Χάρης Βλαβιανός "Το κρυφό ημερολόγιο του Χίτλερ"

γράφει η Διώνη Δημητριάδου*

Φυλακές Λάντσμπεργκ, Νοέμβριος 1923 – Δεκέμβριος 1924

Εισαγωγή: Κώστας Κωστής

Εκδόσεις Πατάκη

Σκέψεις αιλουροειδούς ή αλλιώς η αυθεντικότητα του επινοημένου

Η Ιστορία ανιχνεύει, καταγράφει και ερμηνεύει το γεγονός, πιστοποιώντας την ιδιαίτερη σημασία του απέναντι στο απλό συμβάν. Η Λογοτεχνία ενίοτε αντικρίζει την καταγεγραμμένη πλέον ιστορική άποψη και προσθέτει τη δική της θέαση της πραγματικότητας μέσω της μυθοπλασίας. Στην πιο ενδιαφέρουσα εκδοχή της συμπληρώνει κάποιο κενό της ιστορικής καταγραφής παρουσιάζοντας έτσι τον μύθο της ως επινοημένο ντοκουμέντο, απέναντι στο οποίο ο αναγνώστης στέκεται σκεπτικός. Πού τελειώνει η μυθοπλασία και πού αρχίζει η ιστορία; Όσο μεγαλύτερη η τέχνη της γραφής στην επινόηση των  αληθοφανών στοιχείων, τόσο μεγαλύτερη η αποδοχή τους από τον αναγνώστη. Ο Χάρης Βλαβιανός εύστοχα, λοιπόν,  καθόρισε το βιβλίο του ως μυθοπλαστικό ντοκουμέντο, ενώνοντας σε έναν όρο την αλήθεια των γεγονότων της ιστορίας με την επινοημένη πραγματικότητα της λογοτεχνίας. Παρουσιάζει έτσι το ημερολόγιο που θα μπορούσε να έχει γράψει (ή που όντως έγραψε αλλά δεν σώθηκε) ο Αδόλφος Χίτλερ κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού του στις φυλακές του Λάντσμπεργκ για δεκατρείς μήνες (από τον Νοέμβριο του 1923 έως τον Δεκέμβριο του 1924).

26 Νοεμβρίου, 1923

«Με έκλεισαν εδώ μέσα πιστεύοντας πως έτσι θα με εξουδετερώσουν. Πως θα κάμψουν το ηθικό μου. Πως θα διαλύσουν το Κόμμα μου. Σφάλμα μέγα! Στερώντας μου την ελευθερία, με κάνουν πιο δυνατό. Πιο αποφασισμένο να συνεχίσω το έργο μου. Συν τοις άλλοις το ηλίθιο κράτος μού παρέχει δωρεάν παιδεία. Θα μετατρέψω τη φυλακή σε πανεπιστήμιο. Το κελί μου σε απέραντη βιβλιοθήκη. Ας δω τον εγκλεισμό σαν ευκαιρία: Τώρα μου προσφέρεται άφθονος χρόνος να διαβάσω απερίσπαστος όσα από καιρό σχεδίαζα, για να καλύψω τα κενά μου. Το οικοδόμημα που σκοπεύω να φτιάξω θα  στηρίζεται σε αδιάσειστες ιδέες, όχι σε σαθρά επιχειρήματα. Από αυτά χόρτασε ο λαός μας.

[…] Το αιλουροειδές, προτού επιτεθεί στο θήραμά του, λουφάζει στους θάμνους, συσπειρώνεται και περιμένει την κατάλληλη στιγμή που θα εκτιναχθεί με ορμή. Τώρα  είμαι εγώ το αιλουροειδές. Να τρέμουν όσοι σταθούν εμπόδιο στα σχέδιά μου».

Τα παραπάνω λόγια θα μπορούσαν να είναι του Χίτλερ, αφού αποτυπώνουν τον τρόπο σκέψης του δείχνοντας τον σχεδιασμό που έπλαθε με το μυαλό του προκειμένου να εκτιναχθεί, όπως λέει, παρομοιάζοντας τον εαυτό του με ένα αιλουροειδές που παραμονεύει το θύμα του. Γνωρίζοντας, από τη θέση του προνομιούχου αναγνώστη, την εφιαλτική συνέχεια αυτής της προετοιμασίας, νιώθουμε ήδη την ανατριχίλα απέναντι στο θηρίο.  Από την αρχή του βιβλίου ο συγγραφέας του φανταστικού αυτού ημερολογίου κατάφερε να μας βάλει στο κελί του έγκλειστου -δυνάμει ακόμα- ηγέτη. Και παρακολουθούμε τη σκέψη του Αδόλφου Χίτλερ να διαμορφώνει σιγά σιγά το πλάνο της πορείας του, ενώ ταυτόχρονα γίνονται εμφανείς οι πρώτες αντιδράσεις στα πρόσωπα των συγκρατουμένων του αλλά και όσων τον επισκέπτονται στο κελί του. Μια πρώτη γεύση θα λέγαμε από τα πλήθη που λίγα χρόνια μετά θα εκστασιάζονται από τον λόγο του. Ήδη ο μοιραίος ηγέτης

ετοιμάζεται, το κακό εκκολάπτεται. Διαγράφεται εδώ η προσωπικότητα ενός ανθρώπου δέσμιου της εγωπάθειάς του, συχνά αμφίθυμου, με την απουσία ενός υγιούς συναισθηματικού κόσμου. Μια προσωπικότητα  ελλιπής, που κατορθώνει όμως να δημιουργεί κύκλο θαυμαστών και πιστών συνεργατών. Περισσότερο στον κύκλο αυτών των συνοδοιπόρων θα πρέπει να αναζητήσουμε την εφαρμογή της θεωρίας της Hannah Arendt για την κοινοτοπία του κακού και όχι στον ίδιο τον Χίτλερ. Ο Χάρης Βλαβιανός καταφέρνει με τον τρόπο που πλάθει τις προσωπικότητες των ανθρώπων γύρω από τον συγκεκριμένο ηγέτη να δείξει πώς ελκύεται κάποιος από τις παράλογες ρατσιστικές θεωρίες, περί καθαρότητας της φυλής για παράδειγμα (πόση αντίθεση με την άποψη  «η γερμανική ψυχή είναι μιγάς» του Nietzsche), και εκτιμώντας πως αυτές συνιστούν τον κοινό τόπο τις υιοθετεί αναπαράγοντας έτσι τα ιδεολογήματα του εμπνευστή τους. Ο ίδιος όμως ο Χίτλερ δεν εμπίπτει σ’ αυτή την κατηγορία ανθρώπων. Έχει την πεποίθηση άλλωστε ότι ενσαρκώνει τις βαθύτερες επιθυμίες του γερμανικού έθνους για επικράτηση σε βάρος των υπολοίπων, εφόσον επιφυλάσσει για τον εαυτό του τον ρόλο του αδιαμφισβήτητου ηγέτη.

Η Ιστορία προσφέρει στον Ηγεμόνα την περίσταση και μαζί της την ύλη την οποία εκείνος στη συνέχεια θα διαμορφώσει ανάλογα με τις επιθυμίες και τα σχέδιά του. Ιστορία →Ύλη →Μορφή. Η στιγμή πλησιάζει όλο και πιο γοργά. Η ύλη είναι το γερμανικό έθνος. Πρέπει να την πλάσω έτσι που να πάρει τη μορφή που θέλω, και αυτή η  μορφή θα της δώσει την κυρίαρχη θέση που της αξίζει στην Ιστορία.

[…]Ένας ισχυρός λαός, με ανώτερο πολιτισμό, δεν μπορεί παρά να επεκταθεί και να κυριεύσει ασθενέστερα έθνη. Είναι ιστορικός νόμος!

Αποτελεί ενσάρκωση του κακού χωρίς την οποιαδήποτε δικαιολογία, που θα μπορούσε να μετριάσει την αποτρόπαιη εικόνα του. Ακόμα και οι στιγμές ανθρώπινης αδυναμίας που μας παρουσιάζει Αλήθεια, πώς θα ηγηθώ της Γερμανίας εγώ, ένας κοντός, μελαχρινός, πλαδαρός Αυστριακός; κραυγάζουν για τον συμπλεγματικό του χαρακτήρα.

Σκέφτομαι πως θέλει ιδιαίτερη τέχνη, εκτός φυσικά από προσεκτική μελέτη, η συγκεκριμένη γραφή που καταθέτει με το βιβλίο του αυτό ο Χάρης Βλαβιανός, για να μπορεί να πείσει για την αυθεντικότητα του επινοημένου. Έχοντας μελετήσει κανείς τον λόγο του ίδιου του Χίτλερ (ενδιαφέρον ανάγνωσμα για να κατανοήσει το χτίσιμο μιας ιδεολογίας αποτελούμενης απολύτως από ιδεολογήματα) δεν μπορεί παρά να αναγνωρίσει στον Βλαβιανό την ικανότητα να κατασκευάζει με τον δικό του λόγο επιχειρήματα που θα ήταν δυνατόν να χτίστηκαν στο μυαλό του Χίτλερ, όταν κλεισμένος στις φυλακές του Λάντσμπεργκ έφτιαχνε το προσχέδιο του βιβλίου του ναζισμού (Mein Kampf). Όταν αυτός που, όπως διατείνεται, έβλεπε τον εαυτό του να αρκείται στον ρόλο ενός τυμπανιστή, άρχισε να διαμορφώνει την προσωπικότητα ενός αρχηγού. Ενός Führer, που θα μηχανευόταν τον τρόπο εξολόθρευσης του εχθρού που ο ίδιος θα επέλεγε. Επικεντρώνει συχνά τη γραφή του ο Βλαβιανός σε αυτά τα σοφίσματα του μυαλού, αφού πρώτα ο ανασφαλής και αδύναμος Χίτλερ θα έπρεπε να πείσει τον εαυτό του για τον σημαδιακό του ρόλο, προκειμένου κατόπιν να συνεγείρει έναν ολόκληρο λαό.

Αφού η γερμανική γλώσσα είναι ανώτερη από τις άλλες γλώσσες, είναι σαφές πως και η Γερμανία είναι ανώτερο έθνος και μπορεί και πρέπει να καθυποτάξει τα κατώτερα.

Ίσως θεωρηθεί παράτολμο να έρθει στην επιφάνεια (με αφορμή το βιβλίο) η προσωπικότητα του ηγέτη του ναζισμού, ειδικά σε μια εποχή που αναβιώνουν σε όλη την Ευρώπη οι θεωρίες του, αλλά  και μέσα από πολλά εγγενή προβλήματα τρίζει ο θεσμός της δημοκρατίας. Ωστόσο το συγκεκριμένο βιβλίο θα μπορούσε να προβληματίσει στη σωστή κατεύθυνση τον αναγνώστη δείχνοντας πως ενίοτε ισχύει το κοινότοπο (όχι όμως και απολύτως αληθές) ότι η ιστορία αγαπά την επανάληψη. Μπορεί να είναι συγκρίσιμα κάποια μεγέθη, κατ’ αναλογία όμοια κάποια γεγονότα, ωστόσο αρκεί μια απειροελάχιστη μικρή διαφοροποίηση (και στην τρέχουσα πραγματικότητα εμφανίζονται πολλές και μεγαλύτερες διαφορές από εποχή σε εποχή) για να ανατρέψει την ακολουθία των γεγονότων. Η επανάληψη τότε εντοπίζεται σε συνθήκες που πέρα από την εμφανή ομοιότητα κινδυνεύουν να οδηγήσουν και σε παρόμοιες με το παρελθόν καταστάσεις, οι οποίες μπορεί να μην είναι ίδιες με εκείνες αλλά τα επακόλουθά τους ίσως αποβούν επίσης ολέθρια.

Θα είμαστε παρόντες στη Βουλή, όχι για να ακουστεί απλώς η φωνή μας, αλλά για να υπονομεύσουμε τον ίδιο τον θεσμό του Κοινοβουλίου. Θα τον ευτελίσουμε σε τέτοιο βαθμό που ο ίδιος ο λαός θα ζητήσει κάποια στιγμή να καταργηθεί.

Το κρυφό ημερολόγιο του Χίτλερ, το επινοημένο ημερολόγιο, σε ξεγελά και νομίζεις πως διαβάζεις αυθεντικό κείμενο. Ίσως γιατί η λογοτεχνία είναι η μόνη που μπορεί να σταθεί απέναντι στα ιστορικά γεγονότα έχοντας στις αποσκευές της την αυθάδεια που χρειάζεται για να τοποθετηθεί στα γεγονότα και να δημιουργήσει με τον λόγο την εικόνα που αποκόμισε μέσα από τη μελέτη της ιστορίας. Πολύ καλύτερα μάλιστα αν ο συγγραφέας έχει και την ιδιότητα του ιστορικού. Έτσι, ποιεί τον λόγο μεταποιώντας τη γραφή της ιστορίας. Και το αποτέλεσμα που προκύπτει από αυτή τη συνάντηση περιέργως θα μπορούσε να εκληφθεί και ως ντοκουμέντο ιστορικό, με το μυθοπλαστικό του ένδυμα να υπογραμμίζει τα πλέον σημαντικά κομμάτια της αλήθειας ή ακόμη και μια βαθύτατα ειρωνική της όψη. Όπως αυτή που αφήνει ο συγγραφέας να φανεί όταν τοποθετεί τα παρακάτω λόγια στο χαρτί του ημερολογίου του Χίτλερ:

Όλη αυτή η ιστορία με κάνει να νιώθω παγιδευμένος. Έτσι μου έρχεται να τα βροντήξω όλα.

Διώνη Δημητριάδου

Η Διώνη Δημητριάδου γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη αλλά κατοικεί στην Αθήνα. Σπούδασε ιστορία και αρχαιολογία και δίδαξε σε δημόσια λύκεια. Ασχολείται με τη συγγραφή και με την κριτική λογοτεχνίας. Βιβλία της κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Νοών». Συμμετείχε σε συλλογικές εκδόσεις (εκδόσεις Σιδέρης, Μικρές εκδόσεις, Διάνυσμα). Έχει στο διαδίκτυο το προσωπικό ιστολόγιο «Με ανοιχτά βιβλία»

(http://meanoihtavivlia.blogspot.gr/2015/10/blog-post_24.html)