Φιλόσοφος, πολιτικός αλλά πάνω από όλα δάσκαλος με την πλήρη σημασία της λέξης, ο Κομφούκιος πέρασε όλη του τη ζωή αναζητώντας την ηθική: εκείνο το μοντέλο ενάρετου βίου δηλαδή που θα ξεκινούσε από την οικογένεια για να γενικευτεί στην κοινωνική αλληλεπίδραση, στη βάση πάντα μιας ιδανικής για τον σκοπό αυτό εκπαίδευσης.
Ο ακρογωνιαίος λίθος της σκέψης του ήταν λοιπόν η προσωπική ηθική, η οποία αν γενικευόταν στο σύστημα διακυβέρνησης θα μπορούσε να κάνει θαύματα σε επίπεδο ανθρώπινης συνύπαρξης: οι κοινωνικές σχέσεις θα κυβερνούνταν από την ακεραιότητα, τη δικαιοσύνη και την ειλικρίνεια.
Ο διανοητής του 500 π.Χ. θα προσπαθούσε μάλιστα ο ίδιος ως δημόσιος σύμβουλος να εφαρμόσει τη διδασκαλία του στην κοινότητα, το κοινωνικο-πολιτικό σύστημα που οραματίστηκε ωστόσο δεν θα υιοθετούταν παρά αιώνες αργότερα, τον 2ο αιώνα π.Χ. από τη δυναστεία των Χαν, οι οποίοι βάσισαν πράγματι τη δομή του αχανούς βασιλείου τους στις διδαχές του Κομφούκιου, οι οποίες πλέον είχαν μετατραπεί σε σύστημα διακυβέρνησης, τον περίφημο κομφουκιανισμό, που θα γινόταν η επίσημη αυτοκρατορική φιλοσοφία της Κίνας στα χρόνια που θα ακολουθούσαν.
Κι όλα αυτά ξεκίνησαν από έναν άνθρωπο που βάλθηκε να βρει ποιος ήταν ο ιδανικός τρόπος ενάρετης ζωής, καταλήγοντας τελικά σε μια φράση που θα αποκαλέσει «Χρυσό Κανόνα» και θα αποτελέσει τη βάση όλης του της κοσμοθεώρησης: «Μην κάνεις στους άλλους ότι δεν θες να κάνουν οι άλλοι σε σένα»...
Πρώτα χρόνια
Ο Κομφούκιος, γνωστός επίσης με το ιδιαίτερα τιμητικό Κονγκ Φούτζι ή Κ'ουνγκ Φου-Τζου, γεννιέται στις 27 Αυγούστου του 551 π.Χ. σε επαρχία της Βορειοανατολικής Κίνας. Για τα παιδικά του χρόνια δεν είναι και πολλά γνωστά, καθώς οι ιστορικές πηγές που τον αφορούν και οι απόπειρες για τη βιογραφία του είναι κατά πολύ μεταγενέστερες, μη διαχωρίζοντας συχνά τη μυθιστορία από τα πραγματικά γεγονότα. Οι σύγχρονοι ιστορικοί έχουν θέσει μάλιστα εν αμφιβόλω πολλά από τα παραδεδομένα μέχρι σήμερα βιογραφικά στοιχεία του, οπότε η ιστορία της ζωής του παρατίθεται με κάθε επιφύλαξη.
Σύμφωνα πάντως με τον ιστορικό Σου-Μα Σι'εν (στο μνημειώδες έργο του «Αρχεία του Μεγάλου Ιστορικού»), ο Κομφούκιος φαίνεται να γεννιέται σε ηγεμονική οικογένεια της πάλαι ποτέ Δυναστείας των Ζου, ενώ άλλες πηγές τον θέλουν να αποτελεί μέλος αγροτικής φαμίλιας χτυπημένης από τη φτώχεια. Όπως κι αν έχει, ένα είναι σίγουρο: τα χρόνια που γεννιέται ο Κομφούκιος είναι ιδιαίτερα ταραγμένα, με τα πολυάριθμα κρατίδια της χώρας -μετά την πτώση του βασιλείου των Ζου- να έχουν παραδοθεί σε εμφύλιες συγκρούσεις και βαρβαρικές επιδρομές.
Ο Κομφούκιος φέρεται να χάνει τον πατέρα του ήδη από τρυφερή ηλικία, με την ανέχεια και την εξαθλίωση να τον πλήττουν πλέον με μεγαλύτερη σφοδρότητα. Για την εκπαίδευσή του επίσης δεν είναι και πολλά γνωστά (ή τεκμηριωμένα), με τον λαϊκό θρύλο να τον θέλει ωστόσο να λαμβάνει την παραδοσιακή μαθητεία στη λαϊκή κινεζική θρησκεία: το πλήρες τελετουργικό και μουσικά μαθήματα. Πριν κλείσει μάλιστα τα 19 του χρόνια ήταν ήδη παντρεμένος, ενώ λίγο αργότερα θα αποκτήσει έναν γιο και δύο κόρες.
Ήταν αναμφίβολα μια εποχή ανθρωπιστικής και ιδεολογικής κρίσης: κατά τη διάρκεια του 6ου αιώνα π.Χ., οι ανταγωνιστικές κινεζικές επαρχίες υπονόμευαν πλέον ανοιχτά τη συρρικνωμένη εξουσία των Ζου, που κυβέρνησαν τη χώρα για περισσότερα από 500 χρόνια. Οι παραδοσιακές κινεζικές πειθαρχίες και οι πατροπαράδοτες αξίες είχαν αρχίσει έτσι να φθίνουν, με ένα κλίμα διάχυτης παρακμής να μαστίζει τη χώρα...
Μέσα στο πλαίσιο αυτό της ηθικής κατάπτωσης, ο Κομφούκιος αναγνώρισε μια νέα ευκαιρία: διείδε την υποχρέωση να ενισχύσει τις κοινωνικές αξίες της παράδοσης και της συμπόνοιας. Η κοινωνική του φιλοσοφία διαποτίστηκε με την αρχή του «αγαπάτε αλλήλους», με τον ίδιο να λειτουργεί πάντα στη βάση της εγκράτειας και της αυτοπειθαρχίας. Πίστευε ακράδαντα ότι το κοινωνικό αγαθό της ομόνοιας θα μπορούσε να γίνει πράξη μέσω του Χρυσού του Κανόνα: «Ό,τι δεν επιθυμείς για τον εαυτό σου, μην το κάνεις στους άλλους» (και το ανάπτυγμά του: «Αφού εσύ ο ίδιος επιθυμείς να στέκεσαι, βοήθα τότε και άλλους να το κατορθώσουν, αφού εσύ ο ίδιος επιθυμείς επιτυχία, βοήθα τότε και άλλους να την επιτύχουν»).
Η πολιτική φιλοσοφία του Κομφούκιου ήταν βασισμένη απόλυτα στην ιδέα της αυτοπειθαρχίας: στα μάτια του ίδιου ήταν απαραίτητο για έναν ηγεμόνα να είναι έμπρακτα εγκρατής, ώστε να παραμείνει σεμνός και ταπεινός αλλά και να μπορεί να συμπεριφέρεται στους υπηκόους του με καλοσύνη και ευσπλαχνία. Σύμφωνα με τη σκέψη του, ο ηγεμόνας θα μπορούσε να κινητοποιήσει τον λαό του να τηρεί τους νόμους διδάσκοντάς του την αρετή, μέσα στο πλαίσιο πάντα της ενωτικής δυναμικής που ενέχουν τα θρησκευτικά τελετουργικά: «Εάν οι άνθρωποι καθοδηγούνται από νόμους, και η σταθερότητα ανάμεσά τους επιβάλλεται με τιμωρίες, θα προσπαθήσουν να γλιτώσουν την τιμωρία χωρίς ίχνος ντροπής. Εάν καθοδηγούνται από την αρετή, και η σταθερότητα ανάμεσά τους επιβάλλεται μέσω της εφαρμογής της τελετουργικής ευπρέπειας, θα έχουν την αίσθηση της ντροπής και θα σε ακολουθούν με συγκατάβαση», ισχυρίζεται στα «Ανάλεκτα», ενώ πιο κάτω παρατηρεί: «Ο ηθικός χαρακτήρας του ηγέτη είναι ο άνεμος. Ο ηθικός χαρακτήρας των υποτελών του είναι το χορτάρι. Όταν ο άνεμος φυσά, το χορτάρι λυγίζει».
Οι απόψεις του για την εκπαίδευση, στην οποία έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα, συμπυκνώθηκαν στις περίφημες Έξι Τέχνες του: τελετουργία, μουσική, τοξοβολία, αρματοδρομία, καλλιγραφία και αριθμητική. Ο κύριος ρόλος του εκπαιδευτικού ήταν για τον Κομφούκιο η διδασκαλία στους μαθητές του πώς να ζουν με ακεραιότητα και τιμιότητα: «Αυτός που μαθαίνει αλλά δεν σκέφτεται, είναι χαμένος. Αυτός που σκέφτεται αλλά δεν μαθαίνει, βρίσκεται σε μεγάλο κίνδυνο». Μέσα από τα κηρύγματά του, ο ίδιος επιδίωξε να αναβιώσει τις παραδοσιακές κοινωνικές αξίες της καλοσύνης και της ευπρέπειας, με τις παιδαγωγικές μεθόδους του να είναι πράγματι εντυπωσιακές: «Μόνο καθοδηγώ τους πρόθυμους και διαφωτίζω τους ένθερμους. Εάν παρουσιάσω τη μία γωνία και ένας μαθητής δεν μπορεί να επιστρέψει με τις άλλες τρεις, δεν συνεχίζω το μάθημα».
Ο Κομφούκιος πάλεψε με την προσωπική του ζωή να γίνει παράδειγμα προς μίμηση: εργάστηκε αρχικά σε ταπεινές δουλειές, στην προσπάθειά του να θρέψει την οικογένειά του (βοσκός, φροντιστής φυτείας, κατώτατος δημόσιος υπάλληλος, λογιστής, βιβλιοθηκάριος κ.λπ.), ενώ από τα 22 του άρχισε να διδάσκει παιδιά της αριστοκρατικής τάξης ως οικοδιδάσκαλος. Οι διδασκαλίες του θα του αποφέρουν σταδιακά ένα σταθερό ακροατήριο, με τους υποστηρικτές του να τον ακολουθούν κατά πόδας στον ιδανικό τρόπο ζωής που πρότεινε.
Κάποια στιγμή ταξίδεψε στο βασίλειο για να έρθει σε επαφή με τα αρχαία κειμήλια και τις περγαμηνές της βασιλικής βιβλιοθήκης, ενώ από το 517 π.Χ. και μετά φαίνεται να αφιερώνεται στην πολιτική φιλοσοφία.
Η πένα του μεγάλου δασκάλου είναι υπεύθυνη για μια σειρά από μνημειώδη έργα της κινεζικής διανόησης. Πέρα από τις εισαγωγές, τις προσθήκες και τις διορθώσεις που έκανε σε παραδοσιακά κλασικά βιβλία της Κίνας και τα ιστορικά του έργα, έγραψε το περίφημο «Lunyu» (που θα μεταφραστεί στη Δύση αιώνες αργότερα ως «Τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου»), που περιλαμβάνει τις βασικές αρχές της κοινωνικής και πολιτικής φιλοσοφίας του, αν και σήμερα οι μελετητές πιστεύουν ότι το εγχειρίδιο συντάχθηκε μεταγενέστερα από τους μαθητές του (υπάρχει μια σχετική ιστορική συναίνεση ότι το βιβλίο, με τη μορφή που το ξέρουμε τουλάχιστον σήμερα, πρέπει να αποκρυσταλλώθηκε γύρω στον 2ο αιώνα π.Χ.)
Όπως κι αν έχει, το Βιβλίο Ι' των «Ανάλεκτων» αποτελείται από προσωπικές παρατηρήσεις για το πώς συμπεριφερόταν ο Κομφούκιος ως στοχαστής, δάσκαλος και αξιωματούχος. Μελετητές έχουν ισχυριστεί ότι τα χωρία αυτά ήταν αρχικά γενικότερες εντολές για το πώς πρέπει ένας ευγενής να ντύνεται και να συμπεριφέρεται, οι οποίες έλαβαν αργότερα χαρακτήρα περιγραφών του Κομφούκιου. Παραδοσιακά, το Βιβλίο Ι' θεωρείται ότι παρέχει ένα άμεσο πορτρέτο του Κομφούκιου και έχει διαβαστεί ως βιογραφικό σκιαγράφημα. Από τα ακόλουθα αποσπάσματα, που θα τον έκαναν πρότυπο ευγένειας και ευπρέπειας για τις επόμενες γενιές των αξιωματούχων, μαθαίνουμε λοιπόν:
«Ο Κομφούκιος, στο σπίτι στο χωριό που γεννήθηκε, ήταν απλός ανεπιτήδευτος στους τρόπους του, ωσάν να μην εμπιστευόταν τον εαυτό του να μιλήσει. Αλλά όταν βρίσκεται στον προγονικό ναό ή στην Αυλή μιλάει πρόθυμα, παρόλο που πάντα επιλέγει τις λέξεις του με προσοχή».
«Όταν στην Αυλή μιλάει με αξιωματούχους χαμηλότερου βαθμού, είναι φιλικός, αν και ευθύς. Όταν μιλάει με αξιωματούχους μεγαλύτερου βαθμού, είναι συγκρατημένος αλλά ακριβής. Όταν ο άρχοντας είναι παρών είναι επιφυλακτικός, αλλά όχι μουδιασμένος».
«Όταν νηστεύει σε προετοιμασία για θυσία πρέπει να φορά τον Λαμπρό Χιτώνα, και πρέπει να είναι από λινό. Πρέπει να αλλάζει το φαγητό του και το μέρος που συνήθως κάθεται. Δεν εναντιώνεται στο να είναι το ρύζι του επιμελώς καθαρισμένο, ούτε το κρέας του εξαιρετικά λεπτοκομμένο».
«Όταν στέλνει έναν αγγελιοφόρο να ρωτήσει κάποιον σε μια άλλη χώρα, υποκλίνεται δύο φορές όταν ξεπροβοδίζει τον αγγελιοφόρο».
«Στο κρεβάτι αποφεύγει να πάρει τη στάση νεκρού ... Εάν συναντήσει κάποιον σε βαθύ πένθος πρέπει να υποκλιθεί απέναντι στην μπάρα του άρματός του».
Φτάνοντας στην ηλικία των 50 χρόνων, ο τρόπος ζωής που πρότεινε φαίνεται να αναγνωρίζεται από την ηγεμονική οικογένεια του βασιλείου όπου ζούσε, με τον ίδιο να αναλαμβάνει ανώτατα διοικητικά καθήκοντα σε θέματα δικαιοσύνης και δημοσίων έργων. Η φήμη που είχε χτίσει ως δάσκαλος εξαργυρώθηκε λοιπόν γύρω στα 501 π.Χ., με τον Κομφούκιο να γίνεται δήμαρχος της πόλης όπου ζούσε και κατόπιν να υπηρετεί σε κυβερνητική θέση αντίστοιχη με του σημερινού υπουργού.
Η άνοδός του στα ύπατα αξιώματα θα του έφερνε βέβαια εχθρούς και ισχυρούς πολέμιους του έργου του, με τις αντίπαλες αριστοκρατικές οικογένειες να ανησυχούν για τη δύναμη που φαινόταν να προσδίδει στον ηγεμόνα η δράση του Κομφούκιου και οι μεταρρυθμίσεις που επέφερε σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο: η αφοσίωση του λαού στον ηγεμόνα είχε αυξηθεί δραστικά από το έργο του διανοητή.
Κάποια στιγμή ήρθε σε ρήξη πάντως με τον ηγεμόνα και τα μέλη της αριστοκρατίας, με τον ίδιο να ψάχνει από καιρό αφορμή για να απαλλαγεί από τα δημόσια καθήκοντά του, καθώς δεν ήταν ποτέ ελεύθερος να εγκαθιδρύσει τον δικό του τρόπο ζωής: εγκαταλείπει λοιπόν στην πρώτη βολική ευκαιρία τη θέση του και καταφεύγει σε αυτοεξορία...
Πεπεισμένος ότι η διδασκαλία του δεν άφησε το στίγμα της στην κινεζική κουλτούρα, ο Κομφούκιος θα περιδιαβεί στα γειτονικά βασίλεια, μεταφέροντας το οικουμενικό μήνυμά του. Στην ηλικία των 68 ετών φαίνεται ωστόσο να επιστρέφει στη γενέτειρά του, ακολουθούμενος από τους 72 (ή 77) μαθητές τους, αν πιστέψουμε τα «Ανάλεκτα».
Ο Κομφούκιος πέθανε στις 21 Νοεμβρίου του 479 π.Χ., σε ηλικία 71 ή 72 ετών, έναν χρόνο αφότου έχασε τον γιο του στη μάχη. Οι πιστοί ακόλουθοί του τίμησαν στον θάνατό του εγκαινιάζοντας μια μακρά περίοδο πένθους για τον χαμό του.
Παρά το γεγονός ότι στην εποχή του δεν θα έκανε σημαντική διαφορά στην καθημερινότητα των Κινέζων, από τον 4ο αιώνα π.Χ. έγινε σαφές ότι ο Κομφούκιος ήταν παραγνωρισμένος, με τη σοφία του να αξίζει αναμφίβολα μεγαλύτερη αναγνώριση. Οι μαθητές του είχαν αναλάβει μετά τον θάνατό του την οργάνωση της σκέψης του στα «Ανάλεκτα», τα οποία είχαν πλέον μετατραπεί σε ένα ραφινάτο σετ κανόνων και πρακτικών. Η φιλοσοφική παράδοση του Κομφούκιου διατηρήθηκε χάρη στους μαθητές του, που διέδωσαν το μήνυμά του σε κάθε άκρη της αχανούς Κίνας.
Μέχρι τον 2ο αιώνα π.Χ., κατά τη διάρκεια της πρώτης Δυναστείας των Χαν, η διδασκαλία του θα γινόταν η βάση για την κρατική εκπαιδευτική και πολιτική δομή, με τον κομφουκιανισμό να δοκιμάζεται στην πράξη και τη φήμη του εμπνευστή του να αγγίζει έκτοτε δυσθεώρητα επίπεδα.
Στην Ευρώπη το όνομα του Κομφούκιου δεν θα γινόταν γνωστό πριν από το 1687, με την πρώτη μετάφραση της ζωής και του έργου του στα λατινικά. Η διδασκαλία του θα επηρέαζε μάλιστα και τη δυτική φιλοσοφική παράδοση, με τους Διαφωτιστές να πειραματίζονται με το πώς θα μπορούσε να μεταφερθεί η κομφουκιανική ηθική στο δυτικό κοινωνικό σύστημα. Σήμερα θεωρείται ένας από τους διαπρεπέστερους διανοητές της κινεζικής ιστορίας, με την ιστορία των ιδεών να τον απαθανατίζει ως τον Σωκράτη της Κίνας...
