της Έφης Φαλίδα, ΤΑ ΝΕΑ, 22/9/2011
Όταν η Εκκλησία συμφιλιώθηκε με τις κερδοφόρες δραστηριότητες των φλωρεντινών τραπεζιτών και εμπόρων «γεννήθηκε» ο τόκος και οι λοιπές χρηματοπιστωτικές τακτικές που μας έφεραν στη σημερινή κρίση.
Όταν ανατρέχεις στην Ιστορία νιώθεις ότι κάποια υπερφυσική δύναμη σε εμπαίζει. Αυτό το συναίσθημα θα νιώσουν οι επισκέπτες που θα περιπλανηθούν ανάμεσα στα εκθέματα της φλωρεντινής έκθεσης «Χρήμα και ομορφιά». Καθώς οι εκπρόσωποι της μεσαιωνικής και της αναγεννησιακής τέχνης θα αποκαλύψουν λεπτομέρειες μιας πραγματικότητας που - τηρουμένων των αναλογιών - παρουσιάζει ομοιότητες με τη δική μας.
Τον 14ο αιώνα η Φλωρεντία ήταν μια ηγεμονία όπου η τάξη των εμπόρων είχε το προβάδισμα στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας. Με τη διακίνηση των αγαθών και τον έλεγχο των μεταφορών στην Ευρώπη οι έμποροι είχαν δημιουργήσει ένα οικονομικό σύστημα χρηματοδότησης των μεγάλων ταξιδιών τους. Η πώληση των αγαθών σε εμπορικά πανηγύρια της Ιταλίας και της Βορειοκεντρικής Ευρώπης σε τιμές διαμορφωμένες από τους ίδιους έδινε περιθώρια για να αποκτούν περισσότερα χρήματα. Κι όταν η φύση του εμπορεύματος (τρόφιμα, μπαχαρικά, σιτηρά, λάδι, κρασί) δεν επέτρεπε μεγάλα χρονικά περιθώρια για την ανεύρεση κεφαλαίου κίνησης, τότε οι έμποροι άρχισαν να συνεργάζονται μεταξύ τους. Ωστε κάποιος να βάζει τα λεφτά και ανάλογα με τη συμμετοχή να μοιράζονται τα κέρδη. Λίγο αργότερα επινόησαν και τον τόκο, ώστε κάθε πλευρά να απολαμβάνει τα οφέλη της επιχείρησης.
Σε αυτόν τον τομέα οι Μέδικοι, η φλωρεντινή οικογένεια των εμπόρων αποδείχθηκαν ικανοί διαχειριστές του χρήματος, δημιουργώντας με κέντρο την πόλη τους το μεγαλύτερο τραπεζικό δίκτυο της Ευρώπης. Η συσσώρευση του πλούτου τους γεννά την επιθυμία της πολυτέλειας του καθημερινού βίου. Και ο Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής γίνεται ο μαικήνας των τεχνών, αναθέτοντας σε ζωγράφους, γλύπτες, αρχιτέκτονες, συγγραφείς και ποιητές έργα που εξυμνούν τη διακυβέρνησή του. Το παράδειγμά του ακολουθούν και άλλοι έμποροι αστοί, οι οποίοι χρηματοδοτούν την αναγεννησιακή τέχνη.
Όμως η παπική Εκκλησία και τα τάγματα των μοναχών της παίρνουν θέση απέναντι στο αλόγιστο κέρδος των εμπόρων-τραπεζιτών, οι οποίοι αποκτούν εξουσία. Ο τόκος και το υπερβολικό κέρδος είναι αμαρτία για τους χριστιανούς. Η Εκκλησία χωρίζει τους «καλούς» από τους «κακούς» εμπόρους. Οι πρώτοι, θεοσεβούμενοι και υπάκουοι στις παπικές εντολές, κινούνται με μικρά ποσοστά κέρδους και δεν επεκτείνουν τους επιχειρηματικούς τους ορίζοντες. Οι δεύτεροι, πρόγονοι του καπιταλιστικού συστήματος, αψηφούν τα θεολογικά επιχειρήματα και στρέφονται προς τους Εβραίους δανειστές και στη δημιουργία των Monti di Pieta. Των πρώτων ενεχυροδανειστηρίων.
Τα έργα των φλαμανδών ζωγράφων που εκτίθενται στο Παλάτσο Στρότζι δείχνουν την αντίδραση της τέχνης: οι τοκογλύφοι μετανοούν υποφέροντας στην Κόλαση, οι φοροεισπράκτορες, οι φιλάργυροι απεικονίζονται μέσα στο περιβάλλον τους όπου ασκούν τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητές. Στον αντίποδα βρίσκονται οι πίνακες των αγίων όπως ο Αγιος Αντώνιος της Φλωρεντίας που στα κηρύγματα τους μιλάνε κατά της τοκογλυφίας.
Όμως η εξουσία οδηγεί σε καταχρήσεις, λέει η ιστορία της Φλωρεντίας και τεκμηριώνει η σύγχρονη έκθεση. Η ενότητα «Κρίση» αναφέρεται στην εποχή που ο Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής για να μη διαλύσει την τράπεζα των Μεδίκων καταχράται χρήματα από το Ταμείο της Κοινότητας υπέρ των άπορων κορασίδων. Είναι η στιγμή που ο φραγκισκανός μοναχός Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα αρχίζει να επιτίθεται με τα κηρύγματά του σε όλους τους εκπρόσωπους της εξουσίας, στον Πάπα και στους Μεδίκους. Μετά το 1494 πήρε ο ίδιος την εξουσία από τους Μεδίκους, εκμεταλλευόμενος την επίθεση των Γάλλων στη Φλωρεντία. Το 1497 έκαψαν ο Σαβοναρόλα και οι οπαδοί του είδη πολυτελείας που είχαν κατασχέσει από σπίτια πλουσίων, καθρέφτες, καλλυντικά, μουσικά όργανα, γυναικεία καπέλα, βιβλία αρχαίων συγγραφέων, πίνακες ζωγραφικής και γλυπτά που τα θεώρησαν δημιουργήματα του σατανά, στην κεντρική πλατεία της Φλωρεντίας, όπου οργανώθηκε η αποκαλούμενη "Φωτιά της ματαιοδοξίας".
Όταν ανατρέχεις στην Ιστορία νιώθεις ότι κάποια υπερφυσική δύναμη σε εμπαίζει. Αυτό το συναίσθημα θα νιώσουν οι επισκέπτες που θα περιπλανηθούν ανάμεσα στα εκθέματα της φλωρεντινής έκθεσης «Χρήμα και ομορφιά». Καθώς οι εκπρόσωποι της μεσαιωνικής και της αναγεννησιακής τέχνης θα αποκαλύψουν λεπτομέρειες μιας πραγματικότητας που - τηρουμένων των αναλογιών - παρουσιάζει ομοιότητες με τη δική μας.
Τον 14ο αιώνα η Φλωρεντία ήταν μια ηγεμονία όπου η τάξη των εμπόρων είχε το προβάδισμα στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας. Με τη διακίνηση των αγαθών και τον έλεγχο των μεταφορών στην Ευρώπη οι έμποροι είχαν δημιουργήσει ένα οικονομικό σύστημα χρηματοδότησης των μεγάλων ταξιδιών τους. Η πώληση των αγαθών σε εμπορικά πανηγύρια της Ιταλίας και της Βορειοκεντρικής Ευρώπης σε τιμές διαμορφωμένες από τους ίδιους έδινε περιθώρια για να αποκτούν περισσότερα χρήματα. Κι όταν η φύση του εμπορεύματος (τρόφιμα, μπαχαρικά, σιτηρά, λάδι, κρασί) δεν επέτρεπε μεγάλα χρονικά περιθώρια για την ανεύρεση κεφαλαίου κίνησης, τότε οι έμποροι άρχισαν να συνεργάζονται μεταξύ τους. Ωστε κάποιος να βάζει τα λεφτά και ανάλογα με τη συμμετοχή να μοιράζονται τα κέρδη. Λίγο αργότερα επινόησαν και τον τόκο, ώστε κάθε πλευρά να απολαμβάνει τα οφέλη της επιχείρησης.
Σε αυτόν τον τομέα οι Μέδικοι, η φλωρεντινή οικογένεια των εμπόρων αποδείχθηκαν ικανοί διαχειριστές του χρήματος, δημιουργώντας με κέντρο την πόλη τους το μεγαλύτερο τραπεζικό δίκτυο της Ευρώπης. Η συσσώρευση του πλούτου τους γεννά την επιθυμία της πολυτέλειας του καθημερινού βίου. Και ο Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής γίνεται ο μαικήνας των τεχνών, αναθέτοντας σε ζωγράφους, γλύπτες, αρχιτέκτονες, συγγραφείς και ποιητές έργα που εξυμνούν τη διακυβέρνησή του. Το παράδειγμά του ακολουθούν και άλλοι έμποροι αστοί, οι οποίοι χρηματοδοτούν την αναγεννησιακή τέχνη.
Όμως η παπική Εκκλησία και τα τάγματα των μοναχών της παίρνουν θέση απέναντι στο αλόγιστο κέρδος των εμπόρων-τραπεζιτών, οι οποίοι αποκτούν εξουσία. Ο τόκος και το υπερβολικό κέρδος είναι αμαρτία για τους χριστιανούς. Η Εκκλησία χωρίζει τους «καλούς» από τους «κακούς» εμπόρους. Οι πρώτοι, θεοσεβούμενοι και υπάκουοι στις παπικές εντολές, κινούνται με μικρά ποσοστά κέρδους και δεν επεκτείνουν τους επιχειρηματικούς τους ορίζοντες. Οι δεύτεροι, πρόγονοι του καπιταλιστικού συστήματος, αψηφούν τα θεολογικά επιχειρήματα και στρέφονται προς τους Εβραίους δανειστές και στη δημιουργία των Monti di Pieta. Των πρώτων ενεχυροδανειστηρίων.
Τα έργα των φλαμανδών ζωγράφων που εκτίθενται στο Παλάτσο Στρότζι δείχνουν την αντίδραση της τέχνης: οι τοκογλύφοι μετανοούν υποφέροντας στην Κόλαση, οι φοροεισπράκτορες, οι φιλάργυροι απεικονίζονται μέσα στο περιβάλλον τους όπου ασκούν τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητές. Στον αντίποδα βρίσκονται οι πίνακες των αγίων όπως ο Αγιος Αντώνιος της Φλωρεντίας που στα κηρύγματα τους μιλάνε κατά της τοκογλυφίας.
«Η συκοφαντία του Απελλή», έργο του Σάντρο Μποτιτσέλι, του 1497,
είναι δημιούργημα της σχέσης μαικήνα και καλλιτέχνη. Ο Μποτιτσέλι
υπήρξε ο κατά παραγγελίαν ζωγράφος που ξεχώρισε στην αυλή του
Λαυρέντιου του Μεγαλοπρεπούς.
Όμως η εξουσία οδηγεί σε καταχρήσεις, λέει η ιστορία της Φλωρεντίας και τεκμηριώνει η σύγχρονη έκθεση. Η ενότητα «Κρίση» αναφέρεται στην εποχή που ο Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής για να μη διαλύσει την τράπεζα των Μεδίκων καταχράται χρήματα από το Ταμείο της Κοινότητας υπέρ των άπορων κορασίδων. Είναι η στιγμή που ο φραγκισκανός μοναχός Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα αρχίζει να επιτίθεται με τα κηρύγματά του σε όλους τους εκπρόσωπους της εξουσίας, στον Πάπα και στους Μεδίκους. Μετά το 1494 πήρε ο ίδιος την εξουσία από τους Μεδίκους, εκμεταλλευόμενος την επίθεση των Γάλλων στη Φλωρεντία. Το 1497 έκαψαν ο Σαβοναρόλα και οι οπαδοί του είδη πολυτελείας που είχαν κατασχέσει από σπίτια πλουσίων, καθρέφτες, καλλυντικά, μουσικά όργανα, γυναικεία καπέλα, βιβλία αρχαίων συγγραφέων, πίνακες ζωγραφικής και γλυπτά που τα θεώρησαν δημιουργήματα του σατανά, στην κεντρική πλατεία της Φλωρεντίας, όπου οργανώθηκε η αποκαλούμενη "Φωτιά της ματαιοδοξίας".
Το ίδιο έτος αναθεμάτισε ο διαβόητος πάπας Αλέξανδρςο ΣΤ'-Βοργίας τον (ψυχοπαθή κατά την άποψή μου, αλλά δεν ήταν ο μόνος!) Σαβοναρόλα, αφού ο φονταμενταλιστής θεόπληκτος δεν δέχθηκε τις προτάσεις συναλλαγής (ιερατικά αξιώματα έναντι σιωπής, όπως γίνεται τις περισσότερες φορές). Το 1498 μεθοδεύτηκε η σύλληψη του Σαβοναρόλα και το 1498 κάηκε στην πυρά σε δημόσια εκδήλωση. Υπάρχει ένας πίνακας του Fra Bartolomeo)
