Γιούλια Κρίστεβα

Ευρώπη, μίλα για τις σκοτεινές σου πλευρές.     

Η Ευρώπη στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι.

Γιούλια Κρίστεβα, ας υποθέσουμε πως η Ευρώπη έρχεται στο γραφείο σας και κάθεται στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι σας. Τι θα λέγατε σ' αυτόν τον παράξενο "ασθενή" σας, οι απογοητεύσεις του οποίου πολλαπλασιάζονται τελευταία;

Πρώτα-πρώτα, θα προσπαθούσα να τον κάνω να μιλήσει για την κρυφή σκιά του, την σκοτεινή του πλευρά, αυτή τη σύγχρονη εκδοχή του προπατορικού αμαρτήματος. Η Ευρώπη πάσχει από τα εγκλήματα που έχει διαπράξει. Όταν άρχισαν την οικοδόμηση της Ευρώπης μετά τον πόλεμο, άφησαν συνειδητά το παρελθόν και την μνήμη στην άκρη. Για το λόγο αυτό, οι Συνθήκες της Ρώμης του 1957 δεν παραπέμπουν ούτε τον πολιτισμό, ούτε την ιστορία. Ήθελαν να οικοδομήσουν και πάλι την ήπειρο απωθώντας το παρελθόν της, ελπίζοντας να δημιουργήσουν έναν λειτουργικό homo economicus.

Για τη δεκαετία του 1950 συμφωνώ μαζί σας. Αλλά από τότε, έχει γίνει στην Ευρώπη μια συνεπής επεξεργασία της ιστορικής μνήμης...

Νομίζω ότι αυτή η απώθηση είναι σήμερα αντιφατική, αμφιλεγόμενη. Βεβαίως, οι διανοούμενοι και οι επιστήμονες έχουν φέρει σε πέρας ένα αξιοσημείωτο αναλυτικό έργο. Αλλά αυτή η γνώση δεν έχει μεταβιβασθεί επαρκώς στις μάζες. Ορισμένες χώρες - και αναφέρομαι βέβαια κατά πρώτο λόγο στη Γερμανία, αλλά όχι μόνο σ' αυτήν - έχουν σκύψει με γενναιότητα στο παρελθόν τους.

Όμως η Ευρώπη ως τέτοια, ως σύνολο, δεν έχει ασχοληθεί σοβαρά με την ιστορία της. Και δεν σκέφτομαι μόνον το ζήτημα του Ολοκαυτώματος. Σκέφτομαι την Ιερά Εξέταση, τα πογκρόμ, την αποικιοκρατία, την ανδροκρατική αλαζονεία ή τους πολέμους που υπήρξαν καταστροφικοί για την ήπειρο και εξαπλώθηκαν σε όλο τον κόσμο. Όσο αυτή η κρυφή σκιά δεν διερευνάται και δεν υποβάλλεται σε κριτική, η Ευρώπη δεν θα κινηθεί προς τα εμπρός, αλλά θα είναι καταδικασμένη ακόμη και να οπισθοδρομεί.

Σε ποιο βαθμό θα μπορούσε μια τέτοια επεξεργασία της ιστορικής μνήμης να βοηθήσει την σημερινή Ευρώπη να βγει από το αδιέξοδο στο οποίο βρίσκεται τώρα;

Ένας ασθενής που συσσωρεύει αποτυχίες και τα πηγαίνει άσχημα, πρέπει να αναγνωρίσει τις μανιακές του τάσεις του και την κατάθλιψή του. Όταν ο "άρρωστος" αναγνωρίζει τα λάθη και τις ανεπάρκειές του μέσω της επεξεργασίας της μνήμης, μπορεί και πάλι ν' αναπτύξει μια ορισμένη αυτοεκτίμηση, περηφάνια, και ν' αλληλεπιδράσει καλύτερα με τον κόσμο.

Με τον τρόπο αυτό, έχει την ευκαιρία να θεραπεύσει το ναρκισσιστικό τραύμα του, ν' αναγνωρίσει τις αδυναμίες του, ν' αποκτήσει αντοχές και να προχωρήσει προς τα εμπρός, και έτσι να ξαναγεννηθεί. Η Ευρώπη βρίσκεται τώρα σε μια κρίση που έχει σχέση με την αποστολή της, με τον ρόλο που καλείται να παίξει, γιατί δεν ξέρει τι είναι, και γιατί δεν έχει κατορθώσει ή γιατί δεν έχει προσπαθήσει να καθορίσει ακριβέστερα την ταυτότητά της. Επίσης, για τους λόγους αυτούς, η Ευρώπη δεν είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει τα σημαντικά πλεονεκτήματά της. Εμπλέκεται μόνον με διστακτικό τρόπο στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο, επειδή η ίδια δεν γνωρίζει με ακρίβεια τον εαυτό της.

Είμαστε λοιπόν στο μέσο μιας κρίσης ταυτότητας...

Η Ευρώπη είναι κάτι που έχει υποφέρει, έχει υποστεί δεινά αλλά και έχει "επιλεγεί". Σπάει σε κομμάτια, αλλά από την άλλη πλευρά, είναι επίσης η ουσία, το "κέντρο" του κόσμου. Πρέπει να το αναγνωρίσουμε. Στον πολυ-πολικό μας κόσμο, κάθε "μπλοκ" έχει μιαν ισχυρή ταυτότητα: Η Κίνα, οι Ηνωμένες Πολιτείες, ο Αραβικός κόσμος - μόνον η Ευρώπη δεν έχει. Η Ευρωπαϊκή ταυτότητα είναι πολύπλοκη, σχεδόν φευγαλέα, ασταθής, συνεχώς σε κίνηση και πολυκέφαλη. Ένα καλειδοσκόπιο. Αλλά αυτή η Ευρωπαϊκή ποικιλομορφία πρέπει να νοείται ως πλούτος. Παρατηρώντας την από τη Νέα Υόρκη ή από το Πεκίνο, η Ευρώπη μοιάζει σαν μια ανθοδέσμη. Τα μεμονωμένα λουλούδια αυτής της ανθοδέσμης είναι δύσκολο να διακρίνουν την ενότητα που αποτελούν συνδεδεμένα όλα μαζί, προπάντων επειδή η ύπαρξη και η ουσία αυτής της ανθοδέσμης δεν έγινε αντικείμενο πραγματικής προσοχής.
Πώς μπορεί κανείς να βοηθήσει την "Ευρωπαϊκή ανθοδέσμη" ν' αναγνωρίσει καλύτερα τον εαυτό της;

Το πρόβλημα είναι, ότι ένας ασθενής σαν τη σημερινή Ευρώπη, συνήθως δεν πάει στον ψυχαναλυτή. Είναι υπερκινητικός, ψάχνει για δικαιολογίες, αναβάλλει τα πράγματα για το αύριο, καταγίνεται με απατηλές εικόνες, με προβολές δικές του, προκειμένου ν' αποφύγει να διακρίνει την κατάσταση ευκρινέστερα.

Ας υποθέσουμε πως αυτός ο απείθαρχος Ευρωπαίος ασθενής αναγκάζεται να σας συμβουλευθεί.

Στην περίπτωση αυτή, θα ήθελα να τον παροτρύνω να σκύψει και να κοιτάξει μέσα στην πολιτισμική του ταυτότητα. Στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι μου, η Ευρώπη θα πρέπει, όπως είπα, να αναρωτηθεί τι είναι και πού πηγαίνει. Η Ευρώπη δεν έχει καταλάβει ότι η πολιτισμική της ταυτότητα αποτελεί μιαν εξαιρετική ευκαιρία. Η σωτηρία της εξαρτάται από το αν θα παραμείνει σταθερή σ' αυτήν την ταυτότητα. Ο ψυχαναλυτής πρέπει να προσπαθήσει να σκιαγραφήσει αυτή την Ευρωπαϊκή ταυτότητα, η οποία βρίσκεται σε συνεχή κίνηση. Αυτή είναι η κρίσιμη ανεπάρκεια, από την οποία πάσχει η σημερινή Ευρώπη, αν και αυτή ακριβώς θα γινόταν επίσης και απαραίτητη προϋπόθεση για την "ανάσταση" της και την άνθισή της.

Πώς θα μπορούσατε να το κάνατε;

Όπως είπα, πρώτα θα έπρεπε κάποιος να την παρακινήσει ν' αναγνωρίσει το παρελθόν της, τα εγκλήματά της και τα αδιέξοδα της...

Τι εννοείτε με τα "αδιέξοδα";

Τον κομμουνισμό. Το κοινωνικό μοντέλο. Η Ευρωπαϊκή εκδοχή του κράτους πρόνοιας, παρά τα χτυπήματα που έχει δεχτεί τα τελευταία χρόνια, εξακολουθεί να είναι πολύ γενναιόδωρη σε σύγκριση με άλλα συστήματα. Το κράτος στην Ευρώπη, με τις επιδοτήσεις και επιχορηγήσεις του, είναι μια "Μεγάλη Μητέρα". Όμως οι Ευρωπαίοι έχουν ξεχάσει ότι η αλληλεγγύη δεν έχει μόνον την υλική πλευρά, αλλά έχει και μια πνευματική. Ο Καντ στην «Κριτική του Καθαρού Λόγου" του μιλά για το «corpus mysticum", την απαραίτητη ενότητα του εαυτού και της σκιάς του με τον υπόλοιπο κόσμο. Οι Ευρωπαίοι έχουν παραμελήσει αυτή την πνευματική πτυχή της αλληλεγγύης, η οποία όμως εξακολουθεί ν' ανήκει στα θεμελιώδη στρώματα του πολιτισμού τους. Η διάσταση αυτή, η οποία προέρχεται από την Ελληνική και από την Ιουδαιο-Χριστιανική κληρονομιά μας, όχι μόνον αγνοήθηκε, αλλά επίσης έγινε ένα φετίχ και εξορίστηκε στο αρχείο.

Ένα άλλο αδιέξοδο της Ευρώπης είναι η τάση πρός την οργή, την αγανάκτηση, μια λέξη που έχει γίνει εν τω μεταξύ πολύ της μόδας. Στο μυαλό μου η οργή είναι κάτι ρομαντικό, μια αντίδραση νεανική και ανώριμη, που χαρακτηρίζεται από την αμυντική στάση και τον θυμό, και η οποία δεν αντιπαραθέτει καμία αξιόπιστη εναλλακτική λύση, διότι δεν προβλέπει καμία αλληλεπίδραση με τον άλλο. Δεν σκέφτεται τον άλλο. Είναι μια στάση που οδηγεί στον δογματισμό, είναι στην ουσία ολοκληρωτική και θανατηφόρα. Η οργή είναι ένα Ευρωπαϊκό αμάρτημα, ένας αρνητικός ναρκισσισμός.
Ποια θα ήταν η δεύτερη φάση της δουλειάς σας με τον Ευρωπαίο ασθενή;

Θα έπρεπε να φροντίσουμε να συνειδητοποιήσει τις ικανότητες και τα πλεονεκτήματά του, ιδιαίτερα τις παραδόσεις του της συνεχούς ανησυχίας, που ανάγονται στην Ελληνική φιλοσοφία, στον Ταλμουδικό Ιουδαϊσμό, ο οποίος διαρκώς έθετε ερωτήματα και επεξεργαζόταν ερμηνείες, καθώς και σε ορισμένες Χριστιανικές Σχολές σκέψης, από τις οποίες εγώ ως πρώτο σκέφτομαι τον Αυγουστίνο, που το «μόνο σπίτι" του ήταν η "περιπλάνηση". Αλλά πρώτα θα πρέπει να μάθει εκ νέου να εκτιμά τη θρησκευτική εμπειρία, η οποία ασφαλώς δεν είναι μια αυταπάτη, αλλά μια πολλά υποσχόμενη ψυχική πραγματικότητα, για να παραφράσουμε εδώ τον Φρόϋντ.

 Όταν η Καλόγρια του Ντιντερό εγκαταλείπει το μοναστήρι, κλαίει και θρηνεί. Οι Ευρωπαίοι, σε όλη την πολυτάραχη ιστορία τους, έχουν εσωτερικεύσει το θρησκευτικό στοιχείο. Είχα το προνόμιο να συναντήσω τον Πάπα Βενέδικτο XVI. Κατά τη διάρκεια της συνομιλίας μας, μου είπε ότι θα έπρεπε να αισθάνομαι μεγάλο πόνο, γιατί δεν είχα ακόμη ανακαλύψει τον Ιησού. Αλλά ο Πάπας δεν σταμάτησε σ' αυτή την παρατήρηση, η οποία στο κάτω-κάτω ήταν αναμενόμενη. Πρόσθεσε ότι η αλήθεια είναι δρόμος, πορεία, μια συνεχής διερώτηση και αμφισβήτηση, και το αποτέλεσμα μιας διαρκούς εσωτερικής πάλης. Στο τέλος, μου είπε ότι κανείς δεν κατέχει την αλήθεια, πράγμα που είναι πολύ αναπάντεχο να το λέει ένας Πάπας. Για να κυριολεκτήσουμε, ο Πάπας Βενέδικτος μίλησε εδώ ως Ευρωπαίος. Ως εκ τούτου, πιστεύω ότι είμαστε ικανοποιητικά εξοπλισμένοι για ν' αναγνωρίσουμε αυτή την πολιτισμική κληρονομιά που εμπεριέχεται στο θρησκευτικό φαινόμενο. Δεν πρέπει να το φοβόμαστε.
Και να το ενσωματώσουμε στον αμήχανο πολιτισμό μας;

Ναι. Και τα δύο αποτελούν ένα ενιαίο όλο και εμπλουτίζει το ένα το άλλο. Η Ευρώπη είναι μια ήπειρος που έχει θέσει ερωτηματικά πίσω από τα πιο σοβαρά ερωτήματα. Ακόμη και το Υπέρτατο Ον, στην Ευρώπη έχει αποδομηθεί. Αυτός ο πολιτισμός της αναζήτησης νοήματος, αυτό το «κομμένο νήμα της παράδοσης», για το οποίο μίλησε ο Τοκβίλ (Tocqueville) και έγραψε τόσα πολλά η Χάννα Άρεντ (Hannah Arendt), είναι το θεμέλιο του ανθρωπισμού, είναι μια μεγάλη στιγμή, και η Ευρώπη φέρει επάνω της τα δικά του σημάδια, αλλά δεν το έχει αποδεχθεί. Δεν θα πρέπει λοιπόν να ντρεπόμαστε για τον πολιτισμό μας της διερώτησης, της αμφισβήτησης, ακριβώς το αντίθετο. Του οφείλουμε την απελευθέρωση του σώματος, την ελευθερία της σκέψης και το δικαίωμα στη διαφορά, την ευελιξία της σκέψης, μια κάποια ροπή προς την δημιουργικότητα και προς το επιχειρείν, την επαγρύπνηση ενάντια σε κάθε μορφή της απόλυτης εξουσίας ή κατά του πειρασμού του πολέμου.

 Αυτός ο πολιτισμός είναι το καλύτερο αντίδοτο εναντίον των εντάσεων, εναντίον της μονοδιάστατης, επιταχυνόμενης κίνησης του υπερ-συνδεδεμένου κόσμου μας, εναντίον κάθε μορφής ολοκληρωτικότητας, εναντίον της μονόπλευρης έμφασης στο οικονομικό ή στο θρησκευτικό στοιχείο. Προστατεύει την μοναδικότητα του καθενός: Η Ευρώπη χαρακτηρίζεται από την λατρεία του προσώπου, από την ανησυχία για το πρόσωπο. Αυτή η ικανότητα ν' αποδίδεις μια ιδιαίτερη αξία στον καθένα, είναι ένα προστατευτικό φράγμα εναντίον της ισοπέδωσης και του ευτελισμού. Προσφέρει μια "κατακόρυφη διάσταση στο παιχνίδι", την διάσταση της εσωτερικής εμπειρίας και της ψυχικής εσωτερικότητας, την θεμελιώδη έκφραση της οποίας απεικονίζει η Ευρωπαϊκή τέχνη και λογοτεχνία. Αυτή η εμπειρία του εσωτερικού είναι τυπικά Ευρωπαϊκή.

Με αυτόν τον τρόπο θα καταφέρνατε να τροφοδοτήσετε με νέο οξυγόνο την σημερινή Ευρώπη;

Ας πούμε, ότι με τον τρόπο αυτό, η Ευρώπη θα μπορούσε να καταλάβει, πώς στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο μας αποτελεί μια μεσαίας τάξης δύναμη, η οποία ωστόσο, έχει το καθήκον να μεταδώσει ένα ισχυρό μήνυμα στην ανθρωπότητα. Το ταξίδι της περιπλάνησης, τη γνώση, τον σεβασμό στο μοναδικό πρόσωπο, την αμφιβολία, την διερώτηση - κανείς άλλος δεν είναι σε θέση να μεταφέρει αυτές τις αξίες που αποτελούν το θεμέλιο του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ούτε καν οι Ηνωμένες Πολιτείες.

 Αλλά πώς θα μπορούσε κανείς να κάνει τους Ευρωπαίους να συνειδητοποιήσουν, τιμεγάλα πλεονεκτήματα κρύβει η ταυτότητά τους;

Oι διανοούμενοι έχουμε το καθήκον να τα αναγνωρίσουμε και να τα μεταβιβάσουμε. Για παράδειγμα, με τη δημιουργία μιας Ευρωπαϊκής Ακαδημίας του Πολιτισμού, το έργο της οποίας θα είναι προσβάσιμο για το ευρύ κοινό. Με τη δημιουργία Λογοτεχνικών Ευρωπαϊκών Βραβείων και Ευρωπαϊκών Βραβείων Κινηματογράφου. Με τη διοργάνωση εκθέσεων που θα παρουσιασθούν σε όλη την Ευρώπη. Ενισχύοντας την οντότητα του πολύγλωσσου Ευρωπαίου πολίτη, ως "παιδιού" του προγράμματος Erasmus και ως μεσολαβητή της Ευρωπαϊκής ιδέας. Είναι καθήκον μας να πάρουμε τη σκυτάλη και να δουλέψουμε για την εξεύρεση των αναγκαίων πόρων. Είναι καιρός να δημιουργηθεί μια πιο δυνατή και πιο υπερήφανη Ευρωπαϊκή συνείδηση.

.............................................................................................

H Γιούλια Κρίστεβα (στα Βουλγαρικά Юлия Кръстева, προφέρεται Γιούλια) είναι ψυχαναλύτρια, κοινωνιολόγος, δοκιμιογράφος και μυθιστοριογράφος.

Γεννήθηκε το 1941 στο Σλίβεν της Βουλγαρίας. Σπούδασε γλωσσολογία στο Πανεπιστήμιο της Σόφιας. Στα μέσα της δεκαετίας του 1960 μετανάστευσε στο Παρίσι χάρις σε μια υποτροφία, προκειμένου να εκπονήσει την διδακτορική εργασία της στο Collége de France. Εκείνη την εποχή, σύμφωνα με μαρτυρία του από το 1966 συζύγου της, του συγγραφέα Philippe Sollers, είχε μόνον μια βαλίτσα και πέντε δολάρια.

Λίγο μετά την άφιξή της στο Παρίσι εργάσθηκε ως πανεπιστημιακή βοηθός του κοινωνικού ανθρωπολόγου και θεμελιωτή του στρουκτουραλισμού Claude Levi-Strauss, καθώς επίσης του Ρουμανογάλλου μαρξιστή κριτικού Lucien Goldman. Επίσης ήταν μέλος της ομάδας που εξέδιδε το περιοδικό «Tel Quel», μαζί με στοχαστές όπως ο Michel Foucault, ο Jacques Derrida και ο Roland Barthes. Γρήγορα έγινε ένα από τα σημαντικά πνευματικά πρόσωπα της Γαλλικής Αριστεράς (αρχικά συμμερίστηκε τις ιδιόμορφες Μαοϊκές τάσεις, που ακολούθησαν πολλοί από τους οπαδούς του στρουκτουραλιστικού μεθοδολογικού ρεύματος). Στη συνέχεια διετέλεσε καθηγήτρια και διευθύντρια σπουδών Γλωσσολογίας, Σημειολογίας και Λογοτεχνίας του 20ού Αιώνα στο Πανεπιστήμιο Paris VII. Έγινε γνωστή ήδη από το πρώτο βιβλίο που δημοσίευσε ("Σημειωτική", 1969) και ακολούθησαν βιβλία, άρθρα και δοκίμιά της σχετικά με τη γλωσσολογία, την ψυχανάλυση, τη σημειολογία και τον φεμινισμό. Η Κρίστεβα θεωρείται θεμελιώτρια της λογοτεχνικής θεωρητικής έννοιας της διακειμενικότητας. 

Από το 1979 παρακολούθησε τα περίφημα σεμινάρια του Jacques Lacan. Στη συνέχεια ασχολήθηκε και ασχολείται ενεργά με την ψυχανάλυση. Το έργο της κινείται μεταξύ των πόλων της ψυχανάλυσης, του μετα-στρουκρουραλισμού και της φεμινιστικής θεωρίας. Σε ψυχαναλυτικά έργα της, όπως το "Soleil noir: Dépressionet mélancolie" (1987), ασχολήθηκε με θέματα αποσιωπημένα από την δημόσια συζήτηση, όπως η κατάθλιψη, η μελαγχολία και η αηδία. Στη συνέχεια ασχολήθηκε πολύ και με την λογοτεχνία.

Η Κρίστεβα είναι δεσμευμένη στην Ευρωπαϊκή ιδέα. Σε διεθνείς συζητήσεις και σε συνεντεύξεις, υποστηρίζει με επιμονή την επιστροφή στις ανθρωπιστικές αξίες.

Έχει τιμηθεί με το "Βραβείο Holberg" (απονέμεται από την Νορβηγική κυβέρνηση) και με το "Βραβείο Hannah Arendt για την Πολιτική Σκέψη" (απονέμεται από το πολιτικό Ινστιτούτο Heinrich-Böll του Γερμανικού Πράσινου Κόμματος και την Γερουσία της Πόλης της Βρέμης).

Η ίδια η Κριστέβα έχει ιδρύσει και διευθύνει το "Βραβείο Simone de Beauvoir" για την ισότητα των δύο φύλων.

Μέχρι σήμερα ζει στο Παρίσι. Είναι ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Denis Diderot - Paris VII και έχει ανακηρυχθεί επίτιμη καθηγήτρια Πανεπιστημίων σε πολλές χώρες, μεταξύ των οποίων του Χάρβαρντ και του ΑΠΘ (Φιλοσοφική Σχολή).
Η συνέντευξη στον Olivier Guez δημοσιεύθηκε στην Frankfurter Allgemeine Zeitung

(3.5.2013): Sprich über deine Schatten - http://aftercrisisblog.blogspot.gr