Ο Πάνος Νικολή Τζελέπης (1894-1976) είναι ένας από τους πρώτους εκπροσώπους της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα Εικ.1 http://1.1.1.5/bmi/www.akx.gr/images/01/01-03/1.jpg. Γεννιέται στην Κωνσταντινούπολη το 1894. Ο πατέρας του, Νικολής, ήταν αρχιτέκτονας στο παλάτι του Σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ, έτσι είχε την ευκαιρία από πολύ μικρή ηλικία να εξοικειωθεί με τις βασικές αρχές της μετέπειτα δουλειάς του. Τελειώνοντας το εξατάξιο γυμνάσιο γράφεται στο Ιταλικό Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Κωνσταντινούπολης.
Εξαιτίας του πολέμου η οικογένεια έφυγε από την Τουρκία για να εγκατασταθεί προσωρινά στην Αθήνα όπου ο Τζελέπης παρακολούθησε μαθήματα ζωγραφικής και γλυπτικής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών με δάσκαλο τον Θωμόπουλο. Την ίδια περίοδο γνωρίζεται με τον Γεώργιο Κοντολέοντα, με τον οποίο θα συνδεθεί όχι μόνο με θερμή φιλία, αλλά και με κοινές θέσεις πάνω στην τέχνη και το μέλλον της αρχιτεκτονικής. Μαζί ταξιδεύουν σε όλη την Ελλάδα για να γνωρίσουν την μνημειακή αρχιτεκτονική παράδοση και το ελληνικό τοπίο σε όλες του τις παραλλαγές.
Μετά το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, ο αρχιτέκτονας φεύγει για σπουδές στην "École Spéciale d’Architecture" στο Παρίσι. Οι σπουδές του στη γαλλική πρωτεύουσα μέσα στο εκεί κλίμα του ακαδημαϊκού εκλεκτικισμού στην αρχιτεκτονική θα τον επηρεάσουν πολύ στα πρώτα βήματα του. Το 1920 γνωρίζεται με τον Ντολφ Ντερβώ (Dolphe Dervaux) - έναν από τους εκφραστές της "επίσημης αρχιτεκτονικής" στη Γαλλία - η επιρροή του οποίου είναι φανερή τόσο στις τελευταίες φοιτητικές του εργασίες καθώς και σε διάφορες μελέτες του. Είναι βασικό στην παιδεία του Τζελέπη ότι μορφώνει την αρχιτεκτονική σκέψη του ακριβώς την εποχή της μεγάλης δημιουργικής κρίσης στην αρχιτεκτονική κουλτούρα. Από τη μια, το τέλος του εκλεκτικισμού μαζί με το αναπόφευκτο ξέφτισμα του Αρ Νουβό (Art nouveau), από την άλλη η όλο και μεγαλύτερη χρήση του νέου υλικού, του οπλισμένου σκυροδέματος και η διάδοση των θέσεων των διεθνών κινημάτων του De Stijl, του Κυβισμού διοχετευμένα μέσα από το Purisme που επιβάλλεται με το έργο του Λε Κορμπυζιέ (Le Corbusier) είναι τα στοιχεία που τον οδηγούν στην αναζήτηση ενός "νέου" δρόμου σύγχρονου αλλά και ικανού να προσφέρει στις ανάγκες της ελληνικής πραγματικότητας που με την επιστροφή του, το 1923 καλείται να αντιμετωπίσει.
Εξαιτίας του πολέμου η οικογένεια έφυγε από την Τουρκία για να εγκατασταθεί προσωρινά στην Αθήνα όπου ο Τζελέπης παρακολούθησε μαθήματα ζωγραφικής και γλυπτικής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών με δάσκαλο τον Θωμόπουλο. Την ίδια περίοδο γνωρίζεται με τον Γεώργιο Κοντολέοντα, με τον οποίο θα συνδεθεί όχι μόνο με θερμή φιλία, αλλά και με κοινές θέσεις πάνω στην τέχνη και το μέλλον της αρχιτεκτονικής. Μαζί ταξιδεύουν σε όλη την Ελλάδα για να γνωρίσουν την μνημειακή αρχιτεκτονική παράδοση και το ελληνικό τοπίο σε όλες του τις παραλλαγές.
Μετά το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, ο αρχιτέκτονας φεύγει για σπουδές στην "École Spéciale d’Architecture" στο Παρίσι. Οι σπουδές του στη γαλλική πρωτεύουσα μέσα στο εκεί κλίμα του ακαδημαϊκού εκλεκτικισμού στην αρχιτεκτονική θα τον επηρεάσουν πολύ στα πρώτα βήματα του. Το 1920 γνωρίζεται με τον Ντολφ Ντερβώ (Dolphe Dervaux) - έναν από τους εκφραστές της "επίσημης αρχιτεκτονικής" στη Γαλλία - η επιρροή του οποίου είναι φανερή τόσο στις τελευταίες φοιτητικές του εργασίες καθώς και σε διάφορες μελέτες του. Είναι βασικό στην παιδεία του Τζελέπη ότι μορφώνει την αρχιτεκτονική σκέψη του ακριβώς την εποχή της μεγάλης δημιουργικής κρίσης στην αρχιτεκτονική κουλτούρα. Από τη μια, το τέλος του εκλεκτικισμού μαζί με το αναπόφευκτο ξέφτισμα του Αρ Νουβό (Art nouveau), από την άλλη η όλο και μεγαλύτερη χρήση του νέου υλικού, του οπλισμένου σκυροδέματος και η διάδοση των θέσεων των διεθνών κινημάτων του De Stijl, του Κυβισμού διοχετευμένα μέσα από το Purisme που επιβάλλεται με το έργο του Λε Κορμπυζιέ (Le Corbusier) είναι τα στοιχεία που τον οδηγούν στην αναζήτηση ενός "νέου" δρόμου σύγχρονου αλλά και ικανού να προσφέρει στις ανάγκες της ελληνικής πραγματικότητας που με την επιστροφή του, το 1923 καλείται να αντιμετωπίσει.
Το συγκρότημα ΠΙΚΠΑ στην Πεντέλη.
Την επιστροφή του στην Αθήνα ακολουθεί μια αρχιτεκτονική δραστηριότητα χωρίς φραγμό, αποδεικνύοντας μια αξιόλογη ικανότητα αφομοίωσης διαφόρων στοιχείων και ενσωμάτωσης τους στη "νέα αρχιτεκτονική". Ο μοντερνισμός του είναι συγκρατημένος και ελέγχεται από μια αίσθηση ισορροπίας και ηρεμίας.
Το 1925 αποδεικνύει την αγάπη του για την ελληνική λαϊκή τέχνη και παράδοση αναλαμβάνοντας τη μελέτη του ελληνικού περιπτέρου στην διεθνή έκθεση του Παρισιού Εικ.2 http://1.1.1.4/bmi/www.akx.gr/images/01/01-03/10.jpg. Ανακατασκευάζει με τρόπο αφαιρετικό, στο χώρο του περιπτέρου, τη λαϊκή κατοικία, προσπαθώντας στυλιστικά να συνδέσει αυτά τα δεδομένα στα πλαίσια μιας "διεθνούς μορφολογίας". Την περίοδο του μεσοπολέμου ασχολείται με πλήθος μελέτες και κατασκευές για ιδιωτικές κατοικίες καθώς και την ανάθεση από το Υπουργείο Πρόνοιας της κατασκευής των Παιδοπόλεων της Βούλας και της Πεντέλης.
Το 1946 ο Τζελέπης φεύγει για το Παρίσι και εκεί εξακολουθεί να δουλεύει για τον ζωτικό χώρο των παιδιών. Ατελείωτη σειρά διαλέξεων, επιστημονικών ανακοινώσεων σε διεθνή συνέδρια Ψυχολογίας του παιδιού και άρθρων στο γαλλικό κυρίως τύπο, αποτελούν μικρό μόνο μέρος της πολύπλευρης δραστηριότητας του. Πριν ακόμα φύγει από την Αθήνα έχει οργανώσει με μεγάλη επιτυχία την Α' Διαβαλκανική Έκθεση Προστασίας του Παιδιού στο Ζάππειο το 1936, που θα αποτελέσει σταθμό στην προώθηση πάνω σε επιστημονικές βάσεις του μεγάλου αυτού κοινωνικού προβλήματος στο βαλκανικό χώρο.
Στη Γαλλία θα αναγνωριστεί η δουλειά του και εκτός από μέλος του "Ordre des Architectes" θα γίνει και "Agrée" του εκεί Υπουργού Ανοικοδομήσεως, αναλαμβάνοντας με ομάδα Γάλλων αρχιτεκτόνων τη μελέτη και την κατασκευή μεγάλων έργων στην πόλη Μωμπέρζ (Maubeurge) κοντά στα βελγικά σύνορα. Στα δέκα χρόνια απουσίας του ταξιδεύει συχνά στην Ελλάδα όπως και σε όλο τον κόσμο πάντα με το μπλοκ των σκίτσων στην τσέπη. Μελετάει και είναι πάντα ενήμερος της πνευματικής κίνησης του τόπου του. Μελετά ιδιαίτερα και εμβαθύνει σε ότι έχει σχέση άμεση ή έμμεση με την ελληνική λαϊκή τέχνη και αρχιτεκτονική. Το περίφημο βιβλίο του "L'Architecture Populaire en Grèce" έχει ήδη κυκλοφορήσει στο Παρίσι από το 1952 σαν καρπός της αγάπης του και της βαθιάς γνώσης για τη ελληνική λαϊκή αρχιτεκτονική.
Φωτογραφία του σταθμού της Rouen με αυτόγραφη αφιέρωση στον Π.Ν. Τζελέπη από τον Dervaux.
Ο Τζελέπης, εκτός από μεγάλος αρχιτέκτονας υπήρξε ένας μεγάλος άνθρωπος. Κάθε τι που αφορούσε τον άνθρωπο τον συγκινούσε. Με θαυμαστή σαφήνεια κατόρθωνε να διατυπώνει τις πιο σύνθετες σκέψεις πάνω στην τέχνη, την αρχιτεκτονική και τη λογοτεχνία γιατί για αυτόν όλες οι καλλιτεχνικές μορφές δεν ήταν τίποτα άλλο παρά το καταστάλαγμα της ομορφιάς της ανθρώπινης ψυχής. Ο Τζελέπης δικαίωσε με το έργο του αυτό που ο Δημήτρης Πικιώνης πίστευε πάνω στην "αδιάσπαστη ενότητα των τεχνών". Ο Πάνος Νικολή Τζελέπης πεθαίνει το 1976 στην Αθήνα.
Το αρχιτεκτονικό ιδίωμα του Π.Ν. Τζελέπη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Στην Ελλάδα από την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, με κυριότερο εκφραστή τον Αριστοτέλη Ζάχο, δημιουργείται μια νέα τάση στην αρχιτεκτονική του τόπου η οποία βασίζει την έκφραση της στα διδάγματα της βυζαντινής παράδοσης και της λαϊκής αρχιτεκτονικής μορφολογίας. Από την άλλη, οι πρώτοι απόφοιτοι της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, καθώς και οι απόφοιτοι ξένων σχολών που τη δεκαετία του 1920 επιστρέφουν στην Ελλάδα συμβάλλουν στην οικοδόμηση του ελληνικού μοντέρνου κινήματος.
Αυτό σε πολύ γενικές γραμμές είναι το κλίμα μέσα στο οποίο έρχεται να δουλέψει ο Τζελέπης θαυμαστής και ο ίδιος των νέων τάσεων της Ευρώπης, του De Stijl και του Μπαουχάους (Bauhaus), σύμφωνα με τις οποίες το κτίριο σαν δημιούργημα γενικότερης αναζήτησης δεν προκύπτει πια από τους στυλιστικούς κανόνες μιας κάποιας ρυθμολογίας αλλά από τους κανόνες του ορθολογισμού που αφορά την λειτουργία, την κατασκευή αλλά και την αισθητική του κτιρίου. Μέσα στην ομάδα των νέων Ελλήνων αρχιτεκτόνων που θα δημιουργήσουν στην περίοδο του Μεσοπολέμου, η μορφή του Πάνου Νικολή Τζελέπη είναι ξεχωριστή. Τα έργα σύμφωνα με τη "γραμμή" του μοντέρνου κινήματος την εποχή εκείνη από τους: Γεώργιο Κοντολέοντα, Βασίλη Δούρα, Νίκο Μητσάκη, Θουκυδίδη Βαλεντή, Δημήτρη Πικιώνη, Άγγελο Σιάγα και Κυριακούλη Παναγιωτάκο αποτελούν την αγνότερη έκφραση για την πορεία που η νέα ελληνική αρχιτεκτονική έπρεπε να ακολουθήσει.
Στο έργο του Τζελέπη οι αξίες της λαϊκής αρχιτεκτονικής συνδυάζονται αρμονικά με τις συνθετικές αρχές του μοντέρνου κινήματος με σκοπό τη διαμόρφωση ενός νέου "αρχιτεκτονικού πιστεύω" στην Ελλάδα του μεσοπολέμου που ανταποκρίνεται στις ανάγκες του τόπου και που το μέτρο είναι πάντα ο άνθρωπος.
Αρχιτεκτονικά Έργα
Ιδιωτικά (oικίες)
Ο Π.Ν. Τζελέπης σε κατοικίες του τέλους της δεκαετίας του '20 - όπως στο Ελληνικό - συνδέει για πρώτη φορά τη γλώσσα του μοντέρνου με την αρχιτεκτονική των νησιών του Αιγαίου.
Η οικία στην οδό Μομφεράτου αρ.30 Εικ. 3 http://1.1.1.3/bmi/www.akx.gr/images/01/01-03/9.jpg ανάγεται στην περίοδο 1924-1925 και αποτελεί πρώιμο δείγμα συνδυασμού μοντέρνας και λαϊκής αρχιτεκτονικής.
Στην οικία Οικονομίδη του 1925 Εικ. 4 http://1.1.1.5/bmi/www.akx.gr/images/01/01-03/11.jpg, διακρίνεται επιρροή από τη βίλα του 'Αντολφ Λόος (Adolf Loos) στο Λίντο. Αποδεικνύεται πόσο ο αρχιτέκτονας έχει αφομοιώσει και έχει προχωρήσει θαρρετά στο δρόμο της νέας αρχιτεκτονικής συνθετικής πραγματικότητας. Οι χώροι προβάλλονται με ειλικρίνεια στην όψη και οι αναλογίες του συμπαγούς με το κενό οργανώνονται βάση ορθολογιστικού καννάβου.
Στην οικία Τζελέπη στο Ελληνικό Εικ. 5 http://1.1.1.1/bmi/www.akx.gr/images/01/01-03/12.jpg διακρίνουμε τη συνεχή εναλλακτικότητα στοιχείων από τη λαϊκή παράδοση μέσα στη γενική οπτική αντίληψη του κτιριακού συνόλου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο αρχιτέκτονας ξεφεύγει από τη μοντέρνα «γραμμή». Βασικά η πίστη του για την απλότητα, που στην αρχιτεκτονική πρέπει να βρίσκει την πιο άμεση έκφραση της είναι μεγάλη.
Πάνω σε αυτή την αρχή της απλότητας βασίζεται η σύνθεση της οικίας Φωκά έργο του 1930 Εικ. 6 http://1.1.1.2/bmi/www.akx.gr/images/01/01-03/13.jpg. Αυτή η κατασκευή αποτελεί ίσως ένα σταθμό στην αρχιτεκτονική του. Καμία επιτήδευση στην όψη, η μορφή δεν κρύβει τίποτα αλλά αντίθετα εμφανίζει με σαφήνεια τη διαμόρφωση του εσωτερικού χώρου σε προβολή.
Και στην οικία Φραντζή έργο του 1932 στο Ψυχικό Εικ. 7 http://1.1.1.3/bmi/www.akx.gr/images/01/01-03/14.jpg θα επιλύσει τα προβλήματα της αρχιτεκτονικής σύνθεσης με τη μεγαλύτερη δυνατή απλότητα.
Ανάμεσα στα έργα του Τζελέπη της εποχής αυτής ξεχωρίζει η οικία Ιμβριώτη στο Ελληνικό Εικ. 8 http://1.1.1.5/bmi/www.akx.gr/images/01/01-03/16.jpg. Η μελέτη είναι του 1933 αλλά η κατασκευή ολοκληρώθηκε μόλις το 1937. Σε αυτό το έργο είναι φανερή η θέληση του αρχιτέκτονα να δώσει την απλούστερη λύση αλλά συγχρόνως και να αποδείξει την προσήλωση του στα αφομοιωμένα διδάγματα των μεγάλων συγχρόνων κινημάτων της κεντρικής Ευρώπης.
Το 1933, αναλαμβάνοντας τη διαρρύθμιση και διακόσμηση του νέου καταστήματος Στρογγυλού στην Αθήνα Εικ. 9 http://1.1.1.4/bmi/www.akx.gr/images/01/01-03/15.jpg, αποδεικνύει την ικανότητά του στον σχεδιασμό της αρχιτεκτονικής των εσωτερικών χώρων. Για το έργο αυτό θα δημοσιευθούν στον ξένο τύπο πολύ θετικές κριτικές και είναι χαρακτηριστικός ο τίτλος του "The Outfitter" της 15ης Αυγούστου 1936 που θα παρουσιάσει αυτή την εργασία με τις λέξεις: "Athens keeps step with this glass and chromium age". Έργα του από καιρό δημοσιεύονται στα πιο αξιόλογα περιοδικά της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών δίνοντας του τη θέση που δικαιωματικά του ανήκει στο σύγχρονο κίνημα της ελληνικής αρχιτεκτονικής.
Δημόσια (κτίρια κοινωνικής πρόνοιας
Το 1936 το Υπουργείο Πρόνοιας, το ΠΙΚΠΑ, αναθέτουν στον αρχιτέκτονα τη μελέτη και την κατασκευή των Παιδουπόλεων της Βούλας και της Πεντέλης για να δώσουν λύση στο μεγάλο κοινωνικό πρόβλημα της προστασίας του παιδιού. Γενικά, αυτές οι "Παιδικές Κοινότητες" πρέπει να έχουν σαν σκοπό την ανάπτυξη του παιδιού και τη διάπλαση του μέσα σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον υγείας. Γι’ αυτό και οι "αποικίες διακοπών", τα "αναρρωτήρια", τα "αναπαυτήρια" και τα "πρεβαντόρια", αποτελούν τους πόλους κατεύθυνσης αυτής της πολιτικής. Η σύνθεση της Παιδούπολης στη Βούλα μαζί με τις εγκαταστάσεις στην Πεντέλη αποτελούν μια σημαντική εξέλιξη στην πορεία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα.
Το κτιριακό συγκρότημα της Βούλας Εικ. 10 http://1.1.1.3/bmi/www.akx.gr/images/01/01-03/19.jpg μοιάζει να ήταν το πιό ενδιαφέρον, ιδιαίτερα για την κατασκευαστική του ελευθερία και απλότητα. Στην κατασκευή χρησιμοποιεί οπλισμένο σκυρόδεμα και γυαλί με μεγάλη συνθετική ικανότητα. Σχεδίασε μια σειρά κτισμάτων με σημαντικές δυνατότητες προσαρμογής στις καιρικές συνθήκες. Κάθε μονάδα κοιτώνων για 50 παιδιά διέθετε μια επιμήκη αίθουσα καμπυλωμένη και ανοιχτή προς τον ευνοϊκό προσανατολισμό. Ένα βαθύ στέγαστρο προστάτευε το συνεχές υαλοστάσιο της πρόσοψης. Αν ο καιρός ήταν καλός, τα συρόμενα φύλλα μπορούσαν να χωνευτούν σε δύο υποδοχείς στα άκρα της αίθουσας, αφήνοντας έτσι τον κοιτώνα τελείως ανοιχτό στο ύπαιθρο. Το ίδιο σχεδόν συμβαίνει στις μεγάλες τζαμαρίες του εστιατορίου. Τα υαλοστάσια μαζεύονται στις τέσσερις γωνίες, σχηματίζοντας ένα ελάχιστο κλειστό στοιχείο σε σχήμα Γ. Η λύση είναι αφοπλιστικά απλή και λειτουργικά άψογη. Το έργο αυτό αποτέλεσε όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στον ευρωπαϊκό χώρο μια πρωτότυπη λύση του συγκεκριμένου αρχιτεκτονικού προβλήματος. Δυστυχώς οι εγκαταστάσεις της Βούλας βομβαρδίστηκαν στις πολεμικές επιχειρήσεις και μόνο από τις σελίδες του βιβλίου που ο ίδιος ο Τζελέπης έγραψε είναι δυνατόν να τις μελετήσουμε.
Στις εγκαταστάσεις της Πεντέλης Εικ. 11 http://1.1.1.2/bmi/www.akx.gr/images/01/01-03/18.jpg για μια ακόμη φορά θα αποδείξει πως η a priori μορφολογική έκφραση σε καμιά περίπτωση δεν αποτελεί το σκοπό της δημιουργίας του. Όπως και στη Βούλα όλα είναι μελετημένα με βάση την κλίμακα του παιδιού. Το σύνολο σέβεται απόλυτα την ανθρωπομετρική δυνατότητα του παιδιού μέχρι και την πιο ασήμαντη κατασκευαστική λεπτομέρεια. Το συγκρότημα ακολουθεί τυπολογία σχήματος Π, που θυμίζει Μπρούνο Τάουτ (Bruno Taut). Πρόκειται για μία ορθολογική κατασκευή από εμφανές σκυρόδεμα και εμφανή λιθοδομή που μορφολογικά εντάσσεται με τρόπο επιτυχή στο δασικό τοπίο της Πεντέλης.
Συγγραφικό Έργο
Το 1947 στον δυσεύρετο πλέον τόμο "Villages d'enfants" δημοσιεύονται όλες οι λεπτομέρειες των δύο πρωτότυπων κατασκευών των Παιδουπόλεων της Βούλας και της Πεντέλης.
Το 1952 κυκλοφορεί στο Παρίσι το βιβλίο του "L'Architecture Populaire en Grèce" για τη λαϊκή ελληνική αρχιτεκτονική με πρόλογο του Ch.Zervos, σε μεγάλο σχήμα με σειρά 50 λιθογραφικών σχεδιασμών από τον Τζελέπη. Κολακευτικές κριτικές έρχονται από παντού και με τις πιο γνωστές υπογραφές φτάνουν στον αρχιτέκτονα ή δημοσιεύονται στον ελληνικό και ξένο τύπο.
Το 1956 δημοσιεύονται στο περιοδικό "Ζυγός" αποσπάσματα από το ανέκδοτο βιβλίο του στα γαλλικά "Η κατοικία στην Ελλάδα".
Τρία λογοτεχνικά πονήματα, δύο σε πεζό λόγο και ένα ποιητικό έργο, (Στον καιρό των Σουλτάνων, Αθήνα 1965 / Ένας Νταής, Αθήνα 1971 / Τραγούδι που δεν τελειώνει, Αθήνα 1966) μαζί με πολλά άλλα δυστυχώς ανέκδοτα όπως π.χ. η μετάφραση στα ελληνικά της ποιητικής συλλογής του Σαρλ Μπωντλαίρ (Charles Baudelaire) "Τα Άνθη του Κακού" (Les fleurs du mal), που όπως ο ίδιος έλεγε αποτελούσε για αυτόν έργο ζωής, συνθέτουν το απαραίτητο συμπλήρωμα για την γνωριμία με τον "άνθρωπο" Τζελέπη.
Σπουδαίο έργο του ακόμα:'Ποκρής και Συρανούς'.
