Η Λητώ Κατακουζηνού ανάμεσα σε διανοούμενους και καλλιτέχνες της γενιάς του 30 στο σαλόνι της.
Γύρω στα 1930 υπάρχουν αρκετές ενδείξεις πως η ελληνική ποίηση θα ξεπεράσει την
κρίση της και θ’ ανανεωθεί. Η ποίηση των συμβολιστών και των μετασυμβολιστών δεν είχε πια
άλλα περιθώρια. Η δεκαετία όμως του ’20 με ’30, που κυριαρχήθηκε από την ποίηση της
σχολής του Καρυωτάκη, καλύπτεται κι από την επαναστατική (στις ιδέες, όχι στη γραφή)
κατακτάει συνεχώς έδαφος- του Σικελιανού και του Παπατσώνη. Αν λάβουμε, επίσης, υπόψη
πως γύρω στα 1930 έχει ήδη κάνει την ορμητική του εμφάνιση στη Γαλλία κι έπειτα στην
Ευρώπη ο υπερρεαλισμός, καταλαβαίνουμε πόσο κρίσιμα είναι για την ελληνική ποίηση τα
χρόνια αυτά. Η εξέλιξή της, η ανανέωσή της, εξαρτιόταν από τη θετική ή αρνητική στάση των
ποιητών που γεννήθηκαν γύρω στις αρχές του αιώνα κι αποτέλεσαν τη γενιά του ’30. Ήδη από
το 1929 ο Γιώργος Θεοτοκάς με το ψευδώνυμο Ορέστης Διγενής εξέδωσε το βιβλίο του
Ελεύθερο Πνεύμα, με το οποίο ζητούσε την ανανέωση στην ποίηση, την πεζογραφία και την
ελληνική σκέψη, που όπως έγραφε «είναι καιρός να ζητήσει ελευθερία. Αν έχει αληθινή
δύναμη, θα χειραφετηθεί γρήγορα από τους πνευματικούς μιλιταρισμούς που την πιέζουν
σήμερα και θα θελήσει να απλωθεί ελεύθερα στους κόσμους των ιδεών. Αυτές μοιάζουν να
είναι, στις πολύ γενικές γραμμές τους, οι μελλοντικές κατευθύνσεις της πνευματικής ζωής μας».
Όταν το έγραψε ο Γιώργος Θεοτοκάς ήταν 24 χρονών. Ο Κ.Θ. Δημαράς το θεωρεί ως βιβλίο που «ερχόταν στην ώρα του για να εκφράσει την διάθεση μιας καινούριας γενιάς η οποία
διαμορφωνόταν τότε, με ορθολογικό και πνευματικά διεθνιστικό προσανατολισμό. Για τούτο,
μόλις εβγήκε, εχαρακτηρίστηκε ως το μανιφέστο της γενεάς εκείνης».
Ο χαρακτηρισμός του βιβλίου ως μανιφέστου δεν γίνεται αποδεκτός απ’ όλους τους
εκπροσώπους της γενιάς του ’30. Εξέφραζε, βέβαια, τη φιλελεύθερη ιδεολογία νέων που έρχονταν
από τη Δύση, έφερναν τα καινούρια μηνύματα κι έβλεπαν τα ελληνικά πράγματα από μια δυτική
σκοπιά. Όταν ο Γ. Θεοτοκάς μιλάει για «πνευματικούς μιλιταρισμούς» που πιέζουν την ελληνική
σκέψη, φυσικά έχει υπόψη του ιδέες που κατά τη γνώμη του είναι αντιπνευματικές, κονφορμιστικές,
που εκπορεύονται από τους μαρξιστές και τους φανατικούς εθνικιστές «Στο ζήτημα του σκοπού της τέχνης», γράφει, «η σύμπτωση των γνωμών των μαρξιστών και των
εθνικιστών είναι πλέρια. Και για τις δυο αυτές σχολές ο σκοπός της τέχνης είναι ωφελιμιστικός. Οιμαρξιστές αντιλαμβάνονται την τέχνη σαν ένα όργανο των κοινωνικών ανταγωνισμών, όπως είναι τα κόμματα κι οι εφημερίδες. Διακηρύττουν συχνά με καταπληκτική αφέλεια πως κάθε εκδήλωση πνευματικής ζωής, που δεν έχει ταξική σημασία, τους αφήνει αδιάφορους. Οι πιο φανατικοί εθνικιστές θέτουν ως σκοπό των πνευματικών εκδηλώσεων την εξυπηρέτηση των συμφερόντων του Κράτους. Για τους πιο μετριοπαθείς, σαν τον κ. Φώτο Πολίτη, η τέχνη είναι θεσμός δημόσιας ωφέλειας, όπως η εκπαίδευση κι η τοπική αυτοδιοίκηση».
Βέβαια, το «Ελεύθερο Πνεύμα» του Γ. Θεοτοκά μπορεί να μη διαδραμάτισε το ρόλο ενός
μανιφέστου. Διέγραψε όμως κι εξέφρασε την ιδεολογία των νέων της γενιάς του ’30, που
εκόμιζαν τις εμπειρίες τους από τον πόλεμο, τη μικρασιατική καταστροφή, την πολιτική αστάθεια
που επακολούθησε και την αποτελματωμένη πνευματική ελληνική ζωή, σύγχρονα όμως
διατηρούσαν την πίστη τους στον άνθρωπο, στην ελεύθερη και μακριά από δογματισμούς
δραστηριότητα του πνεύματος κι έμεναν ανεπηρέαστοι απ’ τις επαναστατικές θεωρίες του
μαρξισμού, που κάνει τα πρώτα του βήματα στην Ελλάδα. […]
Οι ενδείξεις της αλλαγής
Οι ενδείξεις της αλλαγής, οι πιο καίριες και αποφασιστικές για την πορεία της ελληνικής
ποίησης, είναι οι εξής:
1. Το 1930 κυκλοφόρησε στο Παρίσι η ποιητική συλλογή Στου γλυτωμού το χάζι του
Θεόδωρου Ντόρρου, που θεωρήθηκε πρόδρομος του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα.
2. Το 1931 ο Δημήτρης Μεντζέλος (1910-1933) δημοσιεύει στο περιοδικό Λόγος το
δοκίμιό του «Ο υπερρεαλισμός και οι τάσεις του». Είναι το πρώτο δοκίμιο που εκθέτει
συστηματικά τις θεωρητικές βάσεις του υπερρεαλισμού.
3. Το 1931 ο Γ. Σεφέρης εκδίδει την ποιητική του συλλογή Στροφή, που οδήγησε την
ποίηση σ’ ένα μεταίχμιο· γιατί η Στροφή, ενώ αποτελεί το ακρότατο και πιο τέλειο δείγμα καθαρής
της αλλαγής.
4. α) Το 1933 ο Τ.Κ. Παπατσώνης κι ο Νικήτας Ράντος δημοσιεύουν στο περιοδικό Κύκλος
μεταφράσεις ποιημάτων του Έλιοτ, που η επίδραση του στο Σεφέρη υπήρξε αποφασιστική· β) ο Ν. Ράντος εκδίδει την ποιητική του συλλογή Ποιήματα, όπου «μ’ ένα λόγο καβαφικών απηχήσεων,
αναζητούσε μια έκφραση οδυνηρά ωμή» (Αλ. Αργυρίου).
5. Το 1935 α) Κυκλοφορεί η ποιητική συλλογή του Ανδρέα Εμπειρίκου Υψικάμινος, που
αποτελεί πιστή εφαρμογή των δογμάτων του υπερρεαλισμού για την αυτόματη γραφή· β)
Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Μυθιστόρημα του Γ. Σεφέρη, που αποτελεί σταθμό για την πορεία
του ίδιου του Σεφέρη και της ελληνικής ποίησης γενικότερα· γ) Ο Οδ. Ελύτης δημοσιεύει στο
περιοδικό Τα Νέα Γράμματα τα πρώτα του ποιήματα. Το 1935 είναι σημαντικός σταθμός για την
ελληνική ποίηση· ο Αντρέας Καραντώνης έχει γράψει πως: «ό,τι αργότερα θ’ αποτελέσει το σώμα
της νέας ποίησης, πρωτοεκδηλώνεται μέσα στα χρονικά όρια του 1935... Ο χρόνος αυτός είναι
ένας από τους πιο ιστορικούς της νεοελληνικής ποίησης, γιατί από κει και πέρα, κυρίως, άλλαξε
τελειωτικά η μορφή του ποιητικού μας λόγου». Για να συμπληρωθεί η εικόνα της χρονιάς,
σημειώνουμε πως ο Σεφέρης παρουσιάζει τις πρώτες μεταφράσεις του από τον Έλιοτ κι ο
Τάκης Παπατσώνης δημοσιεύει στο περιοδικό 3ο μάτι απόσπασμα του Οδυσσέα του Τζέιμς
Τζόις, που αποτελεί ένα από τα πιο πρωτοποριακά κείμενα του 20ου αιώνα.
