Τα Bildungsroman και Erziehungsroman είναι γερμανικοί όροι που σημαίνουν «μυθιστόρημα διάπλασης» ή «μυθιστόρημα μαθητείας». Το θέμα των εν λόγω μυθιστορημάτων είναι η διαμόρφωση του πνεύματος και του χαρακτήρα του πρωταγωνιστή, καθώς μέσα από διάφορες εμπειρίες —και συχνά μέσα από μια πνευματική κρίση— περνά από την παιδική ηλικία στην ωριμότητα, ένα στάδιο στο οποίο συχνά συνειδητοποιεί κανείς την ταυτότητα και το ρόλο του στον κόσμο. […] Ένα σημαντικό υπο-είδος του Bildungsroman είναι το Künstlerroman («μυθιστόρημα διάπλασης του καλλιτέχνη»), που περιγράφει την πορεία ενός συγγραφέα ή κάποιου άλλου καλλιτέχνη από την παιδική ηλικία ως το στάδιο της ωριμότητας, όπου πλέον αναγνωρίζεται το καλλιτεχνικό πεπρωμένο και ταλέντο του πρωταγωνιστή σε μια συγκεκριμένη τέχνη. […]
M.H. Abrams, Λεξικό λογοτεχνικών όρων, μτφ. Γιάννα Δεληβοριά - Σοφία Χατζηιωαννίδου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2005, 291.
Το bildungsroman είναι ένα μυθιστορηματικό είδος που άνθησε στη Γερμανία τον 18ο και 19ο αιώνα. Ο όρος «Bildung» σημαίνει «διάπλαση», «διαμόρφωση». Προέρχεται από τη λέξη «Bild» «εικόνα», με τη σημασία που αποκτά η λέξη στα εκκλησιαστικά κείμενα, δηλαδή σε σχέση με το πλάσιμο του ανθρώπου κατ’ εικόνα και ομοίωση του Θεού. Θέμα του μυθιστορηματικού αυτού είδους δεν είναι γενικά η εφηβεία ή η νεότητα. Η ηλικία της εφηβείας αποτελεί απλώς το πλαίσιο για τη διαδικασία της ενηλικίωσης του νέου, που συνεπάγεται μια περίοδο μαθητείας, αγωγής. Κλασικό πρότυπο του είδους θεωρείται το έργο του Goethe Τα χρόνια της μαθητείας του Βίλελμ Μάιστερ, έργο που ωρίμασε αργά, από το 1777 έως το 1829. Στο συγκεκριμένο Bildungsroman παρακολουθούμε τη μύηση του αδιαμόρφωτου ακόμη εφήβου στον κόσμο των «ενηλίκων», που τίθεται ως κόσμος της ώριμης και κατασταλαγμένης σκέψης. Η διάπλαση της προσωπικότητας του Βίλελμ Μάιστερ και η ενηλικίωσή του δεν πραγματοποιούνται σύμφωνα με ένα συγκεκριμένο πρότυπο, αλλά μετά από μια περιπλάνηση σε διαφορετικούς κόσμους εμπειρίας, με στόχο την ολοκλήρωση των δυνάμει υπαρχουσών αρετών του και τη συμφιλίωση, δηλαδή την ένταξή του. […]
Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το μυθιστόρημα εφηβείας που αναφέρεται στη διάπλαση, μαθητεία ή αγωγή είναι κατεξοχήν ένα μυθιστορηματικό είδος στο οποίο οι συγγραφείς αναφέρονται σε αυτοβιογραφικά στοιχεία. Ενδιαφέρει όχι αν κάτι τέτοιο αληθεύει, αλλά γιατί θέτουν αυτό το ερώτημα οι μελετητές, γιατί δηλαδή αναζητούν αυτοβιογραφικές αναφορές ειδικά σ’ αυτά τα μυθιστορήματα, τα οποία, ας σημειωθεί, κατά κανόνα είναι τριτοπρόσωπα. Η παραπάνω αντίληψη ενδεχομένως να απηχεί την πεποίθηση ότι η μύηση του νέου στη ζωή των ενηλίκων αποτελεί την κεντρική, πρωταρχική και ξέχωρα φορτισμένη εμπειρία της ζωής, συνεπώς μια εμπειρία την οποία οι μυθιστοριογράφοι αναπλάθουν στη βάση των ατομικών τους βιωμάτων.
Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, «Αυτοβιογραφικός λόγος: ιστορικοί και μυθιστορηματικοί βίοι στο μυθιστόρημα εφηβείας». Η γραφή και η βάσανος. Ζητήματα λογοτεχνικής αναπαράστασης, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2000, 60-61 & 62.
[…] Αν και η διαπίστωση της κριτικής είναι ότι το bildungsroman με την κλασική δυτικοευρωπαϊκή έννοια υποεκπροσωπείται στην ελληνική πεζογραφία ή εμφανίζεται με «αναιμική» μορφή […] υπάρχουν ορισμένα έργα τα οποία αναφέρονται σταθερά ως ανήκοντα στο είδος όπως τα: Eroica (1938) του Κ. Πολίτη, Λεωνής (1940) του Γ. Θεοτοκά και Τα ψάθινα καπέλα (1946) της Μ. Λυμπεράκη — στα δύο τελευταία μάλιστα αναγνωρίζεται η ειδική απόχρωση του Künstlerroman. Στο πλαίσιο του bildungsroman έχουν συζητηθεί, μεταξύ άλλων, και τα μυθιστορήματα Το φλογισμένο ράσο (1911) του Πλ. Ροδοκανάκη, Παραστρατημένοι (1935) της Λ. Νάκου, Ταξίδι με τον Έσπερο (1946) του Άγγ. Τερζάκη, Ο ήλιος του θανάτου (1959) του Π. Πρεβελάκη, Η αρχαία σκουριά (1979) της Μ. Δούκα, Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα (1987) της Ά. Ζέη. Στους ευρύτερους ορίζοντες του μυθιστορήματος εξέλιξης θα μπορούσαν να ενταχθούν επίσης έργα όπως το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά (1946) του Ν. Καζαντζάκη και οι Ακυβέρνητες πολιτείες (1961-1965) του Σ. Τσίρκα. Ο όρος σήμερα συχνά χρησιμοποιείται αμετάφραστος ενώ η πιο δόκιμη απόδοση είναι «μυθιστόρημα διαμόρφωσης». Θα πρέπει επίσης να γίνεται διάκριση από τον όρο «μυθιστόρημα της νεότητας» […], είδος το οποίο αντιμετωπίζει τη νέα γενιά ως κοινωνική κατηγορία και την τοποθετεί μέσα σε έντονες ιδεολογικές και πολιτικές συγκρούσεις.
Γιάννης Πάγκαλος, Λεξικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόσωπα. Έργα. Ρεύματα. Όροι, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, 298.
Ορισμένα ελληνικά μυθιστορήματα της γενιάς του ’30 όπως ο Απόγονος (1935) του Θανάση Πετσάλη, η Eroica(1938) του Κοσμά Πολίτη, το Προμήνυμα (1943) του Αντώνη Βουσβούνη, η Αιολική γη (1943) του Ηλία Βενέζη, τοΤαξίδι με τον Έσπερο (1946) του Άγγελου Τερζάκη, έχουν συζητηθεί ως μυθιστορήματα εφηβείας. Πρόκειται περισσότερο όμως για έργα στα οποία οι συγγραφείς κρατούν πεισματικά τους ήρωές τους μακριά από προβληματισμούς που σχετίζονται με τον κοινωνικοπολιτικό χώρο και εστιάζουν το βάρος σε δύο τομείς: τον έρωτα και τη φύση. Το θέμα τους συγγενεύει περισσότερο με το πολυσυζητημένο μυθιστόρημα του Alain Fournier Ο Μεγάλος Μωλν (1913).
Δεν είναι τυχαίο που η τελευταία αυτή εκδοχή του μυθιστορήματος εφηβείας γνώρισε στην Ελλάδα και τη μεγαλύτερη επιτυχία: τόσο για τον Λοΐζο της Eroica του Κοσμά Πολίτη όσο και για τον Γλαύκο στο Ταξίδι με τον Έσπερο του Άγγελου Τερζάκη, η φύση και ο έρωτας είναι κλειδιά της πλοκής. Οι έφηβοι ζουν στη μυστηριακή και μαγική ατμόσφαιρα των επαρχιακών τοπίων και δεν διαπραγματεύονται την κοινωνική τους ένταξη ή την πνευματική τους ωρίμανση αλλά την ευόδωση —ή την κατάρρευση— των πρώτων ερωτικών σκιρτημάτων, όπου το υλικό στοιχείο, το σώμα, σαφώς διαχωρισμένο από το πνεύμα, θάλλει στους χώρους όπου η διαφορά αυτή δηλώνεται κατάφωρα: όχι στην πόλη, αλλά στην εξοχή, όχι στην κλειστή κάμαρα ή στο σχολείο, αλλά στις συστάδες των κήπων και στις βαριές μυρωδιές ή τα αρώματα του στάβλου ή του δάσους. Την τελειότερη εκδοχή του είδους τη βρίσκουμε στα Ψάθινα καπέλα (1946) της Μαργαρίτας Λυμπεράκη. Δεν έχουμε λόγο να διαφωνήσουμε με τον Στρατή Τσίρκα, που υποστήριξε ότι το μυθιστόρημα εφηβείας στην Ελλάδα έδωσε δείγματα αισθητικών αλλά όχι πνευματικών αναζητήσεων και σοβαρού προβληματισμού, θεωρώντας εξαίρεση το μυθιστόρημα του Κύπριου Νίκου Νικολαΐδη Το στραβόξυλο, με θέμα την περιπέτεια και τους αγώνες του Δελμούζου στο Παρθεναγωγείο του Βόλου.
Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, «Αυτοβιογραφικός λόγος: ιστορικοί και μυθιστορηματικοί βίοι στο μυθιστόρημα εφηβείας». Η γραφή και η βάσανος. Ζητήματα λογοτεχνικής αναπαράστασης, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2000, 68-69.
