Ανδρέας Εμπειρίκος, Περί σουρεαλισμού, η διάλεξη του 1935, Αθήνα, Άγρα, 2009
«Για να γράψετε ένα ποίημα », έλεγε ο Τζαρά, «βάλετε όλες τις λέξεις μέσα σ’ ένα καπέλλο και τραβήξετε στην τύχη». «Η ποίηση γεννιέται μέσ’ στο στόμα». Λίγοι τον άκουσαν και τον ακολούθησαν, και ακόμη λιγώτεροι ήταν εκείνοι που χωρίς να παραδεχτούν την νέα τεχνοτροπία ετήρησαν μια στάση κάπως αμερόληπτη. Στους άλλους η απροσδόκητη αυτή συνταγή φάνηκε σαν σύμπτωμα παραφροσύνης η φόρμουλα απατεώνων ταχυδακτυλουργών και όχι ποιητών. Όμως η ομάδα εξακολούθησε με πείσμα τον δρόμο της. Σιγά-σιγά, άρχισε να παράγη ολοένα περισσότερους και πιο γευστικούς καρπούς, παρά τις κατακραυγές, τις επικρίσεις και τους χλευασμούς πού προκαλούσε κάθε νέα εκδήλωση της. Η αλήθεια είναι πώς μια νέα ποίηση είχε γεννηθεί πραγματική, ουσιαστική ή μάλλον αυτούσια και τίποτε δεν μπορούσε πια να πνίξη ούτε τις βαθειές ούτε τις ψηλές της νότες. Το φράγμα που είχαν υψώσει γύρω από την δυνατότητα της ολοκλήρωσης μιας πραγματικά ελεύθερης ποίησης οι ακαδημίες, οι ποντίφικές τους και αιώνες παραδοχής και κομφορμισμού, είχε ανατιναχθεί και τα συγκρατημένα ως τότε νερά άρχισαν να χύνονται με ορμή. Τίποτε δεν μπορούσε ν’ αναχαιτίση αυτόν τον χείμαρρο και τίποτε απ’ ο,τι βρέθηκε στον δρόμο του δεν έμεινε ορθό. Δεν ήταν πλέον ζήτημα απλώς φιλολογικό, ή καλλιτεχνικό, μα και ζήτημα κατ' εξοχήν και βαθύτατα ψυχολογικό. Ο Ντανταϊσμός όπως αργότερα ο Σουρρεαλισμός αποτελούν μια φρενιασμένη προσπάθεια όχι μόνο λυτρωμού από ζυγούς και κανόνες ακαδημιών, μα και ένθερμη εκδήλωση πόθου πλήρους ζωής και άρνηση υποταγής σε οιονδήποτε είδος θανάτου. Και τα δύο αυτά κινήματα ξεχειλίζουν και πάνε πέρα από τα όρια στα οποία περιορίζονται συνήθως οι πνευματικές αναστατώσεις. Ο Ντανταϊσμός έθιξε, όχι πάντοτε ενσυνειδήτως και κάπως χαωδώς, την παλαιά οργάνωση της ζωής του ατόμου, μα ο Σουρρεαλισμός, πιο οργανωμένος, πολύ πιο συστηματικός, πολύ πιο συνειδητός και πειθαρχούμενος, χτύπησε τις ρίζες κατ' ευθεία και έθιξε όχι μόνο το άτομο, μα επιτιθέμενος ενάντια στην ολότητα των καλώς κειμένων και υποσκάπτοντας τις βάσεις του κοινωνικού μας συγκροτήματος, σε όλα τα επίπεδα και απ’ όλες τις πλευρές, έθιξε τον σημερινό πολιτισμό, και πριν ακόμα προσχωρήσει στην κομμουνιστική Διεθνή.
σ. 54-56
Έτσι, κυρίες και κύριοι, η ποίηση που συνηθίσαμε να θεωρούμε ως έργο ιδιοφυίας, ως προνόμιο της εξαιρετικής ευαισθησίας, ως μονοπώλιο ενός θιάσου ολίγων θεανθρώπων, αλλάζει στρατόπεδο και από κλασσική, ρωμαντική, συμβολική, καθαρή, έντεχνη ή μη αναπαράσταση αισθημάτων ή γεγονότων διά του μόνου γνωστού ώς χτες μέσου της ενσυνειδήτου συναρμολογήσεως λέξεων και εικόνων, γίνεται σήμερα χάρη στον Σουρρεαλισμό όχι μόνο ποίηση-μέσον εκφράσεως, μα ποίηση-ενέργεια, ποίηση-λειτουργία του πνεύματος, ποίηση-ζωή. Και η νέα αυτή ποίηση είναι πια στη διάθεση όποιου επιθυμεί να την γράψη, και όποιου επιθυμεί να την κάμη με όλη την κυριολεξία της λέξεως αυτής, φτάνει ο ποιητής να μην περιφρόνηση τα απλούστατα μέσα πού του προσφέρει ο Σουρρεαλισμός, φτάνει να μην ντραπή την ενδόμυχη του αλήθεια, φτάνει να μην κωφεύση στην σουρρεαλιστική φωνή που πάντοτε αντηχεί εντός μας, στην φωνή που είπε τόσο σωστά ο Μπρετόν πως εξακολουθεί να ψάλλη και στις παραμονές του θανάτου και απάνου από τις τρικυμίες.
Εδώ πρέπει να τονίσω πως όσα είπαμε περί Σουρρεαλισμού στην ποίηση εφαρμόζονται και στις άλλες τέχνες, και είναι πολλά σήμερα στην Γαλλία και άλλου τα σουρρεαλιστικά έργα που μπορείτε ν' απολαύσετε. Εννοείται πώς δεν αρνούμεθα την γοητεία και άλλων έργων μη σουρρεαλιστικών σε όλες τις εκφάνσεις της τέχνης και σε όλες τις εποχές, όταν ένα έργο μας αρέση, μα τούτο δεν ελαττώνει καθόλου τον θαυμασμό μας για τον Σουρρεαλισμό που έφτασε πλέον τα όρια του μυστικισμού - αν δέχεστε μαζί μου πώς ο απόλυτος συνταυτισμός με μιαν απόλυτη αρχή είναι το ίδιο πράγμα που κακώς το ονομάζουμε μυστικισμό μονάχα στα θρησκευτικά ζητήματα.
Η σημασία της Σουρρεαλιστικής ανακάλυψης είναι τόσο μεγάλη που δεν την διακρίνουμε εύκολα, Όπως δεν θα ήταν εύκολο να υπολογίσουμε αμέσως και το μέγεθος ενός αερολίθου περιφερείας 1.ΟΟΟ μέτρων αν έπεφτε αίφνης σε απόσταση 3Ο μέτρων μπροστά μας. Ο, τι όμως εκτιμούν σήμερα ολίγοι μόνον, θα το εκτιμήσουν μεθαύριο πολλοί, ίσως όλοι, είτε εξακολουθεί να υπάρχη ο σουρρεαλισμός ως αυτοκέφαλη δοξασία, είτε αφομοιωθεί σιγά-σιγά με ό,τι η εξέλιξη του ασφαλώς θα γέννηση. Εκείνο που ελάχιστοι διαιστάνθηκαν αμυδρώς χωρίς να το καταλάβουν, εκείνο που εμάντεψε ο Rimbaud, εκείνο πού τόσο καταπληχτικά είδε και εφήρμοσε ο καθαυτό πρόδρομος του Σουρρεαλισμού Ισίδωρος Ducasse, γίνεται πλέον κτήμα αναφαίρετο όλου του κόσμου. Αυτό το κάτι είναι η δυνατότης της άμεσου χρησιμοποίησης του ψυχικού δυναμικού στην πιο ανόθευτη και αυτούσια του υπόσταση, πράγμα πού εγγυάται περισσότερο από κάθε άλλη γνωστή ως σήμερα απόπειρα την όσον το δυνατόν πληρέστερη χειραφέτηση του πνευματικού ανθρώπου από τους ανανθρώπινους και διαστρεβλωτικούς κώδικες μιας αφύσικης ηθικής και αισθητικής επιβολής επάνω στον αισθαντισμό μας.
Και αυτή η δυνατότης είναι σήμερα τόσο χεροπιαστη που όχι μόνο δεν αντηχεί ως ουτοπία η περίφημη φράση του Ducasse, «η ποίηση πρέπει να γίνεται από όλους», μα γίνεται η ίδια φράση είδος πολεμικής κραυγής και εργαστηριακής φόρμουλας των σουρρεαλιστών πού ανταποκρίνεται σε όρους πληρέστατα αντικειμενικούς.
σ. 75-78
Ο Σουρρεαλισμός, γράφει, ο Μπρετόν στο δεύτερο Μανιφέστο του 1929, κι αν ασχολείται ειδικά με την κριτική των εννοιών: πραγματικότης και μη πραγματικότης, λογικό και μη λογικό, στοχασμός και παρόρμηση, γνώση και η θεωρούμενη μοιραία άγνοια, χρησιμότης και άχρηστο, κ.τ.λ. παρουσιάζει κατ’ ελάχιστον όρο την έξης αναλογία με τον διαλεχτικό υλισμό, πως ξεκινά από την «κολοσσιαία αποτυχία του Έγελιανου συστήματος ». Και εξακολουθεί ο συντάχτης του Μανιφέστου. «Μου φαίνεται αδύνατον να θέση κανείς όρια, όπως λόγου χάρη του οικονομικού πλαισίου, στην εξάσκηση σκέψεως που έχει γίνει οριστικά εύκαμπτη στην άρνηση και στην άρνηση της άρνησης. Πώς να παραδεχτούμε πως η διαλεχτική μέθοδο δεν μπορεί να εφαρμοστή επαξίως παρά μόνο στην επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων. Ο Σουρρεαλισμός φιλοδοξεί να της δώση δυνατότητες εφαρμογής καθόλου συναγωνιστικές στο πιο άμεσο συνειδητό επίπεδο. Ας μη δυσαρεστηθούν μερικοί στενόμυαλοι επαναστάτες, μα δεν βλέπω για ποιο λόγο πρέπει ν' αποφεύγουμε τα προβλήματα του έρωτος, του ονείρου, της τρέλλας, της τέχνης και της θρησκείας εφόσον τα εξετάζουμε από την ίδια με εκείνους μοίρα - την Επανάσταση. Δεν διστάζω να πω πως πριν από τον Σουρρεαλισμό δεν είχε γίνει τίποτε συστηματικό προς την κατεύθυνση αυτή, και πως και για μας επίσης, ήταν ανεφάρμοστη ύπό την Εγελιανή μορφή της η διαλεχτική μέθοδο στο σημείο που την βρήκαμε. Ήταν πια ανάγκη για μας να ξεφύγουμε τελειωτικά από τον ιδεαλισμό».
Το απόσπασμα αυτό από το δεύτερο Μανιφέστο του '29 μας δείχνει μερικές από τις ζυμώσεις που γίνονταν μέσα στους κόλπους του σουρρεαλισμού κατά τα χρόνια που προηγήθηκαν, και προαναγγέλλουν τα επερχόμενα γεγονότα που θα λάβαιναν χώρα συντόμως. Ήδη ο Σουρρεαλισμός έδειχνε από κάμποσο καιρό την αλληλεγγύη του με το επαναστατικό προλεταριάτο και ενδιαφερόταν ολοένα περισσότερο σε όλα τα φλέγοντα ζητήματα του ταξικού αγώνα. Οι οπαδοί του, αν και αστικής προελεύσεως, είχαν δείξει και πριν από την θαρραλέα μεταπήδηση τους στο στρατόπεδο των ταξικών αντιπάλων τους, την αποστροφή και την ναυτία που τους προξενούσε ο αστικός πολιτισμός και ο ιδεαλισμός του, που ψυχολογικά συνετέλεσε πάρα πολύ κατά την γνώμη μου στην δημιουργία της ψυχικής κατάστασης που προκάλεσε την γένεση της ντανταϊστικής εξέγερσης και της σουρρεαλιστικής επανάστασης επίσης. Η δριμύτατη κριτική πού ασκούσαν και πριν, γινόταν τώρα στα περισσότερα ζητήματα ολοένα πιο αλληλεγγύη με την μαρξιστική κριτική και ολοένα δριμύτερη.
σ. 80-82
Η τελευταία αυτή φάση του σουρρεαλιστικού κινήματος γέννα ένα-δύο περίπλοκα προβλήματα τα οποία δεν μπορούμε να εκθέσουμε με λίγα μόνο λόγια μέσα στα στενά χρονικά όρια μιας διάλεξης. Ο σουρρεαλισμός δεν είναι μια στατική δοξασία μα ένα κίνημα δυναμικό και δεν μπορούμε να πούμε μόνο με πέντε-έξη κουβέντες ποια θα είναι ή περαιτέρω εξέλιξη του. Τα προβλήματα που αναφέρω τα εξετάζω σ’ ένα μακρύτερο άρθρο μου από το όποιο άλλωστε άντλησα όσα σας είπα σήμερα, με την πεποίθηση πως υπάρχουν λύσεις ικανοποιητικές και από Σουρρεαλιστική και από ιστορικοϋλιστική άποψη. Όσοι ενδιαφέρεσθε μπορείτε να διαβάσετε αυτά το άρθρο τον μήνα Ιούνιο στο δεύτερο τεύχος του περιοδικού «Σκοποί» του οποίου το πρώτο τεύχος θα κυκλοφορήση εκτός απρόοπτου τον προσεχή Μάρτιο.
Κυρίες και Κύριοι, φτάσαμε στο τέλος της ομιλίας μας. Πριν σας χαιρετήσω θέλω να εκφράσω δημόσια τον θαυμασμό μου και την ευγνωμοσύνη μου στον Αντρέα Μπρετόν και στους άλλους Σουρρεαλιστές που μετά τον διαλεχτικό υλισμό και τον Sigmund Freud, έχυσαν το περισσότερο και το πιο άπλετο φως μέσα στα πυκνά σκοτάδια που μας περιβάλλουν.
Αθήνα, 25/1/1935
