«Ο έπαινος της γυναικείας ομορφιάς δόθηκε, σε σχέση με τον άνδρα, απλόχερα και με περισσότερη ποικιλία μοτίβων και συμβόλων», λέει στην «ΕτΔ» ο επ. καθηγητής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου κ. Αριστείδης Δουλαβέρας
του Αποστόλη Ζώη
“Τις πρώτες θεωρητικές αναζητήσεις για την έννοια της ομορφιάς (του κάλλους) συναντούμε στον Πλάτωνα(427-347 π.Χ.). Μέχρι την εποχή του, οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τις έννοιες της ομορφιάς και της ασχήμιας χωρίς εννοιολογικό προσδιορισμό του περιεχομένου τους. Στην πλατωνική φιλοσοφία γίνεται διάκριση του κάλλους σε δύο κατηγορίες: Η μία είναι η κατηγορία του αισθητού κάλλους, που είναι και η οντολογικά υποδεέστερη, και η άλλη του νοητού κάλλους, που υπέρκειται και υπερβαίνει το κάλλος του αισθητού κόσμου”. Αυτά επισημαίνει ανάμεσα σε άλλα στην «ΕτΔ» ο επίκουρος καθηγητής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου κ. Αριστείδης Δουλαβέρας, με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του «Η γυναικεία και η ανδρική ομορφιά στο δημοτικό τραγούδι».
Η συνέντευξη
* Στην παρούσα έκδοση, με τίτλο "Η γυναικεία και η ανδρική ομορφιά στο δημοτικό τραγούδι", που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Παπαζήση», τι ακριβώς ερευνάτε;
- Απαντώντας στο ερώτημά σας, επισημαίνω ότι στο εν λόγω βιβλίο μου, από τις καλαίσθητες και υπεύθυνες εκδόσεις «Παπαζήση», ερευνάται πώς ο λαός είδε και ύμνησε την ανθρώπινη ομορφιά στα τραγούδια του, που αποτελούν έκφραση της ψυχής του και της αισθητικής του. Μετά από μια πολύ ενδιαφέρουσα εισαγωγή στην έννοια της ομορφιάς, του κάλλους, από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας, παρουσιάζονται και μελετώνται, μέσα από χαρακτηριστικούς στίχους δημοτικών τραγουδιών και με βάση τη σχετική βιβλιογραφία, η συνολική και η επιμέρους ομορφιά του γυναικείου και ανδρικού σώματος και η μεταφορική - συμβολική παράμετρός του, με παραδείγματα από τον κόσμο των φυτών και των δέντρων, των πτηνών, των ουρανίων σωμάτων, των πολύτιμων μετάλλων και λίθων και του κόσμου του θείου. Ακολουθεί στο οικείο μέρος το κεφάλαιο που έχει σχέση με τον στολισμό της γυναίκας και του άνδρα, με την ενδυμασία και με τα ενδυματολογικά εξαρτήματα και τα λοιπά διακοσμητικά στοιχεία τους και εξηγούνται τα κίνητρα του στολισμού τους. Επιπλέον, στο Β΄ Μέρος, εξετάζεται η σημασία και η ομορφιά των όπλων του άνδρα πολεμιστή.
* Πότε και πού θεωρούμε τις πρώτες θεωρητικές αναζητήσεις για την έννοια της ομορφιάς; Εκτιμάτε ότι η εξωτερική ομορφιά, η εικόνα, λειτουργούσε και λειτουργεί ιδιαίτερα σήμερα ως μέσο κοινωνικής καταξίωσης και αποδοχής;
- Τις πρώτες θεωρητικές αναζητήσεις για την έννοια της ομορφιάς (του κάλλους) συναντούμε στον Πλάτωνα(427-347 π.Χ.). Μέχρι την εποχή του, οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τις έννοιες της ομορφιάς και της ασχήμιας χωρίς εννοιολογικό προσδιορισμό του περιεχομένου τους. Στην πλατωνική φιλοσοφία γίνεται διάκριση του κάλλους σε δύο κατηγορίες. Η μία είναι η κατηγορία του αισθητού κάλλους, που είναι και η οντολογικά υποδεέστερη, και η άλλη του νοητού κάλλους, που υπέρκειται και υπερβαίνει το κάλλος του αισθητού κόσμου. Στον «Φαίδρο» ιδιαίτερα επισημαίνει ότι το πραγματικό κάλλος, η πραγματική ομορφιά, ανήκει στον κόσμο των ιδεών και, όταν αντικρίζει ο άνθρωπος τις μορφές του ωραίου, καταλαμβάνεται υπό θείου έρωτος γι’ αυτές. Η ομορφιά που συναντά ο άνθρωπος στον φυσικό κόσμο είναι απείκασμα της αληθινής ομορφιάς που βρίσκεται στον κόσμο των ιδεών και, όταν την ανακαλεί ο άνθρωπος με τη μνήμη του, νιώθει ιδιαίτερη ευχαρίστηση. Με το θέμα αυτό ασχολήθηκε ο Πλάτων και στα έργα του «Συμπόσιον» και «Φίληβος».
΄Εκτοτε, χιλιάδες σελίδες γράφτηκαν, προκειμένου να προσδιοριστεί η έννοια του κάλλους, που βασίζονται κυρίως στην υποκειμενικότητα και στα αισθητικά, θρησκευτικά, κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά κάθε φορά δεδομένα.
Η εξωτερική ομορφιά, η εικόνα του καθενός, λειτουργούσε και λειτουργεί, ιδιαίτερα σήμερα, σε ένα μεγάλο βαθμό ως μέσον κοινωνικής καταξίωσης και αποδοχής. Το ωραίο αποτελεί βασικό γνώρισμα της εμφάνισης. Κατά τον Αριστοτέλη, το κάλλος είναι η καλύτερη συστατική επιστολή. Οι όμορφοι και οι όμορφες συνήθως προτιμώνται παντού. O Hickey θεωρεί ότι το «ωραίο» λειτουργεί σαν “οπτική ρητορική”, που στοχεύει να απορροφήσει τον θεατή και να τον καταστήσει θετικά διακείμενο προς το οποιοδήποτε μήνυμα θέλει να μεταδώσει η εικόνα. Η ομορφιά εξάλλου, η «ρητορική του κάλλους», αποτελεί το εισιτήριο της επιτυχίας. Επηρεάζει σε μεγάλο ποσοστό την πρόσβασή μας σε επαγγέλματα, ερωτικές σχέσεις, μόρφωση, φιλίες, όπως και σε όλες τις οικονομικές και κοινωνικές ευκαιρίες, που μπορούν να μας δοθούν, αλλά δημιουργεί και κοινωνικό φθόνο και ζήλεια, τα οποία προκαλούν το γνωστό «μάτιασμα» στην παραδοσιακή κοινωνία.
Η άσχημη ή ο άσχημος ζουν πάντα με τον καημό της ομορφιάς (ιδιαίτερα στο παρελθόν). Η απουσία της ομορφιάς ή η απώλειά της είναι πράγματι ένα διαρκές παράπονο εναντίον της ίδιας της φύσης ή της μοίρας. Σήμερα, πάντως, η βιομηχανία της ομορφιάς κάνει «θαύματα», παρεμβαίνει διορθωτικά σε όσα η φύση δεν υπήρξε απλόχερη και, με πρωτεργάτη την ιατρική, ανθεί όσο ποτέ.
ΣΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ
* Στα δημοτικά τραγούδια πώς δηλώνεται η ομορφιά της κόρης, γυναίκας νύφης; Υπάρχει διαφορετική προσέγγιση σε κάθε περιοχή της χώρας; Ποια θέση κατέχει ο στολισμός;
- Η φιλοτέχνηση της εικόνας της ωραίας γυναίκας στο δημοτικό τραγούδι δεν απομακρύνεται από τις βασικές αρχές της επικής και αρχαϊκής τέχνης. Αναφέρεται μια γενική, συγκεντρωτική λέξη (όμορφη, λυγερή, ξανθή), για να προστεθεί στη συνέχεια και να προβληθεί μια χαρακτηριστική λεπτομέρεια της ομορφιάς: τα μάτια, η κόμη, το στήθος, η μύτη, τα χέρια, κ.λπ.
Ποιος παίρνει κόρη όμορφη, ξανθή και μαυρομάτα;
Μαύρα μάτια, μαύρα φρύδια, κατσαρόμαυρα μαλλιά,
κάνεις τις καρδιές κομμάτια και τρελαίνεις τα παιδιά.
Κάποτε όμως έχουμε και αναλυτικότερες περιγραφές, κυρίως στα παινέματα της κόρης ή όταν περιγράφεται το νεκρικό κάλλος:
Για ιδές κορμί για ντουλαμά, δάκτυλα για την πένα
Για ιδές αχείλη για φιλί κι ας είν’ και ματωμένα.
Στον τονισμό του στοιχείου της ομορφιάς συμβάλλει η αναφορά του χρώματος:
Άσπρη ’σαι κι άσπρα φορείς κι άσπρη είν’ η φορεσιά σου
κι άσπρα λουλούδια πέφτουνε, μικρή μου στην ποδιά σου.
Το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα ολοκληρώνεται, πάντως, χάρη στο πυκνό σύστημα παρομοιώσεων και μεταφορών, που σχηματίζεται από υλικό αντλούμενο από τη φύση (φυτικό βασίλειο, πτηνά του οικείου χώρου, αλλά και τον κόσμο των αγρών),(βασιλικέ πλατύφυλλε, μυγδαλιά λουλουδισμένη, πέρδικα πλουμιστή, αηδόνι του περιβολιού κ.λπ.), από προϊόντα της παραγωγικής δραστηριότητας του ανθρώπου (άσπρη φοντάνα του νερού, δαχτυλιδιού πετράδι, κασέλα μ’ ολοπλούμιστη, πράσινη πέτρα του γιαλού, κλπ.) Υπάρχει ακόμα η ιδιαίτερα μεγάλη χρήση της ύλης και του χρώματος των ευγενών μετάλλων, χρυσού, άργυρου, των πολύτιμων λίθων (μαργαριταριού), κ.λπ.:
Που ’ν’ το κορμί της μάλαμα κι μέση της ασήμι.
Κόρη μαλαματένια μου και μαργαριταρένια μου.
Ας σημειωθεί ότι οι επιλεγμένες καθαρά λεπτομέρειες στο ιδιότυπο αυτό ψηφιδωτό των πορτρέτων εξαίρονται ιδιαίτερα και με τη χρήση σύνθετων ή πολυσύνθετων:
Μοσχοκανελοκόκαλη, κανελοζυμωμένη,
γαρυφαλοχνωτάτη μου κι ακριβαναθρεμένη.
Από τον χώρο του θείου αντλούνται πολλά σύμβολα ομορφιάς, όπως η Παναγία και ο Χριστός, οι Άγγελοι, οι Άγιοι, ο Τίμιος Σταυρός, ιερά σκεύη και αντικείμενα : ( Παναγιά γραμμένη, Άγγελος είσαι στη θωριά, αγγελικό μου πρόσωπο, αγγελοστολισμένη μου, χρυσό μου δισκοπότηρο, διαμαντένιε μου σταυρέ, κ.λπ.).
Πολύ σημαντικό θέμα στα δημοτικά τραγούδια σε σχέση με τη γυναικεία ομορφιά είναι και ο στολισμός, που αποτελεί παρέμβαση στο φυσικό, για να πολλαπλασιασθεί το υφιστάμενο αισθητικό αποτέλεσμα για διάφορους σκοπούς. Ο ερωτικός στόχος έχει πάντα κυρίαρχη θέση (Της κουμπάρας-νύφης):
Τον ήλιο βάζει πρόσωπο και το φεγγάρι στήθος
και του κοράκου το φτερό βάζει καμαροφρύδι,
την όχεντρα την πλουμιστή κορδέλα στα μαλλιά της,
τον άμμο τον αμέτρητο ρίχνει μαργαριτάρια...
Η εξωκοσμική ομορφιά της Κουμπάρας που έγινε νύφη, επηρεάζει στο διάβα της τα πάντα, άψυχα και έμψυχα:
Στο δρόμο που πηγαίνανε τα μονοπάτια ανθούσαν.
Κι ωσάν την είδε η εκκλησιά, απ’ άκρη σ’ άκρη σείστη.
Παπάς την είδε κι έσφαλε, διάκος κι αποξεχάστη,
τα ψαλτικά τους έχασαν ψάλτες και καλανάρχοι.
Ωσάν την είδε ο νιόγαμπρος, έπεσε κι ελιγώθη...
Κάθε περιοχή της Ελλάδος επιδιώκει τον στολισμό ως ενισχυτικό και αποτελεσματικό μέσο του κάλλους, με τα δικά της στολίδια, που ξεκινούν κυρίως από την τοπική ενδυμασία αλλά και τα διάφορα τοπικά εξαρτήματα ομορφιάς, σε συνδυασμό βέβαια με τις τοπικές αισθητικές αντιλήψεις.
Ωστόσο, η ομορφιά της γυναίκας, όπως φαίνεται σε πολλά παραδείγματα παρουσιάζεται με ποικιλία κριτηρίων. Δεν υπάρχει ένα μόνο ιδεώδες της γυναικείας ομορφιάς. Όμορφη μπορεί να είναι και η ψηλή σαν κυπαρίσσι αλλά και η κοντούλα, η μαυρομάτα αλλά και η γαλανομάτα, η μαυρομαλλούσα αλλά και η ξανθομαλλούσα. Χαρακτηριστική του πνεύματος αυτού η παροιμία:
Άλλος αγαπά τη μαυρομάτα / κι άλλος την τσιμπλομάτα.
Η διαφορετικότητα αυτή των κριτηρίων για τη γυναικεία ομορφιά δεν υποδηλώνει αντιφάσεις στη λαϊκή αντίληψη γι' αυτήν, αλλά πιο πολύ εκφράζει μία πληθωρική κατάφαση της φυσικής ομορφιάς στις διάφορες εκδοχές και μορφές της, με τις ποικίλες επιθυμίες, τις προσωπικές προτιμήσεις και τις ιδιαιτερότητες των ανθρώπων, γεγονός που εμπλουτίζει την ίδια τη ζωή, της δίνει αρμονία και πλούτο και εξουδετερώνει τον ασφυκτικό περιορισμό προτιμήσεων σε ελάχιστα πρότυπα ομορφιάς.
* Πώς αποτυπώνεται μέσα στο δημοτικό τραγούδι η ομορφιά του νέου, του άντρα, του παλικαριού; Ακόμα και στο προχωρημένο γήρας, η νοσταλγική θύμηση της νιότης με την ομορφιά της, γράφετε, είναι βασανιστική... Μπορείτε να αναφερθείτε πιο αναλυτικά;
- Η λαϊκή μούσα θεωρεί την ανδρική ομορφιά, όπως άλλωστε και τη γυναικεία, ως αυταξία. Στους παρακάτω στίχους φαίνεται ο καημός του ηλικιωμένου άντρα, που πλέον έχει χάσει την ομορφιά του και που εκφράζει μια ευχή ανεκπλήρωτη:
Ήθελα να ήμουν όμορφος, να ήμουν και παλικάρι,
να ήμουν και τραγουδιστής, δεν ήθελα άλλη χάρη.
Εξάλλου, η λαϊκή σοφία συμβουλεύει τις νέες να μην ζηλέψουν πλούτη αλλά όμορφα παλικάρια, γιατί η ομορφιά είναι ανώτερη από τα υλικά αγαθά.:
Φλουριά να μη ζητήσετε, τα έρημα τα γρόσια,
μόν’ να ζηλέψτε λεβεντιά κι όμορφα παλικάρια.
Η λαϊκή μούσα επιλέγει πολλούς τρόπους να εκθειάσει την ανδρική ομορφιά, ανάλογους προς αυτούς της γυναίκας. Αυτό γίνεται με χαρακτηριστικά ουσιαστικά και επίθετα, που αναφέρονται συνολικά στην ομορφιά του άνδρα, όπως είναι οι λέξεις : λεβέντης, παλικάρι, όμορφος, μορφονιός, πανώριος, διωματάρης, πανέμορφος κ.ά. Κάποτε υπάρχουν και αναλυτικότερες περιγραφές:
Λεβέντης εροβόλαγε από τα κορφοβούνια,
με το μαντήλι στο λαιμό, το βαριοκεντημένο.
είχε το φέσι του στραβά και τα μαλλιά κλωσμένα
κι έστριφτε το μουστάκι του και ψιλοτραγουδούσε...
Πέρα, ωστόσο, από την παρουσίαση της ομορφιάς συνολικά, συχνός είναι και ο επιμέρους έπαινος διαφόρων μερών ή μελών του σώματος για την ομορφιά τους, σε μία προσπάθεια να εξαρθεί «το όλον διά του μέρους» (pars pro toto). Έτσι, επαινούνται το κορμί-η κορμοστασιά- το μπόι, η μέση, τα μαλλιά, το πρόσωπο, τα μάγουλα, τα γένια, το μουστάκι, τα μάτια, τα φρύδια, τα χέρια, και λιγότερο τα πόδια, το στόμα, η γλώσσα, τα χείλη, το μέτωπο, ο λαιμός, οι ώμοι, κ.ά.
Όμως, για την έξαρση του ανδρικού κάλλους γίνεται και χρήση συμβολισμών με την ομορφιά των ανθέων, των φυτών και των δέντρων. Τέτοια είναι ο βασιλικός, το γαρίφαλο, το ρόδο-τριαντάφυλλο, το γιασεμί, το δέντρο, το κυπαρίσσι, ο πλάτανος, το κλήμα, η μηλιά –μήλο, η λεμονιά -λεμονανθός κ.ά.
Γαμπρός ήταν γαρύφαλλο κι η νύφη μαντζουράνα.
Από τον κόσμο των πτηνών επιστρατεύεται, ο αϊτός και τα συναφή είδη (ο σταυραετός, το γεράκι, ο πετρίτης, το σαΐνι), το αηδόνι, το περιστέρι, το πουλί γενικά, το χελιδόνι, κ.ά. Από το ουράνιο στερέωμα το φεγγάρι, ο αυγερινός, τα αστέρια είναι τέτοια σύμβολα ομορφιάς.
Παντρεύεται ο Αυγερινός την Πούλια κάνει ταίρι.
Ανάλογη είναι η συμβολική και μεταφορική χρήση των πολύτιμων μετάλλων και λίθων : χρυσός (μάλαμα), ασήμι (άργυρος), διαμάντι, ρουμπίνι, μαργαριτάρι.
Γαμπρέ χρυσέ, γαμπρέ αργυρέ, γαμπρέ καμπανοφρύδη
Ο θρησκευτικός χώρος προσφέρει επίσης σύμβολα ανδρικής ομορφιάς, όπως ο Άγγελος, σταυρός, ασημοκάντηλο, χρυσοκάντηλο, χρυσή καμπάνα, της εκκλησιάς φανάρι, χρυσοπολυέλαιος, κ.ά.
Σα βασιλέας πορπατείς, σα ρήγας κατεβαίνεις,
σαν Άγγελος ζουγραφιστός και τσι καρδιές μαραίνεις.
Τα πολύτιμα αντικείμενα και ωραία δημιουργήματα του ανθρώπου γίνονται επίσης σύμβολα ομορφιάς: χρυσή κορόνα, σκρίνιε μου, καθρέφτη αδαμάντινε, σπαθί των αντρειωμένων, κούπα συριανόκουπα, σιμιγδαλένιο μου ψωμί, της Ρόδος το φανάρι, του Μοριά το φλάμπουρο, φλουρί κωνσταντινάτο, μαλαματένιε μαστραπά, κ.ά.
Ιδιαίτερος λόγος γίνεται στα δημοτικά τραγούδια για την ανδρική ομορφιά που προέρχεται από τον στολισμό:
Φωστήρας είσ’ ανάλλαγος, λεβέντης αλλαμένος
κι όντας βαρυοστολιστείς, σαν Άγγελος γραμμένος.
Ο λαϊκός τραγουδιστής με την ευαισθησία του στο χρήμα και στα πλούτη, προσέχει την ενδυμασία των παλικαριών, που κοσμείται με χρυσά νομίσματα, πολύτιμα μέταλλα κ.ά.
Περάσαν τρεις καλοί αϊτοί και τρεις καλοί λεβέντες...
Αστράφταν τα ντουφέκια τους, γυαλίζαν τα σπαθιά τους,
με τη μεσούλα τη λιανή στ’ ασήμι φορτωμένη,
στ’ ασήμι και στο μάλαμα και στο μαργαριτάρι...
Φυσικά, τα διάφορα μέρη της παραδοσιακής ανδρικής ενδυμασίας, αποτελούσαν αναπόσπαστο στοιχείο ομορφιάς. Τέτοια είναι η φουστανέλα, το γελέκο, η φέρμελη, τα κουμπιά, το φέσι, το σελάχι, το μαντήλι, το σαρίκι, τα πόσια, το ζωνάρι - η ζώνη, ο καμουχάς, κ.ά. Σε αυτά προστίθενται και τα εξαρτήματά τους : τα τσαπράζια, ο αρραβώνας, το δαχτυλίδι, η βούλα, η σφραγίδα, η βέργα, κ.ά. Την όλη ομορφιά του νέου, του λεβέντη, του παλικαριού, τονίζουν τα άρματά του, που έχουν ιδιαίτερη θέση στην εμφάνισή του και στη ζωή του (άρματα, ντουφέκι, σπαθιά-πάλες (γιαταγάνια), πιστόλι, μαχαίρι, παλάσκες, ασημοτραχηλιές ).
* Και μια τελευταία ερώτηση.... Από τη συγκριτική εξέταση πώς παρουσιάζεται η γυναικεία και η ανδρική ομορφιά στα δημοτικά τραγούδια;
- Η γυναικεία και η ανδρική ομορφιά έχουν κοινά σημεία αναφοράς και κοινές πηγές έμπνευσης. Και στις δυο περιπτώσεις επαινείται η συνολική ομορφιά αλλά και η επιμέρους ομορφιά των διαφόρων μερών και μελών του σώματος. Εξάλλου, κοινή είναι η χρήση συμβόλων από τον κόσμο των φυτών, των δέντρων, των πτηνών, του αστρικού χώρου, των πολύτιμων λίθων και μετάλλων και του υπερβατικού χώρου. Επίσης, πολύτιμα αντικείμενα και κατασκευάσματα της ανθρώπινης δραστηριότητας γίνονται σύμβολα ομορφιάς. Από τη συγκριτική εξέταση της γυναικείας και της ανδρικής ομορφιάς διαπιστώνονται οι κοινές αφετηρίες έμπνευσης αλλά και οι διαφοροποιήσεις που υπαγορεύονται από την ετερότητα του φύλου (γένια, μουστάκι, ανδρική ενδυμασία, εξαρτήματα και κοσμήματά της, άρματα ως στοιχεία ομορφιάς, κ.λπ.). Έτσι, υπάρχουν κοινά σύμβολα ομορφιάς και για τα δύο φύλα αλλά και διαφορετικά. Μπορούμε όμως ανεπιφύλακτα να πούμε ότι ο έπαινος της γυναικείας ομορφιάς δόθηκε, σε σχέση με τον άνδρα, απλόχερα και με περισσότερη ποικιλία μοτίβων και συμβόλων.
