Το “μέτρο” που κάνει ένα βιβλίο σημαντικό και άξιο να μπει στη συγκεκριμένη λίστα, είναι τόσο υποκειμενικό όσο και αδιαμφισβήτητα αντικειμενικό.
Η δική μου παρατήρηση λοιπόν, είναι πως υπάρχουν πολλά βιβλία που θα άξιζαν να μπουν στη λίστα αλλά κανένα από όσα είναι ήδη σε αυτήν, που θα έπρεπε να βγει!
Πάμε λοιπόν, χρονολογικά και μόνον:
I Tσίνγκ
Περίπου 1500 πχ
Ι Τσίνγκ
Το “Βιβλίο Των Αλλαγών” είναι σχεδόν τόσο παλιό όσο η ίδια η Κίνα.
Αποτελεί βάση του κομφουκισμού αλλά και του ταοϊσμού, ενώ ο βουδισμός επικράτησε στην Κίνα υπό μία μορφή του Ι Τσίνγκ. Το βιβλίο αποτελεί είδος μαντικής τέχνης όμως είναι πολλά, πολλά περισσότερο από αυτό.
Αν και οι πηγές του παραμένουν άγνωστες, είναι εμφανέστατο πως εκείνοι που το έγραψαν, έκαναν τα πρώτα δειλά βήματα να βρούνε τη θέση του ανθρώπου μέσα στο σύμπαν. Η επιρροή του στον Ανατολικό αλλά και τον Δυτικό κόσμο υπήρξε τεράστια (με τον Γιουνγκ να το αναφέρει ως κλειδί του υποσυνείδητου), όχι μόνο στην μυστικιστική του πλευρά αλλά και εκείνη που έδειξε έναν τρόπο ζωής σε εκατομμύρια μεμονωμένους ανθρώπους σε ολόκληρο τον κόσμο, σε όλες τις εποχές.
Παλαιά Διαθήκη
Περίπου 1500 πχ
Παλαιά Διαθήκη
Θεωρείται, μαζί με την Καινή Διαθήκη, θεμελιώδες θρησκευτικό κείμενο (όπως το Κοράνι και η Αβέστα), και από μεγάλο μέρος των πιστών (δεν θα τους πω φονταμενταλιστές, όχι) θεωρείται έργο που περιέχει το λόγο του θεού και την κυριολεκτική εξιστόρηση της Δημιουργίας.
Τα στοιχεία δείχνουν πως αποτελεί ένα μικρό μόνο μέρος της φιλολογίας των Αρχαίων Ισραηλιτών (που περιέχει μύθους, Ιστορία, ποίηση, προσευχές, νόμους κ.ο.κ.) και είναι το γνωστότερο βιβλίο στον δυτικό κόσμο, εμπνέοντας ηρωικές αλλά (κυρίως) τρομακτικά φρικτές πράξεις.
Μπορεί οι χριστιανοί να θεωρούν πως η Παλαιά Διαθήκη οδηγεί στην Καινή, αυτό όμως έχει ως αστείο αποτέλεσμα να λατρεύουν έναν Εβραϊκό θεό, μιας και για έναν τέτοιο μιλάει η Παλαιά Διαθήκη (ειδικά η Πεντάτευχος), αλλά όχι ως Εβραίο –συνήθως τους Εβραίους τους μισούμε.
Ιλιάδα & Οδύσσεια
Περίπου 8ος αιώνας πχ – Όμηρος
Ιλιάδα
Πρώτα απ’ όλα να ξεκαθαρίσουμε εμείς, σε 2-3 σειρές, αυτό που άλλοι δεν μπορούν να το κάνουν σε χιλιάδες σελίδες: κανείς δεν ξέρει αν υπήρξε ποτέ ποιητής Όμηρος. Κι αν υπήρξε, δεν ξέρουμε αν έγραψε έστω και ένα από τα δύο έπη (τα τελευταία χρόνια, μόνο η Ιλιάδα ερευνάται αν είναι δικό του έργο.
Η Οδύσσεια είναι σχεδόν βέβαιο πως είναι ένωση προ-Ομηρικών ποιημάτων). Αυτή όμως η λεπτομέρεια (καλά, δεν τη λες και λεπτομέρεια), δεν μείωσε ποτέ την αξία και την επιρροήτων έργων μέσα στους αιώνες.
Κείμενα που τα λάτρεψαν και τα μίσησαν ακόμα και ελάχιστα μετά την εποχή τους (Αριστοτέλης από τη μία μεριά, Πλάτωνας από την άλλη), αποτέλεσαν όχι μόνο ιστορική πηγή για τον Αρχαϊκό κόσμο, αλλά και έργα συναρπαστικά που όμοια τους δεν ξαναγράφτηκαν ποτέ, βάση του Ελληνικού πολιτισμού και λογοτεχνική αναφορά για αμέτρητους συγγραφείς και ποιητές.
Ουπανισάδες
Περίπου 700-400 πχ
Kama Sutra (ουπανισάδες)
Ονομάζονται έτσι γιατί οι μαθητές έπρεπε να κάθονται (σαδ) κοντά (νι) στο δάσκαλο (ούπα). Υπάρχουν πάνω από εκατό Ουπανισάδες αλλά οι πραγματικά παλιές, που αποτελούν και την ιστορική καταβολή του Ινδουισμού, δεν ξεπερνάνε τις είκοσι.
Είναι οι πρώτες προσπάθειες του ανθρώπου να διηγηθεί ιστορίες, να υμνήσει τους θεούς και να εκφράσει τον έρωτα.
Διαφέρει τρομερά από τα υπόλοιπα Ιερά βιβλία άλλων θρησκειών. Βρείτε μου ας πούμε ένα χριστιανικό ή ισλαμικό Κάμα Σούτρα! Όμως, οι συγγραφείς των Ουπανισάδων, διαχωρίζουν την συνεχή αναζήτηση της Ηδονής από το Καλό.
Η Αυτογνωσία είναι γι’ αυτούς η Απόλυτη Ηδονή και το Απόλυτο Καλό. Η φιλοσοφία που βγαίνει από αυτά τα έργα (όλα είναι ένα, ότι υπάρχει ένα σύμπαν υπεράνω χρόνου) οδηγεί στην ελευθερία και για τον λόγο αυτό, την ασπάζονται ακόμα άνθρωποι που δεν έχουν μεγάλη σχέση με τον Ινδουισμό.
O Δρόμος και η Δύναμή του
3ος αιώνας πχ – Λάο Τσε
Λάο Τσε
Ο δάσκαλος Λάο, η κεντρική μορφή της ταοϊστικής θρησκείας, ο συγγραφέας του πρώτου φιλοσοφικού βιβλίου στα κινεζικά, μπορεί και να μην υπήρξε ως πραγματικό πρόσωπο. Υπάρχουν θρύλοι και μύθοι γύρω από την δράση του και τη ζωή του, όμως η αλήθεια είναι πολύ δύσκολο να βρεθεί πια.
Ο Δρόμος, είναι ένα μυστικιστικό κείμενο, αφοριστικό, σκοτεινό και ανοιχτό σε πολλαπλές ερμηνείες. Αποτελεί μίγμα φιλοσοφιών σχετικά με την μαγεία και το μυστήριο της δημιουργίας από το μηδέν αλλά και πολιτικό κείμενο όταν έρχεται αντιμέτωπο με τον κομφουκισμό.
Φυσικά επηρέασε δραματικά την Κίνα (μαζί με τα Ανάλεκτα είναι τα δύο έργα που στήριξαν την κινέζικη φιλοσοφία) αλλά μέσω αυτής, έφερε αλλαγές και στον υπόλοιπο κόσμο (βλέπε σχέσεις Μαρξ με Μάο κοκ).
Αβέστα
Περίπου 500 πχ
Αβέστα
Οι πλειονότητα των μελετητών, συμφωνούν πως ο περσικός ζωροαστρισμός είναι η αρχαιότερη μονοθεϊστική θρησκεία και επηρέασε βαθιά θρησκείες όπως ο ιουδαϊσμός, ο χριστιανισμός, ο ισλαμισμός κ.α..
Το σύνολο των ιερών συγγραμμάτων του ζωροαστρισμού, αποδίδονται στον μυθικόΖωροάστρη (μετέπειτα Ζαρατούστρα) ο οποίος υποτίθεται έζησε μεταξύ 1400 και 1200 πχ. Το μεγάλο πρόβλημα της χρονολόγησης έγκειται στο ότι ο Ζωροάστρης έζησε πολύ πριν την ανακάλυψη της γραφής και ακόμα όταν αυτή ανακαλύφθηκε, οι μεταγενέστεροι αρνήθηκαν να την χρησιμοποιήσουν. Έτσι, έπρεπε να φτάσουμε γύρω στο 500 πχ για να γραφτούν τα πρώτα κείμενα.
Εδώ θα βρούμε τις πρώτες εκδοχές της κόλασης και του παραδείσου, της Κρίσης των πιστών και των αμαρτωλών, η αξία των σκέψεων και των επιθυμιών. Το Αβέστα μπορεί να είναι η “λογοτεχνία” μιας ξεχασμένης θρησκείας, όμως όπως καταλάβατε από τα λίγα μου λόγια, αποτέλεσε ένα από τα επιδραστικότερα κείμενα στην ιστορία των δογμάτων.
Ανάλεκτα
Περίπου 5ος-4ος αιώνας πχ – Κομφούκιος
Ο Κομφούκιος (εξελληνισμένη απόδοση του Κουνγκ Φου Τζου) έζησε το 551 με 479 πχ και από ‘τι είναι γνωστό δεν έγραψε απολύτως τίποτα (σαν τον δικό μας Σωκράτη ένα πράγμα).
Κομφούκιος
Παρότι υπήρξε ένας απλός ιδιωτικός δάσκαλος (ο ίδιος αποκαλούσε τον εαυτό του “μεταδότη γνώσης”), είναι ο γνωστότερος και σπουδαιότερος στοχαστής της κινεζικής (και όχι μόνο) ιστορίας.
Ο κομφουκισμός δεν είναι θρησκεία και τα Ανάλεκτα, μικροί αφορισμοί, ιστορίες και διάλογοι που διέσωσε κάποιος μαθητής του (ή μαθητής μαθητή του), είναι ο καλύτερος οδηγός για να τον ανακαλύψεις (αν και δεν μπορεί να γίνει γνωστό σε ποιον βαθμό εκφράζουν τη σκέψη του ίδιου του δασκάλου). Ο κομφουκισμός είναι η φιλοσοφία της ηθικής, της δικαιοσύνης, της οργάνωσης. Το αντίστοιχο του δυτικού κλασικισμού. Αντικατοπτρίζοντας την εποχή του αλλά ελάχιστα τον δάσκαλο εμπνευστή του, ο κομφουκισμός αποτελούσε το πρότυπο διδασκαλίαςστην Κίνα μέχρι να έρθει ο κομμουνισμός.
Ο αφοριστικός και χλευαστικός πολλές φορές λόγος, δεν μπορούσε να έχει θέση κοντά σε ένα δόγμα που απομάκρυνε την πίστη από την θρησκεία βίαια, για να προστάξει την πίστη σε μια άλλη ιδεολογία!
Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου
Περίπου 5ος αιώνας πχ – Θουκυδίδης
Μπορεί ο Ηρόδοτος να ήρθε πρώτος, όμως ο αυτός που έδωσε στην αναζήτηση της Ιστορίας τα χαρακτηριστικά που ακολουθούνται μέχρι σήμερα, είναι ο Θουκυδίδης.
Θουκυδίδης
Σύγχρονος του Πελοποννησιακού πολέμου, υπήρξε ακριβής στην περιγραφή του, αντικειμενικός και προσπαθούσε να εξηγήσει τα αποτελέσματα τω μαχών και των πολιτικών επιλογών, ερμηνεύοντας τον άνθρωπο και τα συμφέροντα των αντιπάλων (και να μη δίνει βάση σε θρύλους και δεισιδαιμονίες όπως έκανε πχ ο Ηρόδοτος).
Φυσικά και προσπαθεί να κάνει τα κείμενα του αρεστά (γι’ αυτό άλλωστε παρεμβάλει πολύ συχνά τις γνωστές δημηγορίες) όμως ακόμα κι έτσι, είναι πιστός στο να φτιάξει μια Ιστορία που θα μελετηθεί αργότερα και δεν θα αποστηθιστεί.
Η εξορία του από την Αθήνα λόγω των ελλιπών στρατηγικών του ικανοτήτων μπορεί να αμαύρωσε κάπως την εικόνα σου στα αρχαία χρόνια, όμως σήμερα θεωρείται, και είναι, οπατέρας της Ιστορίας.
Έργα
Περίπου 400 πχ – Ιπποκράτης
Ιπποκράτης
Μπορεί ο θρύλος του Ιπποκράτη να μην μπορεί να μας δείξει ποιος ήταν ο αληθινός Ιπποκράτης, ο μεγάλος αυτός γιατρός της αρχαιότητας, όμως όλα αυτά έχουν ελάχιστη σημασία μπροστά στα έργα που αποδίδονται σε αυτόν. 53 έργα, που όμως είναι απίθανο να έχουν γραφτεί όλα από αυτόν (ας αναλογιστούμε πως οι ελάχιστες πληροφορίες που έχουμε για τη ζωή του, έχουν οδηγήσει πολλούς μελετητές στην άποψη πως δεν υπήρξε ποτέ σαν ιστορικό πρόσωπο), αλλά είναι ανεκτίμητα για την ιστορία της ιατρικής και της ιατρικής σκέψης.
Πολλοί ισχυρίζονται ότι η ελληνική ιατρική είναι ένα υψηλό δημιουργικό επίτευγμα ισάξιο του αρχαίου δράματος και ο Ιπποκράτης υπήρξε η προσωποποίηση του ιδανικού γιατρού. Δεν είναι τυχαίο που σε ολόκληρο τον κόσμο οι μελλοντικοί γιατροί δίνουν τον όρκο του Ιπποκράτη (έστω κι αν οι ιστορικές αποδείξεις μας λένε πως ο όρκος είναι παλιότερος).
Έργα
4ος αιώνας πχ – Αριστοτέλης
Στο σύγχρονο τρόπο σκέψης, ακόμα κι εκείνοι που δεν γνωρίζουν, αν εξαιρέσουμε τις θρησκευτικές μορφές, ο Αριστοτέληςυπήρξε ο άνθρωπος που επηρέασε τον κόσμο περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον.
Αριστοτέλης
Αν και μαθητής του Πλάτωνα, διαφώνησε σε πάρα πολλά με το άλλο ιερό τέρας της φιλοσοφίας και υπήρξε σίγουρα αξιότερος του, αν και την ολοκληρωμένη μορφή του έργου του δεν θα τη δούμε ποτέ μιας και το μεγαλύτερο και μάλλον σημαντικότερο μέρος των κειμένων του, έχει χαθεί. Υπήρξε δάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου και υπάρχουν πολλές απόψεις πως o φιλόσοφος από τα Στάγειρα επηρέασε καταλυτικά τον τρόπο σκέψης του νεαρού βασιλιά.
Αφήνουμε όμως στην άκρη τις απόψεις του περί δουλείας και πολιτευμάτων (μιας και δεν μπορούμε να συλλάβουμε την εποχή) και πιάνουμε τα έργα του που χωρίζοντας σε τρεις κατηγορίες: Τα Εξωτερικά και τα Υπομνήματα, που έχουν όλα χαθεί και ο κύριος όγκος των κειμένων του, τα Εσωτερικά. Ο περίφημος Συλλογισμός, η ανάλυση, η αντικατάσταση της εξιδανίκευσης του κόσμου με την επιστημονική έρευνα, η λογική, η μεταφυσική, η πολιτική, η ρητορική, η ψυχολογία, η ηθική και η φυσική, βρήκαν θέση στον αρχαίο κόσμο και από ‘κει στο μέλλον.
Η ευφυΐα του Αριστοτέλη ακόμα γίνονται προσπάθειες να αποκρυπτογραφηθεί.
Είναι κατανοητό πως όσο παλαιότερο είναι ένα βιβλίο, συνήθως, τόσο μεγαλύτερη είναι η ιστορική του αξία.
Και αυτό δεν θα γίνει πιο φανερό στο δεύτερο μέρος της λίστας μας όπου έχουμε μερικά από τα έργα που διαμόρφωσαν τον τρόπο σκέψης του ανθρώπινου γένους.
Ιστορία
5ος αιώνας πχ – Ηρόδοτος
Ο Κικέρων θεωρεί τον Ηρόδοτο “πατέρα της Ιστορίας”. Έστω κι αν δεν είναι ο πρώτος χρονικογράφος που εμφανίστηκε ποτέ (μιας και προηγείται ο Εκαταίος ο Μιλήσιος, του οποίου το έργο “Γης Περίοδος” δυστυχώς δε σώθηκε, παρά αποσπασματικά), είναι σίγουρα ο πιο ικανός και ο πιο ταλαντούχος. Οπαδός του Ομήρου, συνδύασε ιδανικά τα ιστορικά γεγονότα της εποχής του και όχι μόνον, με την ικανότατη λογοτεχνική του πένα.
Ηρόδοτος
Ανήσυχος άνθρωπος, πολυταξιδεμένος και τρομερά ανοιχτόμυαλος, ξεκινάει το έργο του με τον τρωικό πόλεμο, την ιστορία του Κροίσου και καταλήγει σε γεγονότα σύγχρονα του όπως τημάχη του Μαραθώνα και γενικότερα την εκστρατεία του Ξέρξη.
Έχει κατηγορηθεί πως μεγάλωνε τα νούμερα (μέτρησε ας πούμε 1.300.000 τον στρατό του Ξέρξη ενώ είναι αποδεδειγμένο πως οι τότε συνθήκες δεν επέτρεπαν μετακινήσεις στρατού μεγαλύτερου των 400.000), πως δεν διακρίνει ιστορία και γεωγραφία και φυσικά μπλέκει μύθους, θρύλους και γεγονότα που τα γιγάντωσαν φήμες, για να κάνει το έργο του πιο ευχάριστο στην ανάγνωση.
Παρ’ όλες τις αδυναμίες του, υπήρξε αντικειμενικός, αγωνιζόταν και ταξίδευε για μάθει τις πληροφορίες που ήθελε, ενώ είναι και από τους πρώτους που κατανόησε πως γεγονότα που εδώ φαίνονται καλά, σε κάποιο άλλο μέρος είναι άσχημα. Μπορεί να ξεπεράστηκε γρήγορα στην εποχή του ως ιστορικός, όμως το έργο του είναιανεκτίμητο για τον σύγχρονο κόσμο.
Πολιτεία
Περίπου 380 πχ – Πλάτων
Κανένας, μα κανένας, άνθρωπος δεν έχει επηρεάσει και δεν έχει μπερδέψει τη σκέψη των μεταγενέστερων του, όπως το έκανε ο Πλάτωνας. Φίλος και εκφραστής (;) των θέσεων του Σωκράτη, που ως γνωστόν δεν έγραψε ποτέ τίποτα, δάσκαλος του Αριστοτέλη και πατέρας μιας σειράς σκέψεων και φιλοσοφιών που άλλαξαν τον κόσμο για πάντα.
Πλάτωνας
Κατηγορήθηκε ως πολέμιος της δημοκρατίας αλλά ποιος μπορεί να τον κατηγορήσει όταν έβλεπε αυτό το πολίτευμα να δολοφονεί τον Σωκράτη; Δεν γίνεται να κατανοήσουμε τον λόγο του Πλάτωνα αν δεν κατανοήσουμε την συγκεκριμένη εποχή. Το σπουδαιότερο έργο του είναι η Πολιτεία, εκεί που περιγράφει τον βασιλιά-φιλόσοφο, τον Έναν που ως ιδανικός θα έπρεπε να εξουσιάζει το λαό. Θεωρεί το συλλογικό ανώτερο από το ατομικό, πρόταση που κατά τον Αριστοτέλη είναι λάθος και στον σύγχρονο κόσμο βρήκε την εφαρμογή της στη φιλοσοφία τουΧίτλερ και του Στάλιν. Φταίει γι’ αυτό ο Πλάτωνας; Φυσικά και όχι. Είχε να αντιμετωπίσει μια εποχή που μπορεί σε εμάς να φαίνεται ιδεατή, στα δικά του μάτια όμως είχε πολλές ατέλειες.
Θεώρησε την τέχνη κατώτερη απομίμηση της αισθητής πραγματικότητας (και κατηγορήθηκε γι’ αυτό) αλλά το έκανε μοναχά γιατί στην δική του Πολιτεία, την Ουτοπία, δεν θα ήταν αναγκαία μια τέχνη της μορφής που είχε στην εποχή του. Πότε για καλό, πότε για κακό, η Πολιτεία είναι από καλύτερα λιπαντικά του τροχού της Ιστορίας και συνεχίζει να επηρεάζει καθημερινά αμέτρητους ανθρώπους, αυριανούς φιλοσόφους, αυριανούς ηγέτες.
Στοιχεία
Περίπου 280 πχ – Ευκλείδης
Ευκλείδης
“Όπερ έδει δείξαι“.
Ποιος δεν ξέρει την θρυλική πρόταση με την οποία κατέληγε τα θεωρήματα του ο Ευκλείδης; Αυτό από μόνο του δείχνει την διείσδυση του έργου και των λεγομένων του ακόμα και στην καθημερινή ζωή. Η καταγωγή του μας είναι άγνωστη και από τα ελάχιστα που ξέρουμε είναι ότι ήταν ένας χαρούμενος άνθρωπος που δίδαξε στην Αλεξάνδρεια την εποχή του Πτολεμαίου Α΄.
Στα 13 βιβλία των Στοιχείων (μερικά από τα οποία έχουν χαθεί), πραγματεύεται την επίπεδη γεωμετρία, τη θεωρία των αριθμών, των άρρητων αριθμών και την στερεομετρία. Τα πέντε περίφημα θεωρήματα του, το ότι από πολλούς η γεωμετρία ονομάζεται ευκλείδειος γεωμετρία και φυσικά το ότι είναι τόσο κατανοητός και προσιτός, που διδάσκεται σε όλα τα σχολεία του κόσμου εδώ και 2000 χρόνια, είναι σημάδια μιας σπουδαιότητας που συναγωνίζεται πρόσωπα και βιβλία πολύ πιο εμπορικά μέσα σε αυτή τη λίστα.
Νταμαπάντα
Περίπου 252 πχ
Βούδας
Θεωρείται το πιο όμορφο και πλήρες από τα βουδιστικά κείμενα. Σε 423 στίχους μεταφέρει την φιλοσοφία του βουδισμού και με τρόπο ποιητικό παραδίδει στον σύγχρονο κόσμο τα πιστεύω του.
Ο Βούδας είναι ο πιο αντι-δογματικός ιδρυτής θρησκείας. Ορθολογιστής και ταυτόχρονα μυστικιστής. Στο Νταμαπάντα προσπαθεί να βελτιώσει τον άνθρωπο και την κοινωνία. Να τους οδηγήσει στην κατάκτηση της Νιρβάνα, να διαλύσει το σύνολο των φαινομένων από το οποίο αποτελείται ο άνθρωπος και να έρθει το τέλος της δυστυχίας. Δεν υπάρχει ένας αυστηρός θεός-τιμωρός αλλά ένας που δείχνει το δρόμο.
Εσύ αυτοτιμωρείσαι. Υπάρχει κάποιο καρμικό χρέος πρέπει να ξεπληρωθεί.
Ιδέες και λέξεις που δύσκολα μπορεί να χωνέψει ο δυτικός κόσμος, αλλά που όμως κρύβουν πολλές ανεξερεύνητες αλήθειες που δεν συναντάμε εύκολα σε άλλες θρησκείες.
Αινειάδα
70 – 19 πχ – Βιργίλιος
Βιργίλιος
Αυτό το θρυλικό έργο, ο ίδιος ο Βιργίλιος ζήτησε λίγο πριν πεθάνει, να καταστραφεί. Το όνομα του επευφημείται από τους χριστιανούς, μιας και θεωρείτε ο Πρώτος χριστιανός! Τον είπαν μάγο, προφήτη, ρήτορα και μέχρι και ο Δάντης τον έκανε ήρωα στη “Θεία Κωμωδία”, του αρνήθηκε όμως τον παράδεισο!
Γιατί όμως αυτός ντόρος με την Αινειάδα; Από πολλούς θεωρείτε έργο ισάξιο των Ομηρικών επών, κι ίσως να μην έχουν άδικο. Αυτό όμως για το οποίο κατηγορήθηκε, και ο λόγος που πιθανότατα ο Βιργίλιος θέλησε να καεί, είναι ότι δημιουργήθηκε κατά παραγγελία, που μάλιστα αυτή δόθηκε από έναν από τους χειρότερους ρωμαίους αυτοκράτορες, τον Αύγουστο. Δοξάζεται στους στίχους του το καθεστώς της Ρώμης αλλά και ο τραγικός έρωτας του Αινείαμε τη Διδώ. Το κείμενο, αν και είναι κραυγαλέα η απουσία χιούμορ ή ανθρωπιάς, είναι τέλειο. Τόσο τεχνικά, όσο και με το πάθος με το οποίο είναι γραμμένο. Ο Αινείας είναι πρόγονος των ιδρυτών της Ρώμης και στο αθάνατο έργο του Βιργιλίουβρίσκει τον ιδανικό υμνητή της.
Περί της Φύσεως των Πραγμάτων
Περίπου 55 πχ – Λουκρήτιος
Λουκρήτιος
“Έχετε προσέξει πόσο συχνά βασανίζονται από την κοινή τους σκλαβιά τα ζευγάρια που συνδέονται από αμοιβαία έλξη;”
Ο καταπληκτικός αυτός στίχος είναι κομμάτι από το ποίημα του Τίτο Λουκρήτιο Κάρο, λογοτέχνη που πολλοί τον θεωρούν καλύτερο και από τον Βιργίλιο. Το “Περί της φύσεως των πραγμάτων” είναι έργο βαθιά επηρεασμένο από τη φιλοσοφία του Επίκουρου και κάθε στίχος ερμηνεύει και κάποια από τις θεωρίες του έλληνα φιλοσόφου. Ο έρωτας, ο φόβος, η διδασκαλία της αταραξίας από έναν ποιητή που απέχει πολύ από τη γαλήνη, όλα είναι σημάδια διακριτά σε όλο το έργο.
Ένα έργο από το οποίο απουσιάζει η ψυχή συλλαμβάνει όμως το κλίμα και το πνεύμα μιας εποχής όπως το έχουν κάνει ελάχιστα λογοτεχνικά έργα της ανθρώπινης ιστορίας.
Αλληγορική Έκθεση των Ιερών Νόμων
1ος αιώνας μχ – Φίλων ο Αλεξανδρευς
Δεν έχουμε και πολλές πληροφορίες για τον Φίλων. Ήταν πάντως σύγχρονος του Χριστού (εάν υπήρξε… ;-)) , τουΑπόστολου Παύλου και του Καλιγούλα.
Φίλων ο Αλεξανδρευς
Θεωρείται ο πρώτος θεολόγος κι ας ήταν Εβραίος κι ας μην αναφέρθηκε ποτέ στον χριστιανισμό! Επηρέασε πολλούς μεταγενέστερους του ενώ στο σπουδαιότερο του έργο, την “Αλληγορική Έκθεση“, προσέγγισε την Παλαιά Διαθήκη με τη βοήθεια των ελλήνων φιλοσόφων, πράγμα επαναστατικό για την εποχή, αλλά και που βοήθησε πολύ τον χριστιανισμό, και όχι μόνο, να περάσει το δόγμα του στη νέα εποχή και να το αποτελματώσει.
Σαν θρησκευόμενος άνθρωπος ο Φίλων πίστευε πως η πλατωνική φιλοσοφία είχε προβλεφθεί στο πρώτο από τα πέντε βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης και έτσι έφερε την αλληγορία σε κείμενα που μέχρι τότε οι πιστοί τα θεωρούσαν κυριολεκτικά!
Οι Έλληνες φιλόσοφοι δηλαδή, αποτέλεσαν το κλειδί των κρυφών νοημάτων του ιερού βιβλίου του ιουδαϊσμού και του χριστιανισμού! Η μέθοδος αυτή τελειοποιήθηκε στον από τους σχολαστικούς φιλοσόφους του Μεσαίωνα ενώ επηρέασε ακόμα και τους μουσουλμάνους!
Καινή Διαθήκη
Περίπου 64 – 110 μχ
Καινή Διαθήκη
Η χριστιανική εκκλησία, στα πρώτα της δειλά βήματα, έπρεπε να βρει έναν λόγο και κάποια κείμενα που θα στήριζαν τη δική της οπτική των πραγμάτων και θα έβαζαν στον τροχό της Ιστορίας τον Χριστό. Ένα πρόσωπο που οι Εβραίοι δεν δέχονται ως Μεσσία ενώ οιΜουσουλμάνοι τον θεωρούν απλά προφήτη.Για το ποιος ήταν πραγματικά ο Χριστόςυπάρχουν ελαχιστότατα στοιχεία. Και άπαξ ο χριστιανισμός έγινε η πιο ισχυρή θρησκεία στον δυτικό κόσμο, η πραγματική βιογραφία δεν είχε απολύτως καμία σημασία.
Ο πρώτος που προσπάθησε να δημιουργήσει ένα τέτοιο κείμενο ήταν ο Μαρκίων, ένας εύπορος πλοιοκτήτης που αφορίστηκε ως αιρετικός. Όταν ανέβηκε στο θρόνο ο Κωνσταντίνος, ο χριστιανισμός πέρασε στις ανώτερες τάξεις και γνώρισε τον σεβασμό των ειδωλολατρών. Δεν ξέρουμε πότε ακριβώς τελειοποιήθηκε η μορφή της Καινής Διαθήκης αλλά σίγουρα την πιο σημαντική δουλειά την έκανε οΕιρηναίος που εισήγαγε την αρίθμηση των κειμένων, ενώ άφησε πολλά ευαγγέλια που δεν ακολουθούσαν τον κανόνα εκτός του τελικού συνόλου που έχει φτάσει ως τις μέρες μας.
Βίοι Παράλληλοι
Περίπου 50 – 120 μχ – Πλούταρχος
Πλούταρχος
Ο Πλούταρχος θεωρείται ο πατέρας της βιογραφίας και οι “Βίοι Παράλληλοι” ένα έξοχο δείγμα της δουλειάς του (της οποίας ένα πολύ μεγάλος μέρος δεν έχει βρεθεί). Σύγχρονος των ένδοξων χρόνων της Ρώμης, συγκρίνει στα κείμενα του έναν Ρωμαίο με έναν Έλληνα (συγκρίνει πχ τον Κικέρωνα με τον Δημοσθένη).
Υπήρξε παραγωγικότατος και αρκετά δημοφιλής στην εποχή του λόγω του ευχάριστου τρόπου γραφής του. Διατηρεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη αναφέροντας περίεργα περιστατικά, όμως οι πηγές του και οι προλήψεις του μειώνουν την ιστορική αλήθεια των βιογραφιών του. Μπορεί να μην είναι καυστικός ή δυσάρεστος για όσους γράφει, παρόλαυτά τα έργα του έγιναν πολύ διάσημα εκπαιδευτικά εγχειρίδια την περίοδο του Βυζαντίου ενώ επηρέασαν καταλυτικά τον Σαίξπηρ και άλλους μεταγενέστερους και σπουδαίους λογοτέχνες.
Χρονικά, από της Τελευτής του Θείου Αυγούστου
Περίπου 120 μχ – Κορνήλιος Τάκιτος
Κορνήλιος Τάκιτος
Ελάχιστοι Ρωμαίοι ιστορικοί έζησαν την παρακμή της Ρώμης για να μπορέσουν να την περιγράψουν και να την παραδώσουν στον σύγχρονο κόσμο. Και τα περισσότερα έργα έχουν χαθεί. Η πιο σημαντική δουλειά, είναι αυτή του Κορνήλιου Τάκιτου, άξιου τέκνου της μεθόδου του Θουκυδίδη.
Ο Τάκιτος, μέσα από το ιδιαίτερα απαισιόδοξο έργο του, και αντιλαμβανόμενος την επερχόμενη πτώση της αυτοκρατορίας, περιγράφει τα χρόνια από το 69 έως 96 μχ. Στόχος του, όπως λέει, είναι να γράψει χωρίς πάθος και προκατάληψη. Κάτι που ήταν ιδιαιτέρως ακραίο την εποχή που η αντικειμενικότητα τιμωρούταν ακόμα και με θάνατο. Αποτέλεσμα αυτής του της πίστης, ήταν να αγνοηθεί ως ιστορικός μέχρι τον Μεσαίωνα. Εκεί όμως τον ανακάλυψαν ξανά στοχαστές όπως ο Μακιαβέλι και ο Έρασμος και από ‘κει και έπειτα πέρασε στη βιβλιοθήκη της Ιστορίας.
Το τρίτο μέρος της λίστας μας, ξεκινάει με ένα τρομερά αμφιλεγόμενο, και πρόσφατα αποκαλυφθέν βιβλίο του 1ου αιώνα πχ.
Η ιστορία και η επιρροή αυτού του έργου, δείχνει πόσο εύκολο είναι να μπούνε σε αμφισβήτηση πιστεύω αιώνων, που τα θεμελίωσαν άλλα βιβλία, απλά με την εμφάνιση μιας αιρετικής άποψης!
Το Ευαγγέλιο της Αλήθειας
Περίπου 1ος αιώνας πχ
Πιθανότατα το γνωρίζετε ελάχιστοι, και είναι μάλλον φυσικό μιας και ανακαλύφθηκε μόλις το 1945 και δημοσιεύτηκε λίγα χρόνια αργότερα. Λέγεται πως γράφτηκε από τον ίδιο τον Βαλεντίνο και ενώ το αυθεντικό κείμενο ήταν στα ελληνικά, σε εμάς έφθασε στην κοπτική γλώσσα. Α, ναι, περιττό να πούμε πως ήταν ένα από τα Ευαγγέλια που έμειναν εκτός της Καινής Διαθήκης. Η σημαντικότητα του έγκειται στο ότι είναι ένα από τα ελάχιστα δείγματα σκέψεων της εποχής σχετικές με τον Χριστό, τα οποία εξαφάνισαν οι ορθόδοξοι ζηλωτές.
Φυσικά και το Ευαγγέλιο της Αλήθειας δεν θα μπορούσε να εγκριθεί από εκείνους που έφτιαξαν τη λίστα των βιβλίων που θα γίνονταν οι πέτρες του χριστιανισμού, μιας ο άκρατος γνωστικισμός που βρίσκεται παντού στις σελίδες του, απλά δεν μπορούσε να συμβαδίσει με τις τότε αντιλήψεις των χριστιανών που πολεμούσαν να επιβάλουν τη θρησκεία τους. Μιλώντας αλληγορικά κρατάει απόσταση από την ιστορικότητα του Χριστού ενώ μιλάει κολακευτικά για την θηλυκή πλευρά του κόσμου και των εννοιών (πράγμα, όπως καταλαβαίνετε, χριστιανικά απαράδεκτο).
Εις Εαυτόν
167μχ – Μάρκος Αυρήλιος
Μάρκος Αυρήλιος
Ναι, ο Μάρκος Αυρήλιος δεν υπήρξε κανένας μεγάλος συγγραφέας για να κρίνουμε την ιστορία του αυστηρώς λογοτεχνικά. Υπήρξε όμως μια από τις ελάχιστες περιπτώσεις αυτοκράτορα-φιλοσόφου και μάλιστα φορέας των ιδεών του Στωικισμού. Μπορεί στη ζωή του να μην μπόρεσε να τις εφαρμόσει (είναι σκληρή η δουλειά του αυτοκράτορα: σφάζεις, τεμαχίζεις, βασανίζεις) αλλά μια θεωρία λέει πως αν δεν ήταν στωικός θα ήταν καλύτερος αυτοκράτορας!
Εδώ λοιπόν μαθαίνουμε με απλά και κατανοητά λόγια για τη σχολή του Ζήνωνα, το θρησκευτικό τους πνεύμα, τις πανθεϊστικές τους αντιλήψεις. Την ιδέα πως ο ενάρετος άνθρωπος είναι υπεράνω κακοτυχίας και φτώχειας!
Ο ίδιος ο Μάρκος Αυρήλιος, προσπάθησε να κάνει πράξη κάποιες από τις αρχές του Στωικισμού όμως όλα σκόνταφταν στην ιδιότητα του. Πάντως η ιστορία κράτησε ένα ραφάκι και για το όνομα του αλλά και για πολλές από τις απόψεις του.
Πυρρώνειοι Υποτυπώσεις
Περίπου 150 – 210 μχ – Σέξτος Εμπειρικός
Σέξτος Εμπειρικός
Έλληνας γιατρός και φιλόσοφος, αγνοούμε πού γεννήθηκε, έζησε όμως σίγουρα στην Αλεξάνδρεια και τη Ρώμη. Οι εκτεταμένες περιλήψεις που έκανε σε ανεκτίμητα έργα άσκησαν τεράστια επιρροή όταν δημοσιεύθηκαν το 1569. Κι αν νομίζετε πως μιλάω για ιατρική, κάνετε λάθος.
Ο Σέξτος μας άφησε κληρονομιά τον πιο ολοκληρωμένο απολογισμό της θεωρίας του Σκεπτικισμού κυρίως με το έργο του για τον Πύρρωνα (πρόσωπο που στην ουσία ξεκίνησε τον ελληνικό Σκεπτικισμό) αλλά και τα 11 βιβλία του “Προς Μαθηματικούς“.
Ο Σέξτος, στο βιβλίο του, υπερασπίζεται τον Πύρρωνα (ο οποίος ήταν ένας ακόμα από εκείνους που δεν έγραψαν ποτέ τίποτα) και την άποψη του πως η βέβαιη γνώση είναι αδύνατη. Άρα τι μας μένει; Η κρίση. Η διεκδίκηση της Αταραξίας, έκανε μεγάλη εντύπωση και επηρέασε τη φιλοσοφία του Καρτέσιου, του Λούθηρου και του Έρασμου. Ο Σέξτος μπορεί να μην είναι στο επίπεδο του ήρωα του, ίσως ούτε σε αυτό πολλών μεταγενέστερων, είναι όμως αυτός που έκανε γνωστή τη θεωρία αλλάζοντας την πορεία της ευρωπαϊκής σκέψης.
Εννεάδες
3ος αιώνας μχ – Πλωτίνος
Αν δεν έχετε ακούσει τον όρο “Νεοπλατωνισμός” μάλλον δεν θα ξέρετε και τον κύριο Πλώτινο, τον άνθρωπο που έκανε γνωστό τον Πλάτωνα και το έργο του, στον Μεσαίωνα.
Πλωτίνος
Το έργο του Πλώτινου έχει συγκεντρωθεί από τον Πορφύριο, το 301 μχ, σε έξι βιβλία που περιέχουν εννέα πραγματείες (απ’ όπου και ο τίτλος). Η φιλοσοφία του είναι δυσνόητη, όμως πολεμάει ανοικτά τους δογματικούς χριστιανούς και τους γνωστικιστές, οπαδούς του δυϊσμού.
Περισσότερο πνευματικός μυστικιστής (αν και ο ίδιος θα έφτυνε τον όρο), πιστεύει πως το σύμπαν εκπορεύεται από την Πρώτη Αρχή, τον Ένα Θεό, αλλά δεν μπορεί να δει αυτόν τον θεό στα πιστεύω των Χριστιανών και των Εβραίων. Και παρότι στο έργο του μέσα υπάρχει ένας υφέρπον ερωτισμός και δείγματα πνευματικής έκστασης, θέματα ταμπού στο χριστιανικό δόγμα, ο Πλώτινος αγαπήθηκε από τους πατέρες της εκκλησίας, κι ας ήταν αυτοι που δεν τον άφησαν ποτέ να προχωρήσει.
Εξομολογήσεις
περίπου 400 μχ – Ιερός Αυγουστίνος
Ιερός Αυγουστίνος
Μετά τον ίδιο τον Χριστό και τους Αποστόλους, κανένας άνθρωπος δεν επηρέασε την πορεία του χριστιανισμού όσο ο Αυγουστίνος. Η πειστική του ειλικρίνεια στις “Εξομολογήσεις” του κατάφερε, μεταξύ άλλων, να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στην παγανιστική Ρώμη και τα χρόνια του Μεσαίωνα.
Φαίνεται παράδοξο, αλλά ο Αυγουστίνος γνώρισε τον χριστιανισμό μέσα από τον Πλώτινο και τον μαθητή του Πορφύριο. Παρότι βαθιά πουριτανός, ήταν πάντα στις παρυφές των σαρκικών ηδονών ενώ πολλές φορές άλλαζε μυαλά και φιλοσοφίες μέσα σε μια νύχτα! Τελικά, επηρεασμένος από τον επίσκοπο Μιλάνου Αμβρόσιο, θα βαπτισθεί το 385, και λίγο αργότερα θα γίνει επίσκοπος Ιππώνας κηρύσσοντας τον πόλεμο στους αιρετικούς.
Το συγκεκριμένο βιβλίο αποτελεί το όργανο κατανόησης της μετάβασης από τον παγανισμό στο χριστιανικό δόγμα, αποτέλεσε θεμέλιο λίθο του Καλβινισμού και παρότι ο Αυγουστίνος ήταν πάντα περισσότερο θεολόγος παρά φιλόσοφος, το έργο του συζητιέται και αναλύεται ακόμα, όχι μόνο από τους πατέρες της εκκλησίας.
Κοράνι
7ος αιώνας μχ
Η ισλαμική θρησκεία προϋπήρξε του Κορανίου. Αυτό δημιουργεί πολλά παράδοξα και ακατανόητα στη σκέψη των δυτικών, κι ένα από αυτά τα παράδοξα είναι η απαγόρευση της λατρείας του προφήτη από τους ίδιους του τους πιστούς!
Κοράνι
Πάντως, το Κοράνι, αποτελεί πια κύρια πηγή του ισλαμισμού. Απαγγελία, όπως είναι η μετάφραση του, σύμφωνα με την παράδοση αποκαλύφθηκε στον Μωάμεθ από έναν άγγελο του ελέους, τον Γαβριήλ (πρώτα εβραίος, μετά χριστιανός, κουλουβάχατα δηλαδή).
Ο Μωάμεθ, αν υπήρξε μιας και έχουμε μόνο προφορικές αφηγήσεις της εποχής του, ήταν πραγματικός μύστης, άνθρωπος που έφτανε σε έκσταση και ένιωθε να ενώνεται με τον θεό χωρίς όμως να συγχέεται μαζί του. Ο Λόγος του Θεού τού αποκαλυπτόταν για είκοσι χρόνια και γράφτηκε πάνω σε δέρματα, κόκαλα καμήλας και σπασμένα κεραμικά.
Με εξαίρεση το πρώτο κεφάλαιο, το Κοράνι αποτελείται από 14 ενότητες και είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον πως στα πρώτα μέρη, δεν έχουμε δείγματα αναφοράς σε μονοθεϊσμό! Σε αυτό καταλήγει ο προφήτης μετά την παραμονή του στη Μεδίνα, όπου οι άγγελοι παίρνουν την κανονική τους μορφή και τον πείθουν για την αποστολή τους.
Οι μουσουλμάνοι φυσικά θεωρούν το Κοράνι θεόπνευστο. Οι αντικειμενικοί του μελετητές αποδίδουν το ελαφρώς σουρεαλιστικό του περιεχόμενο σε ένα αποτέλεσμα ιδιαίτερης καταληψίας. Αυτό όμως είναι σίγουρα κάτι που δεν μπορεί να αποκλείσει τις θεωρίες όσων πιστεύουν σε αυτό.
Οδηγός των Αποπλανηθέντων
1190 – Μωϋσής Μαϊμονίδης
Μωϋσής Μαϊμονίδης
Πρόδρομος των μεγάλων ευρωπαίων κλασικών ορθολογιστών (Καρτέσιος, Σπινόζα, Λάιμπνιτς), πίστευε ότι η γνώση μπορεί να επιτευχθεί μέσω της λογικής. Ο οδηγός του, σκόπιμα γραμμένος με ύφος αινιγματικό και περιέχοντας αντιφάσεις και ανακρίβειες που ο συγγραφές του γνώριζε, είχε ως στόχο του όλους εκείνους που παλινδρομούσαν ανάμεσα στα διδάγματα της πίστης και τα διδάγματα της φιλοσοφίας.
Ο Μαϊμονίδης υπήρξε αντιφονταμενταλιστής και απέρριπτε την ερμηνεία των ιερών κειμένων μέσω ανθρωπομορφικής προσέγγισης. Δεν πίστευε πως ο θεός είναι κατ’ εικόνα κατ’ ομοίωση του ανθρώπου. Ερμήνευσε εκ νέου τον εβραϊκό νόμο ενώ έδειξε καινούργιους δρόμους στις διδαχές του Ιουδαϊσμού. Η επιρροή της λογικής του φάνηκε μερικά χρόνια αργότερα, όταν τις ιδέες του τις μελέτησαν και τις εξέλιξαν μερικοί από τους σύγχρονους ογκόλιθους της φιλοσοφίας.
Καμπάλα
12ος αιώνας μχ
Δεν είναι βιβλίο και αν δεν υπήρχε η Μαντόνα πιθανότατα δεν θα την γνώριζαν πολύ. Sad but true. Σύμφωνα με την καμπαλιστική σκέψη, τίποτα δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο. Όλα πρέπει να είναι θέμα εσωτερικής πίστης.
Καμπάλα
Καμπάλα σημαίνει “αυτό που παραλαμβάνεται” και αναπτύχθηκε στη νότια Γαλλία από μια εβραϊκή μυστικιστική παράδοση, πολύπλοκη και συγκεχυμένη, και μπόρεσε να γίνει πλήρως κατανοητή από έναν διανοούμενο, τον Γκερσόμ Σολέμ, μόλις τον 20ο αιώνα και χάρις στο συναρπαστικό του βιβλίο “Σαμπατάι Σεβί“.
Παρότι οι περισσότεροι έχουν την εντύπωση (στην καλύτερη περίπτωση) πως αποτελεί είδος τελετουργικής μαγείας, στην πραγματικότητα είναι η ιουδαϊκή εκδοχή του γνωστικισμού(όπως αυτή αντιπροσωπεύεται από το Ευαγγέλιο της Αλήθειας). Το σπουδαιότερο πάντως καμπαλιστικό βιβλίο είναι το Ζοχάρ, που σε κάποια περίοδο θεωρούταν ισάξιο της Βίβλου και του Ταλμούδ.
Ο Καμπαλισμός ζητάει την ταπεινότητα αλλά και το πάθος για την αλήθεια, ενώ δεν αποδέχεται την κατανόηση των φυσικών νόμων μόνο διανοητικά. Δεν υπάρχει μόνο η λογική λέει, και η πνευματικότητα είναι το στοιχείο που θα οδηγήσει στην αυτογνωσία.
Η Καμπάλα παραμένει ζωντανή και επίκαιρη σε πείσμα των καιρών και ίσως γιατί το επιτάσσουν οι καιροί και όχι κάποιες βασίλισσες της ποπ μουσικής.
Σύνοψη της Θεολογίας
1266 – 1273 – Θωμάς Ακινάτης
Θωμάς Ακινάτης
Το Summa Theologiae (αυθεντικός τίτλος) έμεινε ημιτελές λόγω του θανάτου του συγγραφέα του, όμως παραμένει το κορυφαίο επίτευγμα της μεσαιωνικής θεολογίας. Η πιο εντυπωσιακή, μεθοδική και πειστική σύνοψη για ένα τόσο μεγάλο σύνολο γνώσεων.
Ο Ακινάτης, αν και έζησε λίγο, υπήρξε πολυγραφότατος και ο Δάντης θεωρεί την δουλειά του τέλεια στο σύνολο της. Το σημαντικότερο κατόρθωμα του δεν είναι άλλο από την συμφιλίωση του χριστιανισμού με τα Φυσικά του Αριστοτέλη.
Παρότι είναι δύσκολο για εμάς να κατανοήσουμε την επαναστατικότητα του έργου του, ο Ακινάτης τα έβαλε με την οικογένεια του, τους συνεργάτες του ακόμα και με την ίδια την Εκκλησία. Έγινε μια τεράστια προσπάθεια από την τελευταία να απαξιωθεί η δουλειά του μετά τον θάνατο του, όμως οι ιδέες (έστω κι αν πολλές αποδείχθηκαν λανθασμένες) ήταν τόσο ισχυρές που όλες οι κατηγόριες έπεσαν στο κενό. Στο τέλος τον έκαναν και άγιο!
Παρόλαυτά, για να βρει απήχηση ο θωμισμός (όπως ονομαζόταν) και να αναγνωριστεί ο Ακινάτης σαν αξιολογότατος φιλόσοφος, έπρεπε να φτάσουμε στον 19ο αιώνα, ενώ είναι αλήθεια πως οι καθολικοί ποτέ δεν τον συμπάθησαν μιας και βρισκόταν από την απέναντι όχθη του δογματισμού που αντιπροσώπευε η επίσημη εκκλησία.
Θεία Κωμωδία
1321 – Δάντης Αλιγκέρι
Δάντης Αλιγκέρι
Η δημοφιλία της Θείας Κωμωδίας, έγκειται μάλλον στο ότι ποτέ δεν έχασε αναγνώστες. Σε κάθε εποχή, υπήρχαν οι λόγοι και οι αφορμές για να επιστρέψει κανείς σε ένα από τα πιο σοβαρά και ανθρώπινα έργα όλων των εποχών.Φυσικά και το έργο δεν έχει καμιά σχέση με την έννοια που δίνουμε σήμερα στην κωμωδία, αλλά ο Δάντης κάπως έπρεπε να ξεχωρίσει το δικό του είδος γραφής από το τραγικό δράμα.
Θαυμαστής ο ίδιος του Πλάτωνα, του Αυγουστίνου και του Ακινάτη, ο Δάντης αγαπήθηκε και μισήθηκε από πολλούς διάσημους.
Στο έργο του, πραγματεύεται την ιδέα πως δεν υπάρχει ίχνος σκεπτικισμού στη φύση. Αυτός που υπάρχει είναι έργο του Σατανά! Το αναπόφευκτο της αμαρτίας πιάνει μεγάλο μέρος της έκτασης της Θείας Κωμωδίας. Περιγράφει τα θρησκευτικά και ηθικά ιδανικά της εποχής, όμως πολλά στοιχεία της οφείλονται αποκλειστικά στον Δάντη (όπως οι λεπτομέρειες της τιμωρίας των αμαρτωλών). Και παρότι έχει οδηγό σε αυτό το ταξίδι τον Βιργίλιο, του αρνείται την ευλογία μιας και υπήρξε ειδωλολάτρης!
Η Θεία Κωμωδία ήταν και παραμένει ένα από τα σπουδαιότερα λογοτεχνικά κείμενα της ανθρώπινης διανόησης έστω κι αν ο αυστηρός της καθολικισμός την κάνει δύσκολη στην ανάγνωση ακόμα και από τους ίδιους του καθολικούς.
Κυριακή σήμερα στον τόπο σας, Πέμπτη στον δικό μου… και άραγε θα υπάρχει ο κόσμος δυο μέρες μετά; Θα υπάρχω εγώ ο ίδιος;
Και γιατί διάολο θα πρέπει να γράφω κάθε φορά έναν πρόλογο όταν δεν έχω απολύτως τίποτα καινούργιο να πω;
Για να σας πω απλά πως θα ακολουθήσουν μερικά πολύ, πολύ, πολύ, αλλά πιο πολύ δεν έχει, σπουδαία βιβλία…
Μωρίας Εγκώμιον
1509 – Έρασμος Ντεζιντέριους
Εξαναγκασμένος από τους κηδεμόνες του να γίνει μοναχός, ο Γκέρχαρντ που στα Ολλανδικά σημαίνει αγαπημένος, αποφάσισε να εκμεταλλευθεί κάθε ευκαιρία να γνωρίσει τον κόσμο και τους ανθρώπους.
Έρασμος Ντεζιντέριους
Με την τρομερή του πένα και την αδιαφορία που τον διέκρινε για τα μεγάλα φιλοσοφικά ερωτήματα (ποια αμαρτία είναι η μεγαλύτερη, μπορείς να σκοτώσεις χίλιους ανθρώπους για κάποιον θεάρεστο σκοπό), κατάφερε να προετοιμάσει τον κόσμο, όπως κανένας άλλος σύγχρονος του δεν έκανε, για την Μεταρρύθμιση. Θέλησε έναν κόσμο καλύτερο και γι’ αυτό σατίρισε την ανοησία, την παράνοια και φυσικά τους πολέμους, τον πιο γελοίο τρόπο να λύνονται οι διαφορές. Ας μην αναρωτηθούμε λοιπόν γιατί ήταν αντιπαθείς στους ιερατικούς κύκλους.
Στο πολιτικό αλλά και ταυτόχρονα υπέροχο λογοτεχνικό του έργο “Μωρίας Εγκώμιον“, το πραγματικό θέμα είναι η πολυμορφία και η ζωντάνια του ανθρώπου. Ο Έρασμος παρουσιάζει την Μωρία να επαινεί τον εαυτό της. Ειρωνικό εν μέρει αλλά και πραγματικός συνάμα. Είναι έπαινος στην ειλικρίνεια, στο ένστικτο, την ενέργεια και την απλότητα. Ένας ύμνος στην ανευθυνότητα, που συνοψίζεται στην θαυμάσια πρόταση:
Ένα είναι σίγουρο: χωρίς λίγη τρέλα, τίποτα δεν έχει γούστο.
Ο Ηγεμών
1532 – Νικολό Μακιαβέλι
Νικολό Μακιαβέλι
Ο διπλωμάτης, ποιητής, θεατρικός συγγραφέας, θεωρητικός της πολιτικής και στρατιωτικός σύμβουλος Νικολό Μακιαβέλι, είναι μια από τις πιο μισητές προσωπικότητες στην σύγχρονη ιστορία της ανθρωπότητας. Γιατί; Γιατί μίλησε ξεκάθαρα και κυνικά για τους ηγεμόνες της εποχής του αλλά, τι ειρωνεία, και για εκείνους που ήρθαν μετά από τα χρόνια που έζησε.
“Οι άοπλοι προφήτες καταστρέφονται πάντα ενώ οι οπλισμένοι πετυχαίνουν”. Πρόταση που μπορεί να προκαλεί αντιπάθειες και σχόλια ειρωνικά όμως δεν είναι τίποτα άλλο από τηναλήθεια. Η πραγματική αλήθεια και όχι η φανταστική των πραγμάτων. Ο Μακιαβέλι δεν είναι κακός (έστω κι αν στα μέσα του 16ου αιώνα διαδιδόταν πως τον “Ηγεμών” τον είχε γράψει ο ίδιος ο διάβολος). Είναι είρωνας, είναι σαρκαστικός, έχει ζωηρή ποιητική φαντασία και ορθολογικό, πρακτικό νου. Συνδυασμός θανάσιμος.
Ο “Ηγεμών” τυπώθηκε μετά το θάνατο του και έπαιξε ρόλο καταλυτικό στη φιλοσοφία των εξουσιαστών σε ολόκληρο τον κόσμο. Άθεος, καυστικός, είδε το πρόβλημα και θέλησε να το εξαλείψει, όμως ο λόγος του και τα κείμενα του επηρέασαν τους λάθους ανθρώπους τις λάθος εποχές.
Η Βαβυλωνία Αιχμαλωσία της Εκκλησίας
1520 – Μαρτίνος Λούθηρος
Πολλοί έπαιξαν τον ρόλο τους στην εμφάνιση του προτεσταντισμού, όμως η μοίρα επέλεξε τον Λούθηρο για να ανοίξει τον δρόμο.
Μαρτίνος Λούθηρος
Ο αναβρασμός που επικρατούσε στη Γερμανία εκείνη την εποχή με τα θρησκευτικά πάθη και μίση, ζητούσε μια σπίθα για να ανατινάξει τα πάντα. Την σπίθα αυτή (τι σπίθα δηλαδή, με φλογοβόλο μπήκε στον χώρο) την έριξε ο Λούθηρος, που το Νοέμβρη του 1517 τοιχοκόλλησε στην εκκλησία της Βιτεμβέργης τις περίφημες 95 θέσεις του. Μέσα σε ελάχιστο καιρό το όνομα του Λούθηρου ταξίδεψε σε όλη την κεντρική Ευρώπη αλλά και στα παπικά δώματα. Η ρήξη ήθελε ένα ακόμα λιθαράκι. Αυτό μπήκε το 1520 με τρία κείμενα του Λούθηρου, ένα εκ των οποίων ήταν το “Η Βαβυλώνια Αιχμαλωσία Της Εκκλησίας“. Έργο αντιπροσωπευτικό των σκέψεων του Λούθηρου: Ο άνθρωπος έχει ροπή προς το κακό, είναι εκτεθειμένος στη δύναμη του κακού και δεν μπορεί να κάνει τίποτα άλλο παρά να αμαρτάνει. Μόνο η χάρη του Θεού μπορεί να τον σώσει. Μόνο η πίστη θα μας γλυτώσει. Στο συγκεκριμένο βιβλίο αρνείται τα επτά μυστήρια της εκκλησίας και δέχεται μόνο την θεία κοινωνία. Γίνεται διδακτικός ενώ οι πολέμιοι του λένε πως έκρινε τους άλλους βάση των δικών του ελαττωμάτων. Ατελής αυτός, ατελείς και οι υπόλοιποι.
Το χάος όμως που επικράτησε στη Γερμανία, και σε αυτό έφερε μεγάλη ευθύνη και ο ίδιος, τον έκανε να υποχωρήσει και να καταφερθεί εναντίων των φτωχών και των αδύναμων, όλων εκείνων δηλαδή που επηρεάστηκαν από το λόγο του!
Η ιστορία του Λούθηρου αλλά και όλης εκείνης της ταραγμένης εποχής, περιγράφονται ιδανικά και λογοτεχνικά σε ένα βιβλίο που παρουσίασα στην στήλη μου παλιότερα εδώ.
Γαργαντούας και Πανταγκρουέλ
1532 και 1534 – Φρανσουά Ραμπελέ
Φρανσουά Ραμπελέ
Το πρώτο λογοτεχνικό βιβλίο της Γαλλικής Αναγέννησης, αποτελούμενο από τέσσερα μέρη κι ένα πέμπτο που αμφισβητείτε ότι το έχει γράψει ο Ραμπελέ, έχει ερμηνευθεί ανά τους αιώνες ως χιουμοριστικό, αλληγορικό, απόκρυφο, άσεμνο, στωικό, θρησκευόμενο και άλλα πολλά και ωραία.
Η επιρροή του είναι ανυπολόγιστη ενώ ο μύθος και το στερεότυπο του μεθυσμένου μπουφόνου κρατάει ακόμα. Ο γίγαντας Πανταγκρουέλ, το Αββαείο του Θελήματος το οποίο δεν δέχεται μοναχούς και υποκριτές, το δίλημμα του Πανούργου σχετικά με το αν πρέπει να παντρευτεί (εκεί κόλλησαν στον Ραμπελέ και το επίθετο μισογύνης, εκτός των άλλων), όλα τους χαρακτήρες και γεγονότα που έχουν μείνει κλασικά και επανέρχονται κάθε λίγα χρόνια στο προσκήνιο με κάποιον σύγχρονο συγγραφέα να τα φανερώνει ως βράχους που πάνω τους ακούμπησε τα δικά του γραπτά.
Πάντα με όχημα το γέλιο και επηρεασμένος; φανερά από τον Λουκιανό, ο Ραμπελέ δίνει μαθήματα ήθους διαχωρίζοντας την πραγματικότητα από τις αυταπάτες.
Θεσμοί της Χριστιανικής Θρησκείας
1536 – Ιωάννης Καλβίνος
Δεν είναι τρομερό πως ένας τύπος που λέει πως “Ορισμένοι άνθρωποι, πριν ακόμα γεννηθούν, είναι καταδικασμένοι σε θάνατο και αιώνια τιμωρία ώστε να δοξαστεί το όνομα του θεού και να δικαιώσει τον όρο Εκδικητής που του έχει αποδοθεί” επηρέασε, και πολλές φορές εξακολουθεί να επηρεάζει, την Εκκλησία;
Ιωάννης Καλβίνος
Ο Καλβίνος πιστεύει μάλλον πως συγκαταλέγεται στους Εκλεκτούς και πως έχει αυτό που ο ίδιος ονομάζει “Αρετή”, και γι’ αυτό γράφει με τέτοιο μίσος και δογματισμό. Ο Καλβίνος θεωρεί τον σαρκικό πόθο σημάδι του προπατορικού αμαρτήματος ενώ φαίνεται να λατρεύει περισσότερο την ρητορική του Απόστολου Παύλου παρά αυτή του Χριστού! Περίεργο έτσι;
Πιθανότατα η αγριότητα και η εκδικητικότητα που βλέπει στο πρόσωπο του δικού του Θεού ο Καλβίνος, να είναι μνήμες και φόβοι των πρώτων χριστιανικών χρόνων. Το βιβλίο δημοσιεύθηκε το 1536 και έκανε πολύ γνωστό τον συγγραφέα του.
Ο Καλβίνος διορίστηκε καθηγητής θεολογίας στο πανεπιστήμιο της Γενεύης και τη χρονιά που το βιβλίο του ανακηρύχτηκε από το συμβούλιο της πόλης σε “Ιερό Δόγμα εναντίον του οποίου δεν επιτρεπόταν να μιλήσει κανείς”, η Γενεύη μετατρεπόταν σε κολαστήριο για εκείνους που δεν αποδέχονταν τον Καλβινισμό: Βασανιστήρια, εξορίες, εκτελέσεις.
Ολόκληρη η θεωρία της Ιεράς Εξέτασης βασίστηκε πάνω στον Καλβινισμό και είναι λυπηρό που ακόμα και σήμερα κάποιοι πατάνε πάνω του για να αναπτύξουν τα δικά τους κηρύγματα μίσους.
Περί της Περιστροφής των Ουράνιων Σφαιρών
1543 – Νικόλαος Κοπέρνικος
Νικόλαος Κοπέρνικος
Η επιρροή του κληρικού και αστρονόμου Κοπέρνικου υπήρξε θεμελιώδης, ωστόσο έπρεπε να περάσουν αρκετά χρόνια για να γίνει αντιληπτή παρά τα πολλά της λάθη. Φυσικά και δεν ήταν ο πρώτος που έθεσε τον ήλιο στο κέντρο του ηλιακού συστήματος, ωστόσο το επίτευγμα του, με το διάσημο βιβλίο στο οποίο αναφερόμαστε και που δημοσιεύτηκε ενώ ήταν ετοιμοθάνατος, υπήρξε τεράστιο.
Η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία το απαγόρεψε το 1616 και το έσβησε από τη λίστα του μόλις το1757.
Είναι σχεδόν αστείο πως ο Κοπέρνικος δεν ήθελε τόσο να συμβάλει στην επιστήμη της αστρονομίας όσο να εξερευνήσει τα άδυτα του αποκρυφισμού! Ο ίδιος δήλωσε πως για την διατύπωση της θεωρίας του, στηρίχτηκε στο γεγονός πως ο ήλιος είναι το “Λυχνάρι του Σύμπαντος“! Δεν κατάφερε δηλαδή ποτέ να συνδυάσει τα όσα έλεγε με τις παρατηρήσεις του. Έδωσε όμως τον πυρσό στον Κέπλερ, τον Γαλιλαίο και το Νεύτωνα και εκείνοι άναψαν φωτιά στην εξέλιξη των ανθρώπων και στα μπατζάκια της εκκλησίας.
Δοκίμια
1580 – Μισέλ Εκέμ ντε Μοντέν
Μισέλ Εκέμ ντε Μοντέν
Ο πιο σημαντικός στοχαστής του 17ου αιώνα, θεωρούσε το έργο του αστείο, όμως ο Μοντέν, ως σχολιαστής της ζωής και αυθεντία της πρόζας (συγκρινόμενος, όχι βλάσφημα, με τον Σαίξπηρ), δεν θα μπορούσε να μην αυτοσαρκάζεται. Αρκούντως σοβαρός ο ίδιος, και καλά πληροφορημένος, έγραψε λογοτεχνία μακριά από δογματισμούς και ως “απλός” άνθρωπος. Και αυτό είναι τεράστια επιτυχία εκείνα τα χρόνια, μιας και στους “απλούς” ανθρώπους, η παραδοσιακή λογοτεχνία, δεν έδινε την πολυτέλεια να σχολιάζουν τη ζωή στα έργα τους.
Ο Μοντέν υπήρξε ο πιο πολυδιαβασμένος συγγραφέας της Αναγέννησης και πολλοί λένε πως στο πρόσωπο του ο Σαίξπηρ είδε τον Άμλετ. Ο ίδιος θεωρούσε τα “Δοκίμια” του δοκιμασίες: των ιδεών, του εαυτού του, της κρίσης και της πείρας του, και με τον τρόπο αυτόν εξερεύνησε την ψυχολογία όπως κανένας άλλος συγγραφέας μέχρι τότε. Ως γνήσιος σκεπτικιστής λάτρευε τον Σωκράτη και αναγνώριζε την Αυτογνωσία ως σπουδαιότερη από τον ίδιο μας τον εαυτό!
Ο Μοντέν υπήρξε ερασιτέχνης με την κυριολεκτική έννοια της λέξης. Ήταν ο πρώτος λογοτέχνης που μίλησε εξομολογητικά και εξαντλητικά για τον εαυτό του και εκείνος που δήλωσε πως φοβάται την λογοτεχνία. Τα σπέρματα της φιλοσοφίας του θα τα βρούμε αργότερα στον Φρόιντ, τον Τζέιμς Τζόις, την Βιρτζίνια Γουλφ κα.
Δον Κιχώτης
1605 και 1615 – Μιγκέλ ντε Θερβάντες
Είναι παράδοξο πως ο συγγραφέας του “σπουδαιότερου βιβλίου στον κόσμο”, δεν άφησε πίσω του πολλά στοιχεία για την ζωή του.
Άγαλμα του Δον Κιχώτη και του Σάντσο Πάντσα στην Place d’Espagne
Το ανυπέρβλητο πάντως μυθιστόρημα του περιλαμβάνει όλα τα ευρήματα που επινόησε αργότερα ο Μοντερνισμός! Και όχι μόνο αυτό. Το έκανε με τρόπο όχι δυσάρεστο, όχι βαρύγδουπο, αλλά διηγούμενος μια φανταστική ιστορία και πιάνοντας τον παλμό του μέσου αναγνώστη.
Τα σκόρπια γεγονότα της ζωής του Θερβάντες, δείχνουν έναν άνθρωπο της δράσης, θα μπορούσε να τον πεις και τυχοδιώκτη. Έκανε μερικές απάτες, μπήκε αρκετές φορές φυλακή, είχε κι ένα εξώγαμο (αλλά αυτό ήταν μάλλον συνηθισμένο εκείνη την εποχή), τον έπιασαν πειρατές και τον άφησαν ελεύθερο μετά από καταβολή λύτρων! Λέγεται πως εκεί ξεκίνησε τη συγγραφή του Δον Κιχώτη, έχοντας γνωρίσει καλά τον υπόκοσμο. Το πρώτο μέρος πάντως του βιβλίου κυκλοφόρησε το 1605 και έγινε αμέσως γνωστό, όμως ο ίδιος ο Θερβάντες δεν έγινε ποτέ πλούσιος μιας και ο όρος “Πνευματικά Δικαιώματα”, δεν ήταν ακόμα γνωστός. Το δεύτερο μέρος δημοσιεύτηκε ένα χρόνο πριν το θάνατο του.
Υποθέτω πως η ιστορία είναι πολύ γνωστή για να την επαναλάβουμε: ο ρομαντικός Δον Κιχώτης και ο άπληστος και παμπόνηρος Σάντσο Πάντσα, η φαντασία που μετατρέπεται σε αποκούμπι μιας ανιαρής ζωής. Μπορεί να σας ξενερώσω λίγο, αλλά ο Θερβάντες, παρότι κάνει συμπαθή τον ήρωα του, δεν πιστεύει πως είναι κάτι παραπάνω από τρελός. Η φυγή του από την πραγματικότητα έχει καταστροφικά αποτελέσματα και τίποτα δεν μπορεί να γίνει πραγματικά καλύτερο.
Ο Δον Κιχώτης είναι το βιβλίο των βιβλίων και πιθανότατα η λογοτεχνία θα ξεκινάει και τον επόμενο αιώνα κάπου από ‘δω.
Η Αρμονία του Κόσμου
1619 – Γιόχαν Κέπλερ
Παρότι γιος λουθηρανού ιερέα (ο Λούθηρος είχε πει ηλίθιο τον Κοπέρνικο και αρνητή της Βίβλου), ο Κέπλερ ήταν λιγότερο εγωιστής και οξύθυμος από τον ιδρυτή του δόγματος στο οποίο ανήκε. Τήρησε λοιπόν επιστημονική στάση και κατάφερε να αποδείξει πώς επαληθευόταν η ηλιοκεντρική θεωρία.
Γιόχαν Κέπλερ
Αν και είναι σχεδόν αδύνατο να ξεχωρίσεις το επιστημονικό του έργο από τον μυστικισμό, είναι φανερό πως όσα έκανε ο Κέπλερ δεν ήταν από αντίδραση προς τη θρησκεία αλλά χάρη σ’ αυτήν! Βέβαια κυνηγήθηκε πολύ από την γραφειοκρατία, τους ρωμαιοκαθολικούς, τους προτεστάντες και τους ιησουίτες, αλλά ποτέ του δεν το έβαλε κάτω. Έγινε βοηθός του γνωστού αστρονόμου Τίχο Μπράχε, και μετά το θάνατο του τελευταίου, τον διαδέχεται στη θέση του αυτοκρατορικού μαθηματικού του, Ροδόλφου Β΄ και μπορεί να δουλέψει πια χωρίς ενοχλήσεις.
Στην “Αρμονία του Κόσμου” διατυπώνει τους 3 νόμους του και εισάγει στην αστρονομία τη φυσική. Δεν μπορούμε σήμερα να φανταστούμε την επανάσταση που έφεραν τα λεγόμενα του Κέπλερ στην εποχή του, μιας και η προκαταλήψεις αλλά και η δυσκολία κατανόησης από τους επιστήμονες του καιρού, έκαναν την ηλιοκεντρική θεωρία να ακούγεται βλάσφημη και εξωφρενική.
Ο Κέπλερ υπήρξε σίγουρα ο μεγαλύτερος επιστήμονας από αυτούς που έζησαν τον 16ο και 17ο αιώνα και ο ιδανικότερος σκαπανέας της επιστημονικής αστρολογίας μετά τους αρχαίους.
Νέο Όργανο
1620 – Φράνσις Μπέικον
Φράνσις Μπέικον
Ο Αλεξάντερ Πόουπ έγραφε για τον Μπέικον πως είναι “ο πιο ευφυής, σοφός και μικρόψυχος άνθρωπος του κόσμου”. Την ίδια γνώμη έχει ακόμα ο περισσότερος κόσμος. Λέγεται ότι απολάμβανε να παρακολουθεί βασανιστήρια και ήταν τρομερά φιλόδοξος.
Όμως το έργο του ήταν μια άλλη περίπτωση. Δυνατός δοκιμιογράφος και ξεχωριστός φιλόσοφος, απέρριψε την Αριστοτέλεια μέθοδο (κι ας εκτιμούσε τον έλληνα φιλόσοφο) και πρότεινε την Επαγωγή: Συγκέντρωση ενός τεράστιου αριθμού δεδομένων και μετά ερμηνεία βάση της λογικής (ναι ξέρω, σε μια σειρά δεν περιγράφεις αυτό που άλλοι ξόδεψαν μια ζωή για να το περιγράψουν).
Βεβαία ο Μπέικον δεν ήξερε μαθηματικά κι έτσι του ήταν πολύ δύσκολο να υπερασπιστεί μέχρι το τέλος τη θεωρία του. Παρ’ όλα αυτά, η έμφαση που έδωσε στην παρατήρηση και το γενικό πνεύμα της επιστημονικής του αναζήτησης, αποτέλεσαν έμπνευση για πάρα πολλούς.
Πρόδρομος του ωφελιμισμού, αμάλγαμα μεσαιωνισμού και μοντερνισμού, αξιοθαύμαστος αλλά όχι αξιαγάπητος, ο Μπέικον και το “Novum Organum” υπήρξαν αναμφισβήτητα τεράστια επιρροή.
Φτάνοντας κάπου στη μέση της λίστας, πρέπει να έχει γίνει πια κατανοητό και στους πλέον άσχετους με το θέμα ανάγνωση, το πόσο σημαντικό ρόλο έπαιξαν τα βιβλία στην εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης, και όχι μόνο.
Για καλό και για κακό.
Και αυτό το Κακό, είναι πάντα που με κάνει να αναρωτιέμαι: Πού σταματάει η ευθύνη ενός συγγραφέα για το έργο του και πού ξεκινάει εκείνη του αναγνώστη που τολμά να πει πως επηρεάστηκε από ένα έργο, και μετά σφάζει εκατομμύρια στο όνομα αυτής της φιλοσοφίας;
Ερωτήματα που δεν είμαι καθόλου αρμόδιος να απαντήσω και που δεν θέλω στο κάτω κάτω. Αν το κάνω, θα είναι σα να προτείνω λύσεις που ξεκινάνε από κάποιου είδους αυτοπεριορισμό. Και αυτό θα ήταν ότι χειρότερο για τους ανθρώπους που σκέφτονται και γράφουν. Μια χωρίς νόημα νοητική φυλακή.
Μακριά τέτοια πράγματα από τις κοινωνίες μας.
Το Πρώτο Folio
1623 – Γουίλιαμ Σαίξπηρ
Γουίλιαμ Σαίξπηρ
Στο συγκεκριμένο Folio, περιλαμβάνονται και τα 36 έργα του Σαίξπηρ. Η αξία του τελευταίου στην ανθρώπινη συμπεριφορά και σκέψη είναι ανυπολόγιστη αλλά όπως είπε ο εκδότης της Σαιξπηρικής Εγκυκλοπαίδειας, Ο.Τζ. Κάμπελ, “Κανένας άλλος συγγραφέας δεν ερέθισε τόσο πολύ τα πιο λαμπρά μυαλά κάθε γενιάς“. Και είναι πέρα ως πέρα αλήθεια.
Άνθρωπος περίεργος, στη διάθεση μας έχουμε ελάχιστες πληροφορίες για τη ζωή του, ο Σαίξπηρ αγαπήθηκε γιατί ήταν ο λογοτέχνης ανάμεσα στην υψηλή και τη λαϊκή τέχνη. Εκείνος που μιλούσε για τους πολιτικούς με τα γυάλινα μάτια στον “Βασιλιά Λιρ” κι εκείνος που έστηνε ονειρικές φάρσες στο “Όνειρο θερινής νύχτας“. Κάθε πλευρά της ζωής αντανακλάται στα έργα του Σαίξπηρ.
Αν θυμάστε, σε μια προηγούμενη λίστα μας, εκείνη για τους εμπορικούς συγγραφείς όλων των εποχών, τον βρήκαμε στην κορυφή. Κι αν δεν αλλάξει κάτι δραματικά στους επόμενους αιώνες, δεν θα πέσει ποτέ, αφού κάθε πανεπιστήμιο και κάθε καθηγητής αυτού του κόσμου κάνει αφετηρία από τη δουλειά του, και κάθε επίδοξος συγγραφέας τον κουβαλάει υποσυνείδητα κάτω από τις λέξεις του. Ο Γουίλιαμ Σαίξπηρ είναι αναμφισβήτητα πια, ο μεγαλύτερος λογοτέχνης όλων των εποχών.
Διάλογος σχετικά με τα δύο κύρια συστήματα του κόσμου
1632 – Γαλιλαίος
“Κι όμως γυρίζει.”
Ελέχθη δεν ελέχθη αυτή η θρυλική φράση από το στόμα του μπροστά στην αδυσώπητη Ιερά Εξέταση, δείχνει με γλαφυρό τρόπο το πείσμα και την επιμονή του σημαντικότατου εμπειρικού επιστήμονα, μαθηματικού και εν τέλει φιλοσόφου,Γαλιλαίου. Θαυμαστής και συνομιλητής (μέσω αλληλογραφίας) του Κέπλερ, υπήρξε ο λιγότερο δεμένος με τη θρησκεία και ελάχιστα μυστικιστής επιστήμονας της εποχής.
Γαλιλαίος
Κατέρριψε τις θεωρίες του Αριστοτέλη περί φυσικής (πράγμα που θεωρήθηκε απαράδεκτο από την Ιερά Εξέταση) και απέδειξε πως όλες οι αντιλήψεις της εποχής περί πτώσεως των σωμάτων ήταν λανθασμένες. Έμενε μόνο η θεωρία του Νεύτωνα περί βαρύτητας για να αλλάξουν όλα.
Η κατασκευή ενός βελτιωμένου τηλεσκοπίου, από τον ίδιο, τον έκανε να υποστηρίξει ακόμα περισσότερο την ηλιοκεντρική θεωρία (αφού υπάρχουν σώματα που περιστρέφονται γύρω από άλλα μεγαλύτερα) και προσπάθησε, ο αθεόφοβος, να πείσει και την εκκλησία γι’ αυτό. Κυνηγήθηκε ανελέητα, όμως ο φόβος των διωκτών του μπροστά στη φήμη που είχε ήδη αποκτήσει, τους έκανε πιο προσεκτικούς και λιγότερο βάρβαρους. Όταν ανέβηκε στον παπικό θρόνο ο φίλος του Μαφέο Μπαρμερίνι, αισθάνθηκε πιο ασφαλής και ολοκλήρωσε πολλά από τα έργα του με σημαντικότερο όλων αυτό που έχουμε στη θέση 59.
Αυτό όμως το βιβλίο ήταν ο λόγος που κυνηγήθηκε με λύσσα αυτή τη φορά, του επιβλήθηκε ισόβιος κατ’ οίκον περιορισμός και αναγκάστηκε να αποκηρύξει το έργο του. Η καταδίκη αυτή όμως επιτάχυνε την αποδοχή της ηλιοκεντρικής θεωρίας.
Λόγος περί της Μεθόδου
1637 – Ρενέ Ντεκάρτ/Καρτέσιος
Πατέρας της σύγχρονης φιλοσοφίας και εξαιρετικό μυαλό. Είναι παράξενο που δεν έχουμε πολλά στοιχεία για τη ζωή τουΚαρτέσιου, πιθανότατα γιατί ο ίδιος επέλεξε να την κρύψει στο σκοτάδι.
Cogito, ego sum.
Ρενέ Ντεκάρτ/Καρτέσιος
Σκέφτομαι άρα υπάρχω.
Εντάξει, μπορεί να κάναμε ένα σωρό αστειάκια με αυτή τη θρυλική πρόταση, όμως δεν παύει να είναι η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης. Μαθηματικός ο ίδιος (και στα σύγχρονα μαθηματικά είναι ανεκτίμητη η συμβολή του) επέλεξε φυσικά τη μαθηματική σκέψη στους συλλογισμούς του και υποστήριζε πως όλα μπορούν να εξηγηθούν με μαθηματικούς όρους (όπως ακριβώς και ο Πυθαγόρας).
Ο “Λόγος Περί Της Μεθόδου” δημοσιεύτηκε ως πρόλογος σε τρεις σύντομες επιστημονικές διατριβές. Ο Καρτέσιος θεωρούσε τη “Μέθοδο της Αμφιβολίας” ως την πιο σταθερή και σίγουρη. Υποστήριζε δηλαδή την βεβαιότητα: Αν γνωρίζεις την έννοια του τέλειου θεού, τότε υπάρχει τέλειος θεός!
Ήταν σχολαστικός φιλόσοφος, παγιδευμένος στον μεσαιωνικό τρόπο σκέψης, όμως η πίστη του στο νου και τον διαχωρισμό ύλης και ψυχής, τον έκανε φάρο ενός κόσμου που πάλευε να ξεφύγει από τα δεσμά του υλισμού και την άκαμπτη σκέψη της εκκλησίας.
Λεβιάθαν
1651 – Τόμας Χομπς
Τόμας Χομπς
Ιδρυτής της αγγλικής πολιτικής και ηθικής φιλοσοφίας, ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία, τη θρησκεία, τα μαθηματικά, τη λογική, τη ψυχολογία κ.α.. Αλληλογραφούσε με τον Γαλιλαίο, τονΚαρτέσιο, τον Μπείκον και τον Λάιμπνιτς, ενώ ήταν ο φιλόσοφος με τις καλύτερες επιδόσεις στην πεζογραφία. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο που το αριστούργημα του θεωρείται ένα λογοτεχνικό έργο: το Λεβιάθαν.
Τα κείμενα του βιβλίου είναι τολμηρά και θαρραλέα για την εποχή τους. Γίνεται δυσάρεστος στους οπαδούς του βασιλικού κόμματος αρνούμενος το “Θείο δικαίωμα” των βασιλιάδων και αυτοί με τη σειρά τους τον αποκαλούν “κτήνος του Μάλμσμπερι“. Τον μισούσαν οι πουριτανοί – ειδικά οι ρωμαιοκαθολικοί - και οι πάσης φύσεως ηθικολόγοι.
Σκοπός του έργου του είναι να περιγράψει το τίμημα της ανθρώπινης άνεσης, ασφάλειας και γαλήνης. Εμπνευσμένος από την παραγωγική εξερεύνηση του σύμπαντος από τον Γαλιλαίο προσπαθεί να αναλύσει την ανθρώπινη δραστηριότητα σε παρόμοιες, ανεξέλεγκτες συνθήκες και καταλήγει στο συμπέρασμα πως η μόνη εσωτερική πραγματικότητα… είναι ηκίνηση.
Είρωνας, ποιητικός και μάλλον απαισιόδοξος, ο Χομπς ειρωνεύεται ένα πράγμα που ακόμα δεν έχει αλλάξει: Την ανάγκη των ανθρώπων να δώσουν σε κάποιον ηγεμόνα την απόλυτη εξουσία, επειδή φοβούνται το θάνατο και θέλουν ασφάλεια!
Έργα
1663 έως 1716 – Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς
Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς
Δεν υπάρχει τομέας της γνώσης που να μη συνέβαλε ο γεννημένος στη Λειψία, γιος καθηγητή φιλοσοφίας, Λάιμπνιτς. Γι’ αυτό και είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσεις ένα βιβλίο του ως πιο σπουδαίο από τα υπόλοιπα. Αν και φημολογείται πως κανείς δεν έχει διαβάσει το σύνολο των έργων του, ούτε έχει δει την τελική τους μορφή, δεν μπορούμε να αποφύγουμε τη γενίκευση που κάναμε στην προηγούμενη πρόταση. Διεκδίκησε την πατρότητα του μαθηματικού λογισμού από το Νεύτωνα, εισήγαγε την έννοια του ασυνείδητου, ερεύνησε τον τρόπο του Ι Τσινγκ, ασχολήθηκε με την αλχημεία!
Περίεργο κράμα μεσαιωνισμού και σύγχρονης σκέψης, έκανε πολλές αυθαίρετες σκέψεις που όμως κατέβαλε σοβαρές προσπάθειες να τις αποδείξει! Το μεταφυσικό του σύστημα ήταν μια αποκάλυψη τον 17ο αιώνα αλλά τώρα μοιάζει απρόσιτο ακόμα και για τους φιλοσόφους.
Ο Λάιμπνιτς όριζε το άτομο, μεταξύ άλλων, και ως το σύνολο των πραγμάτων που του συμβαίνουν, άποψη που βρίσκεται πολύ κοντά στο γνωστικιστικό δόγμα.
Πέθανε μόνος και εγκαταλειμμένος (μάλλον επειδή δεν ήταν και ο πιο εύκολος άνθρωπος του κόσμου) ενώ το έργο του άργησε πάρα πολύ να αναγνωριστεί και αυτό έγινε κυρίως από ανθρώπους σαν τον Καντ και τον Ράσελ.
Στοχασμοί
1670 – Μπλεζ Πασκάλ
Ναι, ναι, αυτή την ξενέρωτη ατάκα “Η καρδιά έχει τους λόγους της για τους οποίους η λογική δεν ξέρει τίποτα“, την έχει πει και σε αυτή έχει στηρίξει τις απόψεις του, ένας από τους μεγαλύτερους θρησκευτικούς φιλοσόφους: ο Μπλεζ Πασκάλ.
Μπλεζ Πασκάλ
“Μάλωσε” τον Καρτέσιο που αγνόησε στη φιλοσοφία του πολύ επιτακτικά ψυχολογικά προβλήματα. Ένας εκ των ιδρυτών της “θεωρίας των πιθανοτήτων“, δεν πίστευε πως “όλα επιτρέπονται” ενώ όπως δείχνουν οι Στοχασμοί, δεν ολίσθησε ποτέ στον φανατισμό και την άρνηση της εσωτερικής πραγματικότητας.
Πρόδρομος του υπαρξιακού κινήματος και παρότι μαθηματικός, αρνητής της υπεροχής της λογικής, βάζει το συναίσθημα σαν άγκυρα της ανθρώπινης ύπαρξης, με μόνη όμως αδυναμία την ανικανότητα του να δει πέρα από τον ρωμαιοκαθολικισμό που τον προτείνει ως οικουμενική αλήθεια.
Οι Στοχασμοί όμως είναι πολύ ανώτεροι από αυτό το ειδικό κομμάτι λανθασμένου συλλογισμού, και κάνουν μια ειλικρινή και τίμια προσπάθεια να μας δώσουν έναν συνετό και όχι αποδεδειγμένο λόγο για να είμαστε θρησκευόμενοι.
Τυραννισμένος βαθιά από τα αιώνια ερωτήματα (“Γιατί βρισκόμαστε εδώ;”), προσπάθησε να προσεγγίσει την απάντηση συναισθηματικά και πέτυχε να ανοίξει ένα ολοκαίνουργιο κεφάλαιο, που η φιλοσοφία της εποχής είχε αμελήσει.
Ηθική
1677 – Μπαρούχ Σπινόζα
Μπαρούχ Σπινόζα
Όλοι σχεδόν συμφωνούν πως ο Σπινόζα ανήκει στους έξι σπουδαιότερους ανθρώπους όλων των εποχών! Δεν είναι λίγο να είσαι ο άνθρωπος που οι ερμηνείες της φιλοσοφίας σου έχουν εμπνεύσει τον Λοκ, τον Μπερκ, προέδρους των Η.Π.Α., αριστερούς, δεξιούς, αποστόλους της ελευθερίας σαν τον Πέιν και τον Ρουσσώ, μεταμαρξιστές, μέχρι και ναζιστές!
Η Ηθική του, όπως και τα περισσότερα έργα του, δημοσιεύτηκε μετά θάνατο.
Ο Σπινόζα αρνείται τη διάκριση ψυχής και σώματος. Θεωρούσε πως το σύμπαν αποτελείται από μία μοναδική ουσία και αυτή είναι ο Θεός. Για τον Σπινόζα ένα φυσικό συμβάν μπορεί να ερμηνευτεί με πνευματικούς όρους κι ένα πνευματικό μπορεί να εξηγηθεί με φυσικούς, ενώ κάθε οντότητα εμπεριέχει μια τάση προς την τελειότητα. Το ίδιο ισχύει και για το πνεύμα!
Ορθολογιστής και μυστικιστής, πανθεϊστής και αντίθετος στον άνθρωπο που είναι έρμαιο των συναισθημάτων του, ο Σπινόζα αναστάτωσε όσους κουβαλούσαν ακόμα την παράδοση του Αυγουστίνου και λάνσαραν ακόμα τον θεό εκδικητή.
Η φιλοσοφία του, όμοια με του Πλάτωνα, υποστήριξε πειστικά ένα σύνολο νόμων στο οποίο οι άνθρωποι μπορούν να βρουν την πληρότητα.
Το Μεγάλο Ταξίδι
1678 έως 1684 – Τζον Μπάνιαν
Τζον Μπάνιαν
Ο Μπάνιαν, βαπτιστής στο θρήσκευμα, θέλησε να γράψει ένα καλβινιστικό, θρησκευτικό κείμενο, αλλά κατέληξε σε ένα λαϊκό έπος με τεράστια επιρροή.
Κάνοντας στην ουσία τον καλβινισμό να κοιτάξει κατάματα τον άσχημο εαυτό του, τον εξανθρωπίζει και τον κάνει καταληπτό. Το “Μεγάλο Ταξίδι” είναι μια αλληγορία, μια αφήγηση με δεύτερο νόημα κάτω από τις γραμμές και παράλληλα με την επιφανειακή ιστορία. Η δύναμη του και η ζωντάνια, πηγάζουν από τα διάφορα γνωμικά, ενώ είναι σαφώς επηρεασμένο από όσα έχει διαβάσει ο Μπάνιαν: Τη Βίβλο, “Η Πορεία του Απλού Ανθρώπου Προς τον Ουρανό”, ρομαντικές ιστορίες ιπποσύνης. Αν και όχι σπουδαγμένος, πάντρεψε την αρχαϊκή γλώσσα με την καθομιλουμένη και το αποτέλεσμα ήταν καταπληκτικό.
Το Μεγάλο Ταξίδι είναι ένα όνειρο, στο οποίο ο Χριστιανός ταξιδεύει από την πόλη της Καταστροφής στην Ουράνια Πόλη. Πιο λογοτεχνικό απ’ όσο θα το ήθελε ο ίδιος ο συγγραφέας του, κατάφερε να ενθουσιάσει τους πάντες καθώς πέρα από ερμηνείες, ποιος δεν βρέθηκε στη θέση του ήρωα;
Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας
1687 – Ισαάκ Νεύτων
Φαντάζει απίστευτο και παράδοξο πως ο άνθρωπος-φάρος για την επιστήμη του 17ου αιώνα και όχι μόνο, ενδιαφερόταν περισσότερο για τον γνωστικισμό, την αλχημεία, τις προφητείες και τη θεολογία παρά για τα μαθηματικά και τη φυσική. Και αυτό το παράδοξο διευρύνεται ακόμα περισσότερο από το γεγονός πως η αστρονομία που βασίστηκε στη φυσική του, ευνοούσε μια ερμηνεία την οποία ο ίδιος απέρριπτε ως θρησκευόμενος (οπαδός του αρειανισμού)!
Ισαάκ Νεύτων
Το καταπληκτικό είναι πως ο Νεύτων δεν προσπάθησε ποτέ να φιλιώσει τις δύο του πλευρές (επιστημονική και θρησκευτική), με αποτέλεσμα το έργο του να βοηθήσει να μετατοπιστεί ο θεός από το κέντρο του σύμπαντος!
Φυσικά και είναι πασίγνωστος για την ανακάλυψη της βαρύτητας και τη διατύπωση τωννόμων του. Η θεωρία του για το σύμπαν ίσχυε, μέχρι που την αναθεώρησε ο Αϊνστάιν.
Παρόλο που ο φυσικός κόσμος έμοιαζε να εξηγείται πλήρως και επακριβώς από τους πανίσχυρους νόμους του Νεύτωνα, η λογική, η ηθική και η κοινωνική οργάνωση βρέθηκαν στο χάος. Έτσι οι φιλόσοφοι Λοκ, Χιουμ και Μπέρκλι, που θέλησαν να τακτοποιήσουν αυτό το χάος, επηρεάστηκαν τρομερά από το Νεύτωνα.
Η δημοσίευση των “Αρχών” του οφείλεται στην οικονομική βοήθεια του αστρονόμου Χάλεϊ (ναι, εκείνου που ανακάλυψε τον κομήτη) και δεν είναι εύληπτες παρά μόνο σε όσους γνωρίζουν μαθηματικά.
Αινιγματικός και μάλλον κακός και μικροπρεπής άνθρωπος, ο Νεύτων έβαλε σε τάξη το χάος και έδωσε αρκετό χάος στην καθεστηκυία τάξη για να έχει να φιλοσοφεί.
Δοκίμιο για την ανθρώπινη Νόηση
1689 – Τζον Λοκ
Τζον Λοκ
Από τους πιο άξιους και αναμφισβήτητα μεγάλους φιλοσόφους, ο Λοκ επεξεργαζόταν το“Δοκίμιο” του για πάνω από 20 χρόνια! Ήταν και πιο τυχερός από τους Σπινόζα και Γαλιλαίομιας και η σκέψη του άνθισε όσο ήταν ακόμα εν ζωή, σε μια περίοδο σημαντικών μεταρρυθμίσεων από τις βρετανικές κυβερνήσεις (μείωση των εξουσιών του βασιλιά, θρησκευτική ελευθερία).
Πατέρας του αγγλικού εμπειρισμού, ο Λοκ θεωρείται ένας από τους θεμελιωτές της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Οι αντιλήψεις του είναι ορατές στο Αμερικάνικο Σύνταγμα.
Το Δοκίμιο αποτελείται από 4 βιβλία με το πρώτο να περιέχει την περίφημη άποψη πως ο άνθρωπος όταν γεννιέται είναι άγραφο χαρτί (tabula rasa). Στο δεύτερο αναπτύσσει την άποψη πως μπορούμε να εμπνεύσουμε όλες τις ιδέες μας μέσω εμπειρίας. Στο τρίτο ασχολείται με τη φύση τη γλώσσας και στο τέταρτο εξάγει ορθολογικά συμπεράσματα βασισμένα στον εμπειρισμό.
Ο Λοκ είναι από τους φιλοσόφους εκείνους για τους οποίους μίλησα στην εισαγωγή του κειμένου. Φέρει ευθύνη για τον “θετικισμό” και τον υλισμό που καταστρέφει σήμερα τον κόσμο. Δεν μπορεί να γίνει κάτι όμως γι’ αυτό. Ο δικός του λόγος φώτισε μονοπάτια τους καιρούς που έπρεπε.
Τώρα πρέπει να βρεθεί ο ανάλογος Λοκ.
Πουφ πουφ… παλεύοντας να τελειώσω πέντε άρθρα μέσα σε τρεις μέρες, πού καιρός για εισαγωγές…
Αυτό είναι το έκτο μέρος της λίστας μας και ένα από τα σημαντικότερα βιβλία-επιτεύγματα είναι εδώ, στη θέση νούμερο 47.
Πραγματεία για τις Αρχές τις Ανθρώπινης Γνώσης
1710/ αναθεωρήθηκε το 1734 – Τζορτζ Μπέρκλι
Ένας άνθρωπος που υποστήριξε πως η ύλη δεν υπάρχει, πώς είναι δυνατόν να έμεινε στην ιστορία, παρότι δεκάδες συνάδελφοι φρόντισαν να τον πολεμήσουν, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον Τζόνσον που κλωτσώντας μια πέτρα, υποστήριξε πως έτσι αποκρούει τη θεωρία του Μπέρκλι.
Τζορτζ Μπέρκλι
Ίσως γιατί ελάχιστοι τον κατάλαβαν στην εποχή του. Δεν τους συνέφερε τους περισσότερους.
Ο Μπέρκλι, γράφοντας πολύ όμορφα, σχεδόν λογοτεχνικά, μιλούσε για την απουσία της ύλης και την παρουσία της ιδέας: του δέντρου, των χρημάτων, των πραγμάτων που υποτίθεται μας ανήκουν!
Απεχθανόταν τον ενθουσιασμό του Λοκ για ένα σύμπαν χωρίς θεό που λειτουργεί σαν τεράστια μηχανή με τροχαλίες. Η ύπαρξη για τον Μπέρκλι είναι εκείνη που γίνεται αντιληπτή. Αν ξεφορτωθείς την ύλη, ξεφορτώνεσαι και τις δυσκολίες.
Τα πιο απλά πράγματα, ένα νόμισμα, ένα πορτοκάλι, είναι ένα σύνολο ιδεών και η γνώση μας γι’ αυτό έρχεται μέσω της επικοινωνίας μας με τον άπειρο και αιώνιο θεό.
Η φιλοσοφία του Μπέρκλι ήρθε σε κόντρα με ότι παρουσιαζόταν τότε ως κοινή λογική, και πέρασαν πολλά χρόνια μέχρι να βρει τη θέση της στην σκέψη των ανθρώπων και να την αλλάξει.
Η Νέα Επιστήμη
1725/ αναθεωρήθηκε το 1730 και το 1744 – Τζιανμπατίστα Βίκο
Ανακαλύφθηκε κοντά έναν αιώνα μετά το θάνατο του, από τους Γερμανούς ρομαντικούς μεταξύ το 1790 και 1810. Η επιρροή του όμως δεν περιορίστηκε σε αυτούς. Και δεν θα μπορούσε άλλωστε.
Τζιανμπατίστα Βίκο
Ήταν ο πραγματικός πατέρας της κοινωνιολογίας, είδε την Ιστορία σαν κυκλική διαδικασία ενώ χρησιμοποιώντας την ιστορία της αρχαίας Ρώμης, ήταν από τους πρώτους που απέρριψαν την αρχαιολατρία! Υπήρξε ακόμα ένας από τους πρωτοπόρους ανθρωπολόγους παρότι είχε ελάχιστα στοιχεία στα χέρια του.
Ο Βίκο έβλεπε τις κοινωνίες ως προϊόν της λογοτεχνίας, των μύθων, της γλώσσα, των νόμων, της τέχνης, του πολιτεύματος, της θρησκείας και της φιλοσοφίας τους. Ήταν οπαδός της εξέλιξης αλλά όχι υποχρεωτικά προς το τέλειο. Συνειδητοποίησε πως είναι ανόητο και άκαρπο να αναλύουμε την Ιστορία με βάση τα σύγχρονα κριτήρια. Κάθε εποχή έχει τη δική της τέχνη, νόμους και πολιτική.
Είχε ακόμα την κάπως απαισιόδοξη αντίληψη πως το πεπρωμένο όλων των εποχών και των κύκλων της ιστορίας είναι ηλήθη.
Το έργο του είναι γεμάτο εντυπωσιακά μοντέρνα στοιχεία (ψυχανάλυση, υπαρξισμός, γλώσσα ακόμα και μαρξισμός) πριν ακόμα αυτά ανακαλυφθούν. Ζωντανό και πλούσιο, ίσως χρειάζεται μεγαλύτερη μελέτη απ’ όση του έχει αφιερωθεί μέχρι τώρα.
