Το να ξεκινήσει κανείς να γράφει για το «Η ζωή και οι απόψεις του Τρίστραμ Σάντυ κυρίου από σόι» είναι μια περιπέτεια. Φυσικά περιπετειώδης είναι και η ανάγνωση. Γραμμένο στα μέσα του 18ου αιώνα είναι ένα κείμενο ανατρεπτικό, γεμάτο χιούμορ, που δεν κρατά τον χρόνο, τον χώρο, που συνεχώς ανασυντάσσει τις δυνάμεις του για μια καίρια παρέκβαση που αφορά… τα μουστάκια και τις μύτες. Τόσο που καταλήγεις να κλαις από τα γέλια.
Θυμίζοντας έντονα Δον Κιχώτη (τον οποίο βεβαίως αγαπά να μνημονεύει) ο Λώρενς Στερν ξεκίνησε να γράφει το βιβλίο σε τόμους και δεν κατόρθωσε να εκδώσει τους πρώτους δυο παρά με δικά του χρήματα. Όμως όταν το βιβλίο ξεπούλησε, τα υπόλοιπα κομμάτια του έργου τυπώθηκαν με όλες τις εκδοτικές τιμές και έγιναν σύντομα το bestseller της εποχής.
Ο Τρίστραμ, αν και αφηγητής και θεωρητικά ήρωας του μυθιστορήματος, στην ουσία δεν γεννιέται πριν από τον 5ο τόμο, κι αφού έχουν κυλήσει καμιά 400αριά σελίδες. Δεν μαθαίνουμε σχεδόν τίποτα για τη ζωή του, μήτε για τις απόψεις του. Το βιβλίο είναι μια συρραφή επεισοδίων σε άναρχη σειρά που αφορούν κυρίως τον πατέρα του και τον θείο του τον Τόμπι. Που τους πλαισιώνουν ένα σωρό χαρακτήρες όπως ο υπηρέτης-δεκανέας Τριμ και ο ιερέας Γιόρικ.
Όμως μαθαίνουμε ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες για τον Τρίστραμ, όπως ας πούμε πως την ώρα της σεξουαλικής πράξης η μαμά του (που σημειωτέον ποτέ δεν έκανε ερωτήσεις) έκανε μια ερώτηση στον πατέρα του κι έτσι διαταράχτηκε η ισορροπία της σύλληψής του. Πως οι μύτες παίζουν σημαντικό ρόλο στην ζωή του ανθρώπου και ο μαιευτήρας κατάφερε με τις κουτάλες να σπάσει την δική του στην γέννα. Πως τα ονόματα είναι σημαδιακά κι αυτός κατέληξε αντί για Τρισμέγιστος να λέγεται Τρίστραμ, ένα όνομα που σιχαινόταν ο πατέρας του.
Μιλάμε για ένα έπος γέλιου, ένα σουρεαλιστικό μυθιστόρημα πριν τον σουρεαλισμό, ένα μοντέρνο -με υποψίες μεταμοντέρνου- κείμενο πριν τους μοντερνισμούς, που αρέσκεται να κοροϊδεύει τον εαυτό του, να κοιτά με καλοσύνη τους άλλους, να σπρώχνει την αφήγηση στην έρημο των λεπτομερειών που κάνουν την ζωή μας ευκολότερη. Κι αν και – όπως λέει η μεταφράστρια Έφη Καλλιφατίδη στην εξαιρετική εισαγωγή της- κάποιος κριτικός της εποχής του είπε «Τίποτε το αλλόκοτο δεν μπορεί να διαρκέσει αιώνια. Ο Τρίστραμ Σάντι δεν άντεξε», σήμερα μιλάμε για ένα έργο διαχρονικό, άχρονο σχεδόν σαν την ιστορία του, που υποψιάζομαι πως θα κάνει και τις επόμενες γενιές να ξεκαρδίζονται όσο δίνει δυο τρία μαθήματα υψηλής λογοτεχνίας.
Υ.Γ 42 Και ναι, πως θα μπορούσε κανείς να μην συμπαθήσει ένα βιβλίο που εκεί στην αρχή του ήδη αφιερώνει δυο ολόκληρες κατάμαυρες σελίδες στο τίποτα;
«Η ζωή και οι απόψεις του Τρίστραμ Σάντι κυρίου από σόι», Λώρενς Στέρν, μετ. Έφη Καλλιφατίδη, εκδ. Gutenberg, 1992, σελ. 743
Θυμίζοντας έντονα Δον Κιχώτη (τον οποίο βεβαίως αγαπά να μνημονεύει) ο Λώρενς Στερν ξεκίνησε να γράφει το βιβλίο σε τόμους και δεν κατόρθωσε να εκδώσει τους πρώτους δυο παρά με δικά του χρήματα. Όμως όταν το βιβλίο ξεπούλησε, τα υπόλοιπα κομμάτια του έργου τυπώθηκαν με όλες τις εκδοτικές τιμές και έγιναν σύντομα το bestseller της εποχής.
Ο Τρίστραμ, αν και αφηγητής και θεωρητικά ήρωας του μυθιστορήματος, στην ουσία δεν γεννιέται πριν από τον 5ο τόμο, κι αφού έχουν κυλήσει καμιά 400αριά σελίδες. Δεν μαθαίνουμε σχεδόν τίποτα για τη ζωή του, μήτε για τις απόψεις του. Το βιβλίο είναι μια συρραφή επεισοδίων σε άναρχη σειρά που αφορούν κυρίως τον πατέρα του και τον θείο του τον Τόμπι. Που τους πλαισιώνουν ένα σωρό χαρακτήρες όπως ο υπηρέτης-δεκανέας Τριμ και ο ιερέας Γιόρικ.
Όμως μαθαίνουμε ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες για τον Τρίστραμ, όπως ας πούμε πως την ώρα της σεξουαλικής πράξης η μαμά του (που σημειωτέον ποτέ δεν έκανε ερωτήσεις) έκανε μια ερώτηση στον πατέρα του κι έτσι διαταράχτηκε η ισορροπία της σύλληψής του. Πως οι μύτες παίζουν σημαντικό ρόλο στην ζωή του ανθρώπου και ο μαιευτήρας κατάφερε με τις κουτάλες να σπάσει την δική του στην γέννα. Πως τα ονόματα είναι σημαδιακά κι αυτός κατέληξε αντί για Τρισμέγιστος να λέγεται Τρίστραμ, ένα όνομα που σιχαινόταν ο πατέρας του.
Μιλάμε για ένα έπος γέλιου, ένα σουρεαλιστικό μυθιστόρημα πριν τον σουρεαλισμό, ένα μοντέρνο -με υποψίες μεταμοντέρνου- κείμενο πριν τους μοντερνισμούς, που αρέσκεται να κοροϊδεύει τον εαυτό του, να κοιτά με καλοσύνη τους άλλους, να σπρώχνει την αφήγηση στην έρημο των λεπτομερειών που κάνουν την ζωή μας ευκολότερη. Κι αν και – όπως λέει η μεταφράστρια Έφη Καλλιφατίδη στην εξαιρετική εισαγωγή της- κάποιος κριτικός της εποχής του είπε «Τίποτε το αλλόκοτο δεν μπορεί να διαρκέσει αιώνια. Ο Τρίστραμ Σάντι δεν άντεξε», σήμερα μιλάμε για ένα έργο διαχρονικό, άχρονο σχεδόν σαν την ιστορία του, που υποψιάζομαι πως θα κάνει και τις επόμενες γενιές να ξεκαρδίζονται όσο δίνει δυο τρία μαθήματα υψηλής λογοτεχνίας.
Υ.Γ 42 Και ναι, πως θα μπορούσε κανείς να μην συμπαθήσει ένα βιβλίο που εκεί στην αρχή του ήδη αφιερώνει δυο ολόκληρες κατάμαυρες σελίδες στο τίποτα;
«Η ζωή και οι απόψεις του Τρίστραμ Σάντι κυρίου από σόι», Λώρενς Στέρν, μετ. Έφη Καλλιφατίδη, εκδ. Gutenberg, 1992, σελ. 743
Καθώς ήθελα να (αντι)γράψω πολλά ακόμη για τον Τρίστραμ Σάντι του Λώρενς Στερν, σκέφτηκα πως χρήσιμο θα ήταν να συνοψίσω σε μια εισαγωγική παράγραφο την υπόθεση του βιβλίου. Πώς όμως να περιγράψεις αυτό το βιβλίο; Συνειδητοποίησα, όχι χωρίς έκπληξη, ότι μου ήταν σχεδόν αδύνατο να το κάνω. Και ηρέμησα μόνο όταν άνοιξα τον Πέπλο, το υπέροχο δοκίμιο του Μίλαν Κούντερα για την τέχνη του μυθιστορήματος, και διάβασα ότι δεν είμαι ο μόνος:
«Όταν τελειώσει κάποια μέρα η ιστορία του μυθιστορήματος, ποια τύχη θα περιμένει τα μεγάλα μυθιστορήματα που θα μείνουν και μετά απ’ αυτήν; Ορισμένα δεν μπορεί να τα διηγηθεί κανείς και άρα να τα διασκευάσει (όπως τον Πανταγκρυέλ, όπως τον Τρίστραμ Σάντι, όπως τον Ζακ τον μοιρολάτρη, όπως τον Οδυσσέα). Αυτά ή θα επιζήσουν ή θα χαθούν ολόκληρα.»
Ο Τρίστραμ Σάντι έχει πολλούς λόγους για να επιζήσει. Ο Κούντερα εξηγεί έναν από αυτούς: ο Στερν κατάφερε να πραγματοποιήσει αυτό που οραματίστηκε αλλά τελικά δεν τόλμησε ο Χένρυ Φήλντινγκ στον Τομ Τζόουνς: να απελευθερωθεί δηλαδή από τον δεσποτισμό του story, της αιτιακής αλληλουχίας πράξεων, κινήσεων και λόγων που υποτίθεται ότι συνιστά το νόημα και την ουσία ενός μυθιστορήματος:
«Μέσα απ’ αυτή την προοπτική, ο Τρίστραμ Σάντι, γραμμένος καμιά δεκαπενταριά χρόνια αργότερα [από τον Τομ Τζόουνς], εμφανίζεται σαν πρώτη ριζική και ολοκληρωτική αποκαθήλωση του στόρι. Ενώ ο Φήλντινγκ, για να μην ασφυκτιά μέσα στον μακρύ διάδρομο μιας αιτιακής αλληλουχίας γεγονότων, άνοιγε παντού διάπλατα τα παράθυρα των παρεκβάσεων και των επεισοδίων, ο Στερν εγκαταλείπει πλήρως το στόρι∙ το μυθιστόρημά του είναι μια πολλαπλή παρέκβαση, ένας χαρούμενος χορός επεισοδίων που η ενότητά τους, σκόπιμα εύθραυστη, ιλαρά εύθραυστη, είναι εντέλει ραμμένη από μερικά ιδιόρρυθμα πρόσωπα και τις απειροελάχιστες πράξεις τους, που η ασημαντότητά τους προκαλεί γέλιο.
Συχνά συγκρίνουν τον Στερν με τους μεγάλους επαναστάτες της μυθιστορηματικής φόρμας του 20ού αιώνα∙ δικαίως, μόνο που ο Στερν δεν ήταν από τους ‘καταραμένους ποιητές’∙ τον επευφημούσε ένα ευρύ κοινό∙ και τη μεγαλειώδη πράξη της αποκαθήλωσης την εκτέλεσε μειδιώντας, γελώντας, διασκεδάζοντας. Άλλωστε κανένας δεν του καταλόγιζε πως είναι δύσκολος ή ακατάληπτος∙ αν κάτι εκνεύριζε κάποιους, ήταν η ελαφράδα του, η επιπολαιότητά του, και ακόμα πιο πολύ η σκανδαλιστική ασημαντότητα των θεμάτων που πραγματευόταν.
Όσοι του καταλόγιζαν ασημαντότητα, είχαν διαλέξει τη σωστή λέξη. Αλλά ας θυμηθούμε αυτό που έλεγε ο Φήλντινγκ: ‘η τροφή που προτείνουμε εδώ στον αναγνώστη μας δεν είναι άλλη από την ανθρώπινη φύση’. Άραγε οι μεγάλες δραματικές πράξεις είναι όντως το κλειδί για να κατανοήσουμε την ‘ανθρώπινη φύση’; Ή μήπως ορθώνονται σαν φράχτης που κρύβει τη ζωή όπως είναι στην πραγματικότητα; Ένα από τα μεγαλύτερα ακριβώς προβλήματά μας δεν είναι η ασημαντότητα; Αυτή δεν είναι η μοίρα μας; Και αν ναι, η μοίρα αυτή είναι η καλή μας τύχη ή η δυστυχία μας; Η ταπείνωση ή, αντίθετα, η παρηγοριά μας, η απόδρασή μας, η ειδυλλιακή ζωή, η καταφυγή μας;
Αυτά τα ερωτήματα ήταν απροσδόκητα και προκλητικά. Μας επέτρεψε να τα θέσουμε το παιχνίδι της φόρμας του Τρίστραμ Σάντι. Στην τέχνη του μυθιστορήματος οι υπαρξιακές ανακαλύψεις και ο μετασχηματισμός της φόρμας πάνε οπωσδήποτε μαζί.»
Αν τυχόν έμεινε καμιά αμφιβολία για τη σημασία του Τρίστραμ Σάντι, ο Κούντερα το λέει και με άλλα λόγια:
«Η ιστορία της τεχνολογίας εξαρτάται ελάχιστα από τον άνθρωπο και την ελευθερία του∙ υπακούει στη δική της λογική, κι έτσι δεν μπορεί να είναι διαφορετική από αυτό που ήταν ούτε από αυτό που θα είναι∙ μ’ αυτή την έννοια, είναι απάνθρωπη∙ αν δεν είχε ανακαλύψει τη λυχνία ο Έντισον, θα την ανακάλυπτε κάποιος άλλος. Αν όμως ο Λώρενς Στερν δεν είχε την τρελή ιδέα να γράψει ένα μυθιστόρημα χωρίς κανένα στόρι, δεν θα το είχε γράψει κανένας άλλος, και η ιστορία του μυθιστορήματος δεν θα ήταν αυτή που ξέρουμε.»
Υπάρχει μια φράση στον Τρίστραμ Σάντι που συμπυκνώνει όλα τα παραπάνω, μια καταπληκτική φράση:
«Πανάθεμά με αν έχω κάποιον κανόνα σ’ όλην αυτή την υπόθεση − και αν είχα − μιας και ό,τι κάνω είναι έξω από κάθε κανόνα − θα τον τσαλάκωνα, θα τον έκανα κομμάτια και θα τον πετούσα αμέσως στη φωτιά − Είμαι θερμοκέφαλος; Ναι, είμαι, και ο σκοπός μου το απαιτεί − ωραία ιστορία! θα πρέπει ο άνθρωπος ν’ ακολουθεί τους κανόνες — ή οι κανόνες τον άνθρωπο;»
Λώρενς Στερν, Η Ζωή και οι Απόψεις του Τρίστραμ Σάντι, Κυρίου από Σόι (εκδόσεις Gutenberg, 1992, 1η ανατύπωση Νοέμβριος 2005, μτφρ. Έφης Καλλιφατίδη)
Μίλαν Κούντερα, Ο πέπλος (εκδ. Εστία, 2005, μτφρ. Γιάννη Η. Χάρη)
«Όταν τελειώσει κάποια μέρα η ιστορία του μυθιστορήματος, ποια τύχη θα περιμένει τα μεγάλα μυθιστορήματα που θα μείνουν και μετά απ’ αυτήν; Ορισμένα δεν μπορεί να τα διηγηθεί κανείς και άρα να τα διασκευάσει (όπως τον Πανταγκρυέλ, όπως τον Τρίστραμ Σάντι, όπως τον Ζακ τον μοιρολάτρη, όπως τον Οδυσσέα). Αυτά ή θα επιζήσουν ή θα χαθούν ολόκληρα.»
Ο Τρίστραμ Σάντι έχει πολλούς λόγους για να επιζήσει. Ο Κούντερα εξηγεί έναν από αυτούς: ο Στερν κατάφερε να πραγματοποιήσει αυτό που οραματίστηκε αλλά τελικά δεν τόλμησε ο Χένρυ Φήλντινγκ στον Τομ Τζόουνς: να απελευθερωθεί δηλαδή από τον δεσποτισμό του story, της αιτιακής αλληλουχίας πράξεων, κινήσεων και λόγων που υποτίθεται ότι συνιστά το νόημα και την ουσία ενός μυθιστορήματος:
«Μέσα απ’ αυτή την προοπτική, ο Τρίστραμ Σάντι, γραμμένος καμιά δεκαπενταριά χρόνια αργότερα [από τον Τομ Τζόουνς], εμφανίζεται σαν πρώτη ριζική και ολοκληρωτική αποκαθήλωση του στόρι. Ενώ ο Φήλντινγκ, για να μην ασφυκτιά μέσα στον μακρύ διάδρομο μιας αιτιακής αλληλουχίας γεγονότων, άνοιγε παντού διάπλατα τα παράθυρα των παρεκβάσεων και των επεισοδίων, ο Στερν εγκαταλείπει πλήρως το στόρι∙ το μυθιστόρημά του είναι μια πολλαπλή παρέκβαση, ένας χαρούμενος χορός επεισοδίων που η ενότητά τους, σκόπιμα εύθραυστη, ιλαρά εύθραυστη, είναι εντέλει ραμμένη από μερικά ιδιόρρυθμα πρόσωπα και τις απειροελάχιστες πράξεις τους, που η ασημαντότητά τους προκαλεί γέλιο.
Συχνά συγκρίνουν τον Στερν με τους μεγάλους επαναστάτες της μυθιστορηματικής φόρμας του 20ού αιώνα∙ δικαίως, μόνο που ο Στερν δεν ήταν από τους ‘καταραμένους ποιητές’∙ τον επευφημούσε ένα ευρύ κοινό∙ και τη μεγαλειώδη πράξη της αποκαθήλωσης την εκτέλεσε μειδιώντας, γελώντας, διασκεδάζοντας. Άλλωστε κανένας δεν του καταλόγιζε πως είναι δύσκολος ή ακατάληπτος∙ αν κάτι εκνεύριζε κάποιους, ήταν η ελαφράδα του, η επιπολαιότητά του, και ακόμα πιο πολύ η σκανδαλιστική ασημαντότητα των θεμάτων που πραγματευόταν.
Όσοι του καταλόγιζαν ασημαντότητα, είχαν διαλέξει τη σωστή λέξη. Αλλά ας θυμηθούμε αυτό που έλεγε ο Φήλντινγκ: ‘η τροφή που προτείνουμε εδώ στον αναγνώστη μας δεν είναι άλλη από την ανθρώπινη φύση’. Άραγε οι μεγάλες δραματικές πράξεις είναι όντως το κλειδί για να κατανοήσουμε την ‘ανθρώπινη φύση’; Ή μήπως ορθώνονται σαν φράχτης που κρύβει τη ζωή όπως είναι στην πραγματικότητα; Ένα από τα μεγαλύτερα ακριβώς προβλήματά μας δεν είναι η ασημαντότητα; Αυτή δεν είναι η μοίρα μας; Και αν ναι, η μοίρα αυτή είναι η καλή μας τύχη ή η δυστυχία μας; Η ταπείνωση ή, αντίθετα, η παρηγοριά μας, η απόδρασή μας, η ειδυλλιακή ζωή, η καταφυγή μας;
Αυτά τα ερωτήματα ήταν απροσδόκητα και προκλητικά. Μας επέτρεψε να τα θέσουμε το παιχνίδι της φόρμας του Τρίστραμ Σάντι. Στην τέχνη του μυθιστορήματος οι υπαρξιακές ανακαλύψεις και ο μετασχηματισμός της φόρμας πάνε οπωσδήποτε μαζί.»
Αν τυχόν έμεινε καμιά αμφιβολία για τη σημασία του Τρίστραμ Σάντι, ο Κούντερα το λέει και με άλλα λόγια:
«Η ιστορία της τεχνολογίας εξαρτάται ελάχιστα από τον άνθρωπο και την ελευθερία του∙ υπακούει στη δική της λογική, κι έτσι δεν μπορεί να είναι διαφορετική από αυτό που ήταν ούτε από αυτό που θα είναι∙ μ’ αυτή την έννοια, είναι απάνθρωπη∙ αν δεν είχε ανακαλύψει τη λυχνία ο Έντισον, θα την ανακάλυπτε κάποιος άλλος. Αν όμως ο Λώρενς Στερν δεν είχε την τρελή ιδέα να γράψει ένα μυθιστόρημα χωρίς κανένα στόρι, δεν θα το είχε γράψει κανένας άλλος, και η ιστορία του μυθιστορήματος δεν θα ήταν αυτή που ξέρουμε.»
Υπάρχει μια φράση στον Τρίστραμ Σάντι που συμπυκνώνει όλα τα παραπάνω, μια καταπληκτική φράση:
«Πανάθεμά με αν έχω κάποιον κανόνα σ’ όλην αυτή την υπόθεση − και αν είχα − μιας και ό,τι κάνω είναι έξω από κάθε κανόνα − θα τον τσαλάκωνα, θα τον έκανα κομμάτια και θα τον πετούσα αμέσως στη φωτιά − Είμαι θερμοκέφαλος; Ναι, είμαι, και ο σκοπός μου το απαιτεί − ωραία ιστορία! θα πρέπει ο άνθρωπος ν’ ακολουθεί τους κανόνες — ή οι κανόνες τον άνθρωπο;»
Λώρενς Στερν, Η Ζωή και οι Απόψεις του Τρίστραμ Σάντι, Κυρίου από Σόι (εκδόσεις Gutenberg, 1992, 1η ανατύπωση Νοέμβριος 2005, μτφρ. Έφης Καλλιφατίδη)
Μίλαν Κούντερα, Ο πέπλος (εκδ. Εστία, 2005, μτφρ. Γιάννη Η. Χάρη)
