"Οι Θεατρίνοι",Γκράχαμ Γκρην

                                                       γράφει και επιμελείται η Βιβή Γεωργαντοπούλου 

"I am proud to have had Haitian friends who fought courageously in the mountains against Doctor Duvalier, but a writer is not so powerless as he usually feels, and a pen, as well as a silver bullet, can draw blood."

Ποιος ήταν στην πραγματικότητα ο καθολικός χριστιανός και φιλοκομμουνιστής-όπως τουλάχιστον ακόμα και τώρα πολλοί ισχυρίζονται-και επίσης πράκτορας της Βρετανικής Αντικατασκοπείας κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο,Άγγλος ανταποκριτής και συγγραφέας Γκράχαμ Γκρην;

Ποιο ήταν εκείνο ακριβώς από τα συστατικά του υλικού του ή του αφηγηματικού του τρόπου που έκανε δημοφιλή τα μυθιστορήματά του,χωρίς να έχουν γίνει ούτε μια φορά φτηνιάρικα κατ΄ανάγκην προϊόντα του εκδοτικού συρμού της εποχής του και γιατί κρίθηκαν εξαρχής τόσο κατάλληλα,παρά την εντονότατη πολιτική αιχμηρότητά τους,για κινηματογραφικές ταινίες με ποιοτικές προδιαγραφές που παράλληλα οι δημιουργοί τους είχαν το νου τους και στην απόσβεση των χρημάτων που δαπανήθηκαν -για να το πω κομψά-για την παραγωγή κι αυτό δεν κατέστη μειονέκτημα;

Είναι η εκάστοτε χρονική πολιτική συγκυρία που μετράει ιδιαίτερα,αυτή άραγε ορίζει το πλαίσιο και εξαιτίας της ένας-ταλαντούχος οπωσδήποτε-συγγραφέας που λέει μάλλον τσουχτερά πράγματα με αργόσυρτο και πικρόχολο,κι ολότελα προσωπικό τρόπο καταφέρνει να γίνει αποδεκτός στο ευρύτατο κοινό και μετά την επιτυχία στην εποχή του να παραμένει δημοφιλής και πάντα στην αφρόκρεμα της καλής παγκόσμιας λογοτεχνίας;

Να το θέσω αλλιώς:αν ο Γκρην (1904-1991)δεν ήταν ένας πεπειραμένος ήδη από πριν παρατηρητής της φοβερής δεκαετίας του΄60 και δεν ζούσε από πρώτο χέρι την γένεση και την σταδιακή ανάπυξη μεγάλων και λογής κινημάτωναυτής ειδικά της εποχής θα αρκούσε το ταλέντο του για να διαβάζουμε σήμερα στο 2015,σε μια άλλη τρομαχτική συγκυρία ευρισκόμενοι εμείς,τα βιβλία του που παραστατικά αποτυπώνουν πόλεμο,πικρία, τυραννία και θλίψη;

Μία λίγο πιο πέρα από τα τυπικά ενημερωμένη βιογραφία τού Γκράχαμ Γκρην,περίπου σαν αυτή εδώ, μας διαφωτίζει αρκετά για επιρροές ανά φάσεις της ζωής του και διαβάζοντάς την προσεχτικά εμείς, οι σημερινοί του αναγνώστες,μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί επέλεξε τα συγκεκριμένα καυτά θέματα ως αφετηρίες των έργων του και κατόπιν μπορούμε να προσεγγίσουμε πιο κριτικά το ύφος με το οποίο τα συνέθεσε ως μυθιστορήματα που απευθύνονται διαχρονικά στο ευρύ αναγνωστικό κοινό.

Τι εννοώ;Απλώς ότι ο Γκρην,που πρωτοπήγε στην Αϊτή το 1954, ήταν ένας ανοιχτόμυαλος άνθρωπος αναλυτής της ίδιας του της εποχής,ταλαντούχος,σκεπτόμενος σαφώς πολιτικά μα όχι απαραιτήτως και με ιδεολογική προκατάληψη ο οποίος είχε για εργαλείο ισχυρές ανθρωποκεντρικές κοσμοθεωρίες (τον χριστιανισμό πέρα από την θρησκευτική του φόρμα και τον μαρξισμό σαν μια καθαρή, δίκαιη οικονομική πρόταση) καλά και διαλεκτικά αφομοιωμένες και γι αυτό,ίσως,έγραψε αναλόγως πολιτικά και σαφώς στοχαστικά. 

Στην συνέχεια εκμεταλλευόμενος την δύναμη της ανάλυσης που έρχεται μετά την απόκτηση της κριτικής γνώσης που η θεωρία ενισχύει και φωτίζει και έχοντας έμφυτη ικανότητα προβολής των στοχασμών του στο μέλλον ώστε να σχηματίζει ένα εφικτό όραμα και μια υλοποιήσιμη πρόταση που να περνάει ομαλά μέσα από την μυθοπλασία θα δούμε ότι υπήρξε επίσης και τόσο ρεαλιστής σαν συγγραφέας ώστε να μην θέλει να ανατρέψει τον κόσμο συθέμελα,αλλά αντιλαμβανόμενος το ρομαντικό,ουτοπικό μα και ενίοτε ψευδές της πρόθεσης αυτής, να πασχίζει τελικά με τα δικά του όπλα,τα μυθιστορήματά του-τουλάχιστον με αρκετά από αυτά-,να συμβάλει στην αλλαγή προς το καλύτερο των συνθηκών ζωής μεγάλων κατηγοριών ανθρώπων και σε  παγκόσμια κλίμακα.Αυτό δε σαν πολιτική στάση για έναν συγγραφέα και γενικότερα για έναν άνθρωπο της τέχνης το θεωρώ ό,τι πιο έντιμο και το εκτιμώ πάρα πολύ. 

Το μυθιστόρημά του "Ένας ήσυχος Αμερικανός" έχει τα παραπάνω στοιχεία πιο έντονα από αυτό με τον τίτλο "Οι Θεατρίνοι" που είναι έργο χαμηλών τόνων,υπόκωφο,πικρό,ψιθύρισμα θα το έλεγα και βουβό κλάμα ενός μεσήλικα που μετράει αντίστροφα πια την ζωή,να του φεύγει λίγη λίγη και όχι πάντα συνετά και σοφά ξοδεμένη και το οποίο διάβασα καταβάλλοντας,το ομολογώ,μεγαλύτερη προσπάθεια για να μπω στην ατμόσφαιρά του απ΄ό,τι άλλα του Γκρην.

Η έξοχη μετάφραση της Κλαίρης Παπαμιχαήλ*(για τις εκδόσεις Πόλις) και οι κατατοπιστικές της σημειώσεις ήταν αυτό που με βοήθησε να ξεπεράσω την ελαφρά ανία που με διακατείχε στις πρώτες 25 σελίδες,όταν θεωρούσα ότι ο Γκρην έκανε μια πιο εκτεταμένη απ΄όσο θα ήθελα εισαγωγή για το κυρίως θέμα που θα ακολουθούσε και το οποίο, υποψιαζόμενη την δυναμική του,ανυπομονούσα να διαβάσω.

Στους "Θεατρίνους" ο μεθοδικός Γκρην χρησιμοποιεί και πάλι ως κεντρικό του ήρωα έναν Βρετανό που έχει τα χρονάκια του άρα και τις εμπειρίες του από την ζωή,ο οποίος κάτω από το φλεγματικό και κλασικά αγγλικό,ψύχραιμο,ελαφρά σνομπ,τυχοδιωκτικό κτλ υφάκι του κρύβει έναν καλό,νοήμονα και έντιμο  άνθρωπο,με ανοιχτό μυαλό,με αισθήματα και κριτικό νου,που αμύνεται με τον τρόπο του,χωρίς φανφάρες και κομπασμούς απέναντι στην ατελείωτη ασχήμια ενός άθλιου,άδικου,άνισου συστήματος τύπου λερναία ύδρα, που στην περίπτωση της Αϊτής της σκληρής δεκαετίας του ΄60 είναι μια ακόμα αισχρή δικτατορία που δεν νοιάζεται να τηρήσει ούτε τα πιο εύκολα και ανώδυνα προσχήματα και με τους λακέδες της,τους περιβόητους Τοντόν Μακούτ ή αλλιώς Μπαμπούλες δολοφονεί και βασανίζει και πνίγει αδιακρίτως στο αίμα ό,τι και όποιον θεωρεί επικίνδυνο και ενοχλητικό.

Η ιδέα είναι σχετικά απλή και ο Γκρην χωρίς να επινοήσει πολλά πρόσωπα και να τα εμπλέξει σε θεαματικές και φωνακλάδικα ιντριγκαδόρικες καταστάσεις δράσης-η αληθινή της Αϊτής,το δράμα του λαού της είναι ήδη υπεραρκετά-καταφέρνει,χωρίς κόπο νομίζω,να την μετατρέψει σιγά σιγά σε ένα έξοχο πολιτικό μυθιστόρημα. Τρεις ώριμοι ηλικιακά άντρες και η σύζυγος του ενός εξ αυτών των οποίων οι πνευματικές και λοιπές καταβολές τους,οι ανασφάλειες και οι εμμονές,τα καλά και τα άσχημα στοιχεία των προσωπικοτήτων τους είναι τα κουβάρια που τα νήματά τους ξετυλίγει μεθοδικά και χρησιμοποιεί για την μυθοπλασία ο Γκρην.Οι τέσσερις αυτοί επιβιβάζονται στο ολλανδικής σημαίας φορτηγό πλοίο "Μήδεια" από την Φιλαδέλφεια και την Νέα Υόρκη με προορισμό την Αϊτή των μερών του δικτάτορα Ντυβαλιέ. 

Ο Μπράουν με περασμένα τα 50, Βρετανός υπήκοος γεννημένος στο Μόντε Κάρλο που δεν γνωρίζει το παραμικρό για τον πατέρα του  και εικάζει ότι η μητέρα του,την οποία έχει να δει τριάντα,σαράντα χρόνια ήταν Γαλλίδα,το ζευγάρι των Σμιθ που είναι δυο Αμερικανοί εβδομηντάρηδες,ανεκδιήγητοι τύποι, καλοστεκούμενοι οικονομικά και σωματικά,υπέρμαχοι- κατά έναν απίστευτα δονκιχωτικό τρόπο ή ένα τρόπο που αγγίζει την ηλιθιότητα- της χορτοφαγίας και οι οποίοι θέλουν-μη πτοούμενοι από τα αιματηρά γεγονότα που παρακολουθούν-να ερευνήσουν την καταλληλότητα της (πεινασμένης και ολοένα και πιο φτωχής) Αϊτής για να ιδρύσουν εκεί ένα χορτοφαγικό ίδρυμα-ινστιτούτο(!)και ο επίσης Βρετανός Τζόουνς που δεν είναι ό,τι δηλώνει (ταγματάρχης και εμπειροπόλεμος,σκληρός και τα συναφή κοσμογυρισμένος άνδρας) αλλά ένα ανθρωπάκι τρωτό που όμως κρύβει μέσα του βαθύτατη ανθρωπιά και ο οποίος αναδεικνύεται στον χαρακτήρα -κυματοθραύστη,που με αυτόν ο Γκρην- αν και ο ρόλος που του δίνει είναι μικρότερος σε έκταση-χτίζει πάνω στον βασικό ήρωά του μέσω του οποίου αφηγείται πρωτοπρόσωπα,ένα εντυπωσιακό φινάλε.

Κοντά σ΄αυτούς τους τέσσερις ο Γκρην, που μαζί με το ειλικρινές πολιτικό δια ταύτα αναπτύσσει και την εσωτερική πλευρά μιας όμορφης ερωτικής ιστορίας,τοποθετεί μερικούς ακόμα χαρακτήρες που έξυπνα ολοκληρώνουν τον χάρτινο θίασό του:ο πρέσβης μιας νοτιοαμερικάνικης χώρας κι η γυναίκα του η Μάρτα, Γερμανίδα που ο πατέρας της ήταν χιτλερικός και η οποία γίνεται αμέσως ερωμένη του Μπράουν-,ο μαρξιστής και φιλοσοφημένος γενικότερα σαν άτομο γιατρός Μαζιό,ο χαρακτηριστικός αστυνομικός Κονκασέρ αρχιλακές του βρωμερού καθεστώτος,ο νεαρός ποιητής και ρομαντικός επαναστάτης Φιλιππό, ανιψιός του  θλιβερού υπουργού Πρόνοιας που παίρνει αβέρτα τις μίζες του από "δημόσια" έργα που  θα γίνουν με ξένες χρηματοδοτήσεις χάριν επενδύσεων που θα παραμείνουν βεβαίως εισηγήσεις σε φακέλλους-μα τι μας θυμίζει,τι μας θυμίζει -και που δεν θα γίνουν ποτέ ή αν ξεκινήσουν θα καταντήσουν σκιάχτρα μισοαρχινισμένα σαν την Ντυβαλιέβιλ και πάντως δεν ωφελούν σε τίποτα τον λαό που πεινάει και πασχίζει με τελετές βουντού (που και ο δυνάστης του Ντυβαλιέ χρησιμοποιεί αβέρτα)να βρει την ελπίδα του και ο οποίος αυτός ευκαιριακός και αναλώσιμος υπουργός πέφτει σε δυσμένεια τόσο σύντομα όσο ανήλθε στο υπουργικό αξίωμα-μπάλωμα και αυτοκτονεί στο δευτεροκλασάτο ξενοδοχείο το οποίο ο Μπράουν κληρονομεί από την μάνα του και κάμποσοι ακόμα τρομαχτικοί χαρακτήρες,όλοι κρυμμένοι σε ρόλους αριστουργηματικά δομημένους από τον Γκρην,που φαίνονται σαν να είναι αυτός ή εκείνος ο τύπος αληθινού ανθρώπου αλλά πίσω τους κρύβουν την παθογένεια ή και τα καλά,τις νίκες και τις ήττες μιας θυματοποιημένης κοινωνίας που ασφυκτιά με τα πραγμένα της, προδίδει, προδίδεται, προχωράει, πισωγυρίζει,δολοφονεί, δολοφονείται,σιωπά,φωνάζει,ζει άθλια ή τέλος πάντων όπως ζει αλλά ποτέ,μα ποτέ,δεν παύει να ελπίζει.

Μέρες μετά την ολοκλήρωση της ανάγνωσής τους οι "Θεατρίνοι" έχουν αποτυπωθεί στην μνήμη και παρά το πόσο φορτωμένη είναι αυτή με αμέτρητα  βιβλία,νομίζω πως το κράτησε ήδη ως ένα από τα πολύ αξιόλογα που θα τα ανακαλεί εύκολα και αβίαστα σαν σημαντικά,απ΄ αυτά που δεν ξεχνιούνται, που αξίζουν πέρα για πέρα τον χρόνο που τους δόθηκε .

*Η Κλαίρη Παπαμιχαήλ έχει μεταφράσει και τον "Ζοφερό Οίκο"του Ντίκενς για τις εκδόσεις Gutenberg, δίτομο και μιλάμε πια για μεταφραστικό άθλο,τι να πει κανείς για την σεμνή Παπαμιχαήλ αλλά και για όλους εκείνους τους εργατικούς και σεμνούς ανθρώπους των ελληνικών γραμμάτων που προσφέρουν τέτοιας κλάσης έργα στο αναγνωστικό κοινό...

Να΄ναι καλά όλοι τους και να ξέρουν ότι αναγνωρίζουμε πέρα για πέρα την συμβολή τους κι ας τους ξεχνάμε καμιά φορά,αποδίδοντας την μερίδα του λέοντος στους συγγραφείς,ας μας το συγχωρήσουν.