ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ ΚΑΙ ΙΝΔΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

                

       

 Της Ρένας Πετροπούλου Κουντούρη

Μελέτη αποσπασμάτων του ‘’Ηράκλειτου ‘’του Ινδού ποιητή, φιλοσόφου, μύστη και στοχαστή ΣΡΙ ΩΡΟΜΠΙΝΤΟ (1872-1950)

Γράφει η Ρένα Πετροπούλου-Κουντούρη

Η Φιλοσοφική σκέψη των Ελλήνων είναι ίσως η πιο διανοητικά ενδιαφέρουσα και διεγερτική, η πλέον γόνιμη και διαυγής που γνώρισε ποτέ ο κόσμος. Η Ινδική φιλοσοφία ήταν στις αρχές της ενορατική, με βαθύτερα οράματα, κάτι το ανώτερο και έντονο, αποκαλυπτικό, αλλά και τόσο ισχυρό, ώστε ν’ ανοίξει ατέλειωτους ορίζοντες που παρόμοιους δεν έχει ποτέ συλλάβει η ανθρωπότητα. Όλα πηγάζουν από την θεία και εμπνευσμένη λέξη, τη Μάντρα της Βέντας(γνώση του θείου)

 και της Βεντάντας(σύστημα φιλοσοφίας που διδάσκει την κορύφωση της γνώσης του απόλυτου). Όταν όμως αυτή η φιλοσοφία έγινε διανοητική κι επακριβής και θεμελιώθηκε πάνω στην ανθρώπινη λογική, έγινε ταυτόχρονα και λογικά δύσκαμπτη, μετετράπηκε δηλαδή σε αυστηρά λογική. Ερωτεύθηκε την σταθερότητα και το σύστημα, κι επιζήτησε ένα είδος γεωμετρίας της σκέψης. Ο αρχαίος Ελληνικός νους αντίστοιχα, είχε ένα είδος ρευστής σαφήνειας, μιαν ευλύγιστη ερευνητική λογική. Η διορατικότητα και τα ορθάνοιχτα μάτια της νόησης ήταν τα καθοδηγητικά του χαρακτηριστικά και αυτή η ενδόμυχη δύναμη ήταν που καθόρισε ολοκληρωτικά τον χαρακτήρα και το πεδίο της μεταγενέστερης Ευρωπαϊκής σκέψης.

Κανείς άλλος από τους υπόλοιπους Έλληνες διανοητές δεν ήταν τόσο άμεσος και ενδιαφέρων όσο ο αποφθεγματικός φιλόσοφος Ηράκλειτος, γιατί ακόμα συνεχίζει να προσθέτει στο πλέον σύγχρονο διανοητικό γίγνεσθαι,  κατιτί από την αρχαία ψυχική υπόσταση, τη διαισθητική ενόραση και τα λόγια των αρχαίων μυστών. Η ροπή προς τον ορθολογισμό υπάρχει, αλλά όχι ακόμα η ρέουσα καθαρότητα του συλλογιστικού μυαλού, το δημιούργημα δηλαδή των Σοφιστών.

Το ύφος του Ηράκλειτου δεν είναι μόνο αποφθεγματικό κι επιγραμματικό, είναι και κρυπτικό κι αινιγματικό με το χαρακτηριστικό εκφραστικό ύφος των Μυστών, αινιγματικό με τον τρόπο σκέψης τους που επεδίωξε να εκφράσει τον γρίφο της ύπαρξης, μέσα από αυτή τη ίδια γλώσσα του γρίφου. Τι είναι για παράδειγμα το Αείζωον Πυρ στο οποίο διαπιστώνει την άφθαρτη και πρωταρχική ουσία του Σύμπαντος και το οποίο ταυτίζει με τον Δία και την αιωνιότητα; Ή τι θα πρέπει να κατανοήσουμε με το ‘’ο κεραυνός κυβερνά τα πάντα;’’ Εάν ερμηνεύσουμε αυτό το πυρ

αποκλειστικά και μόνο σαν μια δύναμη θερμοκρασίας και φλόγας ή απλά σαν ένα σχήμα λόγου για την ύπαρξη , η οποία είναι αενάως εν τω γίγνεσθαι, μας διαφεύγει ο χαρακτήρας των λόγων του Ηράκλειτου, ο οποίος συμπεριλαμβάνει και τις δυο ιδέες καθώς επίσης και ότι τις συνδέει.

 Έτσι παραλληλίζουμε τη γλώσσα και τον τρόπο σκέψης της Βέντα, θυμόμαστε το Βεντικό πυρ, τον δημιουργό των κόσμων, τον μυστικό Αθάνατο που κατοικοεδρεύει μέσα σε ανθρώπους και πράγματα, την περιφέρεια των θεών, τον Άγκνι που πραγματώνεται γύρω από τους αθάνατους και που γίνεται και ο ίδιος αθάνατος αλλά συγχρόνως εμπεριέχονται μέσα του όλοι οι θεοί. Ανατρέχουμε στον Βεντικό κεραυνό, την Πυρά του ήλιου, που είναι το αληθινό φως, στον Οφθαλμό, το θαυμάσιο όπλο των θείων ανιχνευτών Μίτρα και Βαρούνα. Είναι η ίδια κρυπτική μορφή γλώσσας, η ίδια πλούσια μέθοδος σκεπτικού και παρόλο που η σύλληψη των ιδεών δεν είναι ταυτόσημη, υπάρχει σίγουρα μια σαφής συγγένεια.

Ο Ηράκλειτος λέγοντας την ρήση’’ Αθάνατοι θνητοί, θνητοί αθάνατοι ‘’παραπέμπει αυτόματα στον Βεντικό Ρίσι, ο οποίος επικαλείται την Αυγή, λέγοντας ’’Ω Θεά και θνητή’’. Οι θεοί στις Βέντες προσφωνούνται αδιάκοπα ως άνθρωποι, οι ίδιες λέξεις χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν θνητούς κι αθάνατους. Η ενύπαρξη του αιωνίου στοιχείου στον άνθρωπο, η κατάβαση των Θεών στο επίπεδο της θνητότητας, ήταν μια θεμελιακή ιδέα των μυστών. Ο Ηράκλειτος δείχνει να αναγνωρίζει την αλληλένδετη ενότητα μεταξύ αιωνίου και εφήμερου, γι αυτό και οι θεοί εκδηλώνονται σαν πράγματα που αλλάζουν συνεχώς μέχρι που αφανίζονται.

Οι Ουπανισάντ,(Ουπανισσάδες) -μια από τις ιερές Ινδικές γραφές που θεωρείται ως η πηγή της φιλοσοφίας της Βεντάντα-, συνέλαβαν την ίδια αλήθεια όταν αποφάνθηκαν ότι η ζωή είναι υπό την κυριαρχία του βασιλιά θανάτου, την περιέγραψαν σαν το αντίθετο της αθανασίας , επιπλέον δε ανέφεραν ότι όλη η ζωή και η εδώ ύπαρξη δημιουργήθηκαν πρώτα από τον θάνατο ως τροφή του.

Αλλά ας δούμε και την ψυχή. Όταν ο Ηράκλειτος μιλάει για την ξηρή η υγρή ψυχή , δεν σκέφτεται το νου. Η ψυχή αντιστοιχεί με το τσέτας (συνείδηση-νους-καρδιά-ψυχή) ή τσίτα της Ινδικής ψυχολογίας, ο νους με το μπούντι(νοημοσύνη-θέληση-διάνοια) . Η ξηρή ψυχή πάνω στην οποία αναφέρεται ο Έλληνας στοχαστής είναι η εξαγνισμένη συνείδηση της καρδιάς, ο ακρογωνιαίος λίθος της εξευγενισμένης διάνοιας( βισούντα μπούντι –εξαγνισμένη διάνοια). Η υγρή ψυχή διαταράσσεται από το ακάθαρτο κρασί της διονυσιακής έκστασης, την συναισθηματική διέγερση, την ομιχλώδη παρόρμηση κι έμπνευση. Ο Διόνυσος είναι ο θεός της οινοποιημένης έκστασης, ο θεός των βακχικών μυστηρίων των περιπλανώμενων της νύχτας, μάγων, διονυσιαστών, μαινάδων, μυστών , γι αυτό ο Ηράκλειτος λέει πως Διόνυσος και Άδης είναι ένα και το αυτό.

Αρχικά ο νους ήταν περιτυλιγμένος με το συμβολικό, διαισθητικό κι απόκρυφο ύφος και την πειθαρχία των Μυστών, όπως οι Βεντικοί και Βενταντικοί οραματιστές, οι Ορφικοί διδάσκαλοι μυστικών και οι Αιγύπτιοι ιερείς. Πίσω απ’ αυτό το πέπλο, εμφανίστηκε ο νους στο μονοπάτι της μεταφυσικής φιλοσοφίας, η οποία ακόμα συνδέονταν στην προέλευση των βασικών της ιδεών. Στην Ινδία αυτή ήταν η πρώτη περίοδος των Νταρσάνα (θέαση- αυτοαποκάλυψη θεότητας στον πιστό) και στην Ελλάδα, αυτή των πρώιμων φιλοσοφικών στοχαστών. Αργότερα εμφανίστηκε η μεστή περίοδος του φιλοσοφικού ορθολογισμού, στην Ινδία με τον Βούδα και τους Βουδιστές, στην Ελλάδα με τους λογικούς φιλόσοφους, τους σοφιστές, τον Σωκράτη και τους λαμπρούς επιγόνους του. Η διανοητική μέθοδος αναγνωρίστηκε και εξελίχθηκε.

Ο Ηράκλειτος είναι ο πλέον χαρακτηριστικός αντιπρόσωπος αυτού του σταδίου της. Αυτό αποδεικνύεται από το κρυπτικό ύφος, από το βραχύ αλλά φορτισμένο σκεπτικό, μ’ αυτό τον τρόπο μπορούμε να κατανοήσουμε την δυσκολία που αισθανόμαστε όταν προσπαθούμε να τον ερμηνεύσουμε και να εκλογικεύσουμε ολοσχερώς την σημασία των νοημάτων του.

Εν κατακλείδι…Το να αγνοούμε τους Μύστες, τους πρωτογεννήτορές μας,( πούρβε-πιτάρα), είναι το μεγαλύτερο ελάττωμα της σύγχρονης θεώρησης, ως προς την διανοητική μας εξέλιξη.

ΠΗΓΕΣ

 Η Ανατολική Φιλοσοφία (συμπληρωματικό φυλλάδιο της Ιστορίας της φιλοσοφίας τον Emile Brehier), P.U.F., Paris, 1941.

 Shri Aurobindo, Heraclite, γαλ. μετ. των D. Ν. Bonarjee και Jean Herbert, 2η έκδ., Lyon,

Ηράκλειτος- AUROBINDO (SRI)-εκδ. Πύρινος κόσμος