γράφει ο Μιχάλης Μοδινός*
Αναδημοσίευση από: Τα ΝΕΑ / ΒΙΒΛΙΟΔΡΟΜΙΟ
-Στο τελευταίο μεγάλο έργο του ο Τολστόι στηλιτεύει σύμπαντες τους θεσμούς της Τσαρικής Ρωσίας-
Λέων Τολστόι, Η Ανάσταση,
μετάφραση Ελένη Μπακοπούλου,
σελ. 631, ΚΕΔΡΟΣ 2014
Η Ανάσταση δημοσιευόταν σε συνέχειες από το 1899 στο εβδομαδιαίο περιοδικό Νίβα, εγείροντας το διεθνές ενδιαφέρον για έναν ηθικό στοχαστή και κοινωνικό αναμορφωτή του μεγέθους του 72χρονου τότε Τολστόι. Τυπώθηκε σε βιβλίο δυο χρόνια αργότερα και ξεπέρασε σε πωλήσεις τα άλλα δύο μεγάλα –σε αξία και όγκο- έργα το, το Πόλεμος και Ειρήνη και το Άννα Καρέννινα.
Ο Τολστόι αυτοβιογραφείται εδώ όχι τόσο ως προς τα πραγματικά περιστατικά της ζωής του όσο ως προς τους πνευματικούς του αγώνες και την εσωτερική διαπάλη του με το Κοινωνικό Κακό. Προκύπτει ένα βιβλίο με στόχευση, μια στρατευμένη πραγματεία όπου τίθεται στο μικροσκόπιο η κοινωνική κρίση της ύστερης τσαρικής Ρωσίας, ενώ οι καθεαυτές καλλιτεχνικές απαιτήσεις τίθενται συχνά σε δεύτερη μοίρα, παρά τους επιδέξια σμιλεμένους χαρακτήρες και τις ρεαλιστικές σκηνές του. Ακριβώς δε λόγω της εμπλοκής του συγγραφέα με σειρά ηθικών ζητημάτων που απασχολούν το βιβλίο και κυρίως τον κεντρικό του ήρωα, τον πρίγκιπα Νεχλιούντοφ, ο Τολστόι εξαντλήθηκε και αρρώστησε κατ’ επανάληψη στη διάρκεια της εργώδους του προσπάθειας.
Έχει γραφεί ότι η Ανάσταση είναι μητέρα κάθε μελοδράματος που ακολούθησε. Υπάρχει μια δόση αλήθειας σ’ αυτή τη διατύπωση υπό το φως των δεκαετιών που μεσολάβησαν. Ο νεαρός ιδεαλιστής Νεχλιούντοφ συνάπτει ερωτική σχέση με την ψυχοκόρη των θειάδων του Κατερίνα Μάσλοβα και την αφήνει έγκυο. Η κοπέλα, σε απόγνωση, θα εγκαταλείψει την φιλόξενη στέγη, θα χάσει το παιδί της, θα εμπλακεί σε ερωτικές περιπέτειες, θα σπιτωθεί και εντέλει θα καταλήξει επαγγελματίας πόρνη, ενμέρει λόγω της έλξης που της ασκούν τα λούσα και η καλή ζωή. Όταν μια δεκαετία αργότερα θα κατηγορηθεί αδίκως για τη ληστεία και το φόνο ενός πελάτη, ο Νεχλιούντοφ θα είναι κατά τύχη ένορκος. Οι τύψεις θα τον κατακυριεύσουν. Εν μέσω μιας κακοδικίας η Μάσλοβα θα καταδικασθεί σε τετραετή κάθειρξη στη Σιβηρία, οπότε ο μέχρι τότε καλοπερασάκιας Νεχλιούντοφ θα κάνει τα αδύνατα δυνατά για να την αθωώσει ενώ θα της ομολογήσει ότι θέλει να την παντρευτεί. Θα εκχωρήσει μεγάλο μέρος της περιουσίας του στους μουζίκους, θα εγκαταλείψει μνηστή και τρυφηλή ζωή, και θα ακολουθήσει τη Μάσλοβα και δεκάδες άλλους πολιτικούς ή ποινικούς κρατουμένους στην μεγάλη πορεία προς τη Σιβηρία. Όμως στο τέλος ο Τολστόι θα επιλέξει την επικράτηση της τέχνης επί της ηθικής τάξεως, αποφεύγοντας ένα γλυκερό χάππι έντ. Η Μάσλοβα θα αρνηθεί να παντρευτεί τον Νεχλιούντοφ και θα προτιμήσει έναν εγγύτερό της πνευματικά και ταξικά κρατούμενο. Και ο ίδιος ο ήρωας, λυτρωμένος πλέον, θα αρχίσει μια καινούργια ζωή ανοιχτή σε όλα τα ενδεχόμενα. Έχει πια συνειδητοποιήσει το μεγάλο λάθος: οι άνθρωποι θέλουν, όπως μας λέει, να καταπολεμήσουν το κακό όντας οι ίδιοι κακοί. Γι αυτό, το καλύτερο είναι να θεωρούν εαυτούς υπολόγους μόνο απέναντι στο Θείο και να μην επιχειρούν να επανορθώσουν το Κακό με μηχανιστικές μεθόδους. Αναδρομικά η ως άνω προειδοποίηση αποκτά ειδικό βάρος υπό το φως των πεπραγμένων της μετεπαναστατικής Ρωσίας.
Το σημαντικό ωστόσο στην Ανάσταση είναι η τοιχογραφία των ιδεών που παραθέτει ο Τολστόι. Κατ’ αρχήν διαβάζοντάς την κανείς, κατανοεί αναδρομικά το γιατί θα ακολουθούσαν σύντομα ποικίλες εξεγέρσεις με αποκορύφωμα βεβαίως την Οκτωβριανή Επανάσταση. Παρά το ότι ο Τολστόι δεν είναι τόσο επαναστάτης όσο αναρχοχριστιανός και κοινωνικός μεταρρυθμιστής, η δημοσίευση ενός εξαιρετικά τολμηρού έργου -που κατεδαφίζει τα πεπραγμένα της αριστοκρατίας, εκθέτει με μελανές πινελιές το επίπεδο διαβίωσης των δουλοπαροίκων, αποκαλύπτει τις ανεπάρκειες του δικαστικού συστήματος, μας εισάγει στην απεχθή ατμόσφαιρα των φυλακών και βάλλει ευθέως κατά των εκκλησιαστικών θεσμών και του ιερατείου- οδηγεί ευθέως στους δρόμους της επανάστασης.
Είναι ακόμη γεγονός ότι προκειμένου να γράψει το βιβλίο ο Τολστόι έκανε πραγματική εξαντλητική έρευνα σε ποικίλα πεδία. Επισκέφθηκε φυλακές και κάτεργα, πέρασε απέραντες ώρες σε δίκες και μελέτησε δικογραφίες για να καταλήξει ότι το δικονομικό σύστημα της χώρας του ήταν εντελώς άδικο και οι λειτουργοί του ανεπαρκείς και χωρίς συνείδηση. (Υπάρχουν πολλές εύστοχες σχετικές σκηνές στο βιβλίο). Διαπίστωσε επίσης ότι είχε επικρατήσει η δικαιακή αρχή «καλύτερα δέκα αθώοι στη φυλακή – κάποιος ανάμεσά τους να είναι ο ένοχος». Επισκέφθηκε συστηματικά οίκους ανοχής και μελέτησε συγγράμματα περί πορνείας. Προκύπτουν εξαιρετικά μελετημένα επεισόδια με νατουραλιστική ζωντάνια ενώ στα μάτια του Νεχλιούντοφ αποκαλύπτεται ένας ολόκληρος κόσμος που δεν είχε καν υποψιαστεί την ύπαρξή του στο παρελθόν. Επιπλέον, ο πρίγκιπας θα επισκεφθεί επιτέλους τα χτήματά του και προς μεγάλη έκπληξη των καχύποπτων χωρικών θα επιχειρήσει να τους εκχωρήσει την περιουσία του ή έστω μέρος της. Θα αναλάβει ακόμη να διαμεσολαβήσει στις αρχές για την απελευθέρωση διαφόρων αδίκως καταδικασμένων ενώ σταδιακά θα συνειδητοποιήσει τις διαφορές ποινικών και πολιτικών εγκλημάτων.
Το βιβλίο λειτουργεί επομένως και ως μακρά λίστα μικρών επιμέρους δραματικών ιστοριών που διαρκώς αυξάνουν και εμπλουτίζονται όσο ο ήρωάς μας διεισδύει στα έγκατα της κόλασης. Θα καταλήξει με μια πολύ ενδιαφέρουσα κατηγοριοποίηση των αιτίων της εγκληματικής δράσης όπου σε πέντε ξεχωριστές κατηγορίες ο Νεχλιούντοφ- Τολστόι θα επιχειρήσει μια πρώιμη ταξινόμηση των μορφών της παραβατικότητας. Υπό το φως των θεωριών του Χέρμπερτ Σπένσερ και με οδηγό τον Κοινωνικό Δαρβινισμό, σε μια πρώιμη εκδήλωση κοινωνιστικών ερμηνειών, θα καταλήξει λίγο σχηματκά ότι για κάθε έγκλημα υπεύθυνη είναι η κοινωνική ανισότητα και η φτώχεια.
Η σχέση του Νεχλιούντοφ με την Εκκλησία περνάει επίσης από μύρια κύματα. Ενώ περιγράφεται λ.χ. σε μια από τις καλύτερες σκηνές του βιβλίου ή λειτουργία της Ανάστασης και ο πρώτος ασπασμός μεταξύ Νεχλιούντοφ και Κατερίνας, στη συνέχεια ο Χριστιανισμός βάλλεται ευθέως για την αυτονόμηση και τα προνόμια που έχει επιδαψιλεύσει στον κλήρο, ενώ ο Νεχλιούντοφ θα ισχυρισθεί ότι καμιά από τις τελετουργίες και τους εκκλησιαστικούς θεσμούς δεν έχει την προέλευσή της στις διδαχές του Ιησού.
Καταλαβαίνει εύκολα κανείς γιατί το τσαρικό καθεστώς δεν ενθουσιάστηκε ιδιαίτερα από την έκδοσή του βιβλίου ενώ το ενδιαφέρον που προκάλεσε στη Δύση ήταν τεράστιο. Ακολούθησαν διάφορες λογοκριμένες και μη εκδόσεις, υπό την υπόθεση ότι ο Τολστόι δεν είχε κρατήσει τα δικαιώματα του βιβλίου δι’ εαυτόν, πράγμα που δεν αλήθευε καθώς τα είχε ήδη προδιαθέσει για τον μετοικισμό μιας αναρχοχριστιανικής, πασιφιστικής σέχτας στον Καναδά.
Αν και ζωή και τέχνη συμπλέκονται στενά στην περίπτωση Τολστόι, τελικά και εδώ η τέχνη θριαμβεύει. Οι απόηχοι των μεγάλων αλλά και των μικρότερων σε όγκο έργων του είναι παρόντες, η αναπαραστατική του δύναμη τεράστια, η συμπόνια για το ανθρώπινο είδος οξυμένη και ο ρεαλισμός του ωθείται ως τις έσχατες συνέπειές του. Αν που και αφήνει μια υπόγευση μελό ας ψέξουμε καλύτερα τη ροζ λογοτεχνία του αιώνα που ακολούθησε.
Περιβαλλοντολόγος, γεωγράφος και μηχανικός ο Μιχάλης Μοδινός γεννήθηκε στην Αθήνα το 1950. Θεωρητικός και ακτιβιστής του οικολογικού κινήματος, συνεργάστηκε με διεθνείς οργανισμούς, δίδαξε σε ακαδημαϊκά ιδρύματα ανά τον κόσμο, ενώ υπήρξε ιδρυτής και εκδότης της Νέας Οικολογίας, πρόεδρος του Εθνικού Κέντρου Περιβάλλοντος και διευθυντής του Διεπιστημονικού Ινστιτούτου Περιβαλλοντικών Ερευνών. Στο δοκιμιακό - ερευνητικό του έργο περιλαμβάνονται τα βιβλία "Μύθοι της ανάπτυξης στους τροπικούς" (Στοχαστής), "Από την Εδέμ στο καθαρτήριο" (Εξάντας), "Τοπογραφίες" (Στοχαστής), "Το παιγνίδι της ανάπτυξης" (Τροχαλία) και "Η αρχαιολογία της ανάπτυξης" (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). Από το 2005 στράφηκε συστηματικά στην λογοτεχνία και την κριτική της.
Από τις εκδόσεις Καστανιώτη έχουν κυκλοφορήσει τα μυθιστορήματά του "Χρυσή ακτή", 2005, "Ο μεγάλος Αμπάι", 2007, "Επιστροφή", 2009 (βραβείο Ιδρύματος Πέτρου Χάρη Ακαδημίας Αθηνών) "Η σχεδία", 2011 (Διάκριση της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων και υποψήφιο για το Ευρωπαϊκό Λογοτεχνικό Βραβείο) και "Άγρια Δύση - μια ερωτική ιστορία", 2013.
To τελευταίο του βιβλίο "Τελευταία έξοδος: Στυμφαλία" (2014) κυκλοφορεί από το Βιβλιοπωλείο της Εστίας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου