«Η Τεχνική προμηθεύει τα gadgets, την τηλεόραση, τα τουριστικά ταξίδια, σαν αντιστάθμισμα για μια άχρωμη ζωή ρουτίνας χωρίς περιπέτεια».
Tο Τεχνικό Σύστημα του σημαντικού Γάλλου στοχαστή Ζακ Ελλύλ, βιβλίο το οποίο συνοψίζει τις κυριότερες απόψεις του συγγραφέα για τη σύγχρονη κοινωνία, κυκλοφόρησε στα ελληνικά χάρη στον εξαιρετικό μεταφραστή και μελετητή του έργου του Ελλύλ (όπως και του έργου των Καταστασιακών, και κυρίως του Asger Jorn, και των Le Manach, Lautreamont...), Γιάννη Δ. Ιωαννίδη.
Όπως αναφέρει στον πρόλογό του ο Ιωαννίδης, η σκέψη του Ελλύλ επηρέασε πολλούς γνωστούς φιλοσόφους και συγγραφείς του 20ού αιώνα, από τον Γκι Ντεμπόρ μέχρι τον Άλντους Χάξλεϊ, ενώ θεωρείται ένας από τους κυριότερους εμπνευστές της περίφημης ταινίας Κογιανισκάτσι. Μολονότι, όπως παρατηρεί ο Ιωαννίδης, «η περί Τεχνικής προβληματική δεν αποτελεί κεντρικό θέμα στην κυρίαρχη πολιτική και δημοσιογραφία (όπου η πρόχειρη ετικέτα "τεχνοφοβικός" εξαπολύεται πολύ εύκολα, απαξιώνοντας προκαταβολικά όσους φέρνουν αυτήν την προβληματική στο τραπέζι)», το έργο του Ελλύλ, πρωτοποριακό για την εποχή του και ιδιαίτερα επίκαιρο σήμερα, εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο μελέτης και προβληματισμού.
Ο Ελλύλ έγραψε Το Τεχνικό Σύστημα το 1977, είκοσι τρία χρόνια μετά το Η Τεχνική ή το Στοίχημα του Αιώνα(1954), όπου κατέγραφε πιο πρώιμες πτυχές του ίδιου προβληματισμού, και ενώ ακόμα η εποχή της πληροφορικής βρισκόταν στα σπάργανα. Στο Τεχνικό Σύστημα, συνδιαλέγεται με πολλούς μεγάλους στοχαστές (Χάμπερμας, Αρόν, Ρίχτα, Λεφέβρ, Μποντριγιάρ, Τόφλερ, Μακλούαν, Γκάλμπρεϊθ...), ξεχερσώνοντας σταδιακά το ιδεολογικό-φιλοσοφικό τοπίο από όσες θεωρίες τού φαίνονται παραπλανητικές, μέχρι να ορίσει τον σύγχρονο κόσμο υπό το πρίσμα του Τεχνικού Συστήματος.
Ένα αυτόνομο σύστημα
Το Τεχνικό Σύστημα, όπως το περιγράφει ο Ελλύλ, αποτελεί ένα νέο στάδιο της ανθρώπινης εξέλιξης, εντελώς διακριτό από τη βιομηχανική επανάσταση αλλά και από την Τεχνική Κοινωνία – ένα αυτόνομο σύστημα, το οποίο έχει υποκαταστήσει τη φύση ως περιβάλλον του ανθρώπου, και τείνει να εξαπλώνεται και να μεγεθύνεται. «Ό,τι σχημάτιζε ένα χαλαρό και πολύπλοκο σύνολο μέσα στο οποίο ενσωματωνόταν η πραγματική ζωή, ό,τι πρόσφερε στον άνθρωπο νόημα ζωής και υπαρξιακή αγωνία, ό,τι συγκροτούσε την κοινωνική ζωή, την εργασία, τις δραστηριότητες αναψυχής, τη θρησκεία, την κουλτούρα, τους θεσμούς [...] έχει πλέον εκτεχνικευθεί, ομοιογενοποιηθεί και ενταχθεί σε ένα νέο σύνολο που δεν είναι κοινωνία» (σελ.38). Και αυτή η μετεξέλιξη, υποστηρίζει, δεν μπορεί να αποδοθεί με ερμηνείες τύπου «καταναλωτική κοινωνία» (η καταναλωτική κοινωνία δεν είναι παρά ένα «σύνθημα, κατάλληλο για μαζικές κινητοποιήσεις»), «γραφειοκρατική κοινωνία» και άλλες – όλες αυτές, πιστεύει, είναι ερμηνείες επιμεριστικές, που όμως δεν καταφέρνουν να προσεγγίσουν τη νέα πραγματικότητα στην ολότητά της.
Tα gadgets απαραίτητα για την επιβίωση στο τεχνικό περιβάλλον
«Τα gadgets», υπογραμμίζει, «είναι εντελώς απαραίτητα για να τα βγάλει κανείς πέρα σε μια κοινωνία διαρκώς πιο απρόσωπη, τα τονωτικά είναι αναγκαία για τις απαιτούμενες αναπροσαρμογές κ.ο.κ. Κοντολογίς, ο προσανατολισμός των παραγωγικών δυνάμεων προς αυτά τα προϊόντα, που θεωρούνται είδη πολυτελείας ή εντελώς άχρηστα, δεν οφείλεται τόσο στην καπιταλιστική απληστία ή στις ανώμαλες και διαστρεβλωμένες ανάγκες του κοινού, όσο στις ανάγκες που αισθάνεται έντονα ο άνθρωπος μέσα στο εκτεχνικευμένο περιβάλλον. Αν δεν ικανοποιούνταν, απλώς δεν θα άντεχε να ζήσει σ' αυτό» (σελ.97). Για τον Ελλύλ, η παραδοσιακή αριστερή κριτική είναι ξεπερασμένη (και τα γράφει αυτά το 1977!), καθώς το Τεχνικό Σύστημα καταργεί τις τάξεις και δημιουργεί μια νέα πραγματικότητα. Τα προβλήματα, σύμφωνα με την ανάλυσή του, δεν οφείλονται στο καπιταλιστικό ή στο κομμουνιστικό σύστημα, ούτε στο κεφάλαιο, τις πολυεθνικές κ.λπ., αλλά σε αυτό το καινούργιο τεχνητό σύμπαν που έχει καταργήσει τη φύση, τις θρησκείες, τα ήθη κι έθιμα, ακόμα και τη γλώσσα. «Η Τεχνική προμηθεύει τα gadgets, την τηλεόραση, τα τουριστικά ταξίδια, σαν αντιστάθμισμα για μια άχρωμη ζωή ρουτίνας χωρίς περιπέτεια» (σελ.158). Και ολ' αυτά καθώς «το καινούργιο περιβάλλον δρα διεισδύοντας και διαλύοντας τα παλιά» (σ.74).
Οξύ επικριτικό πνεύμα
Ο Ελλύλ ασκεί οξεία κριτική σε πολλές εναλλακτικές, αριστερές και άλλες προσεγγίσεις, όπως εκείνη των Μιντζ και Κοέν, που στο βιβλίο τους America Inc. («πρόγονο» του No Logo της Ναόμι Κλάιν) περιέγραφαν πώς η Αμερική έχει υποταχθεί σε διακόσιες πολυεθνικές. Αυτός ο χριστιανός, βαθύς γνώστης του μαρξισμού, αλλά και συγχρόνως ιδιαίτερα επικριτικός απέναντι στον κομμουνισμό, ασκεί επίσης δριμεία κριτική σε απόψεις που θα μπορούσαν να θεωρηθούν συγγενικές της δικής του – θεωρεί, για παράδειγμα, «πολύ επικίνδυνη» τη χρήση του αποκαλυπτικού οράματος περί «κοινωνίας-μηχανής» (σελ.41). Έτσι, επιτιθέμενος έμμεσα και στον Χάξλεϊ (δεν τον κατονομάζει), πιστεύει ότι «πρέπει να απορρίψουμε με αυστηρότητα κάθε φαντασμαγορική και μυθική εικόνα της αυριανής κοινωνίας, σαν αυτή της ταινίας Alphaville του Γκοντάρ [...] όπως άλλωστε και της Οδύσσειας του Κιούμπρικ. [...] Τέτοιου είδους παραστάσεις», σημειώνει, «είναι τόσο απόκοσμες, που αποκαλούν ταυτόχρονα φρίκη και εφησυχασμό. Ένας καλλιτέχνης κατασκευάζει μια τερατώδη και φανταστική εικόνα του μελλοντικού κόσμου και ταυτόχρονα της ασκεί κριτική. Αυτό είναι ακίνδυνο [...] επιπλέον, συνδράμει στην ανάπτυξη του Τεχνικού Συστήματος» (σελ.57). Και αλλού: «Η μαζική παραγωγή βιβλίων επιστημονικής φαντασίας της κακιάς ώρας ή ταινιών όπως το Alphaville, 2001 Οδύσσεια του Διαστήματος καιFarhenheit 451 είναι ένας μηχανισμός προσαρμογής και εθισμού στην πραγματική τεχνική κοινωνία» (σελ.158).
Μπορεί, όπως λέει, να «ζούμε σε ένα τεχνητό σύμπαν ψευδαισθήσεων και αντικατοπτρισμών» (σελ.161), ωστόσο εμφανίζεται εξαιρετικά αρνητικός απέναντι στα κινήματα εναντίωσης στο σύστημα (όπως για παράδειγμα στο κίνημα των χίπηδων) – ίσως επειδή, όπως υποστηρίζει, ένα από τα χαρακτηριστικά του συστήματος είναι η απουσία ανάδρασης. Με αυτόν τον τρόπο, όμως, παρουσιάζει ένα σύστημα τόσο απόλυτο, που δεν αφήνει περιθώρια ελπίδας ή διαφυγής. Ο ίδιος παραδέχεται, εξάλλου, ότι «το εύρος του Τεχνικού Συστήματος είναι τέτοιο, που δεν υπάρχει πλέον ελπίδα επιστροφής» (σελ.122).
Ανατρεπτική προσέγγιση, προφητικές αναλύσεις
«Μια από τις μεγαλύτερες απώλειες για τον σύγχρονο άνθρωπο», υποστηρίζει, «αφορά την ικανότητα συμβολισμού. Η ικανότητα συμβολισμού μπορούσε να λειτουργήσει, και όντως λειτουργούσε, μόνο μέσα στο φυσικό περιβάλλον [...] Ο σύγχρονος άνθρωπος βιώνει λοιπόν τον ακόλουθο σπαραγμό: από τη μία πλευρά, δεν μπορεί να εκμηδενίσει την ικανότητα του συμβολισμού, καθώς έχει εγγραφεί μέσα του επί χιλιετίες – από την άλλη, αυτή η ικανότητα έχει περιπέσει σε κατάσταση αχρηστίας και αναποτελεσματικότητας» (σελ.69). Πέρα όμως από τις απώλειες, μεταβάλλεται και η δομή της κοινωνίας, ενώ «το βέβαιο είναι ότι ο υπολογιστής θα φέρει σε ακόμα περισσότερο προνομιούχο θέση τους τεχνικούς, τους υπερεξειδικευμένους υπαλλήλους και τους νέους, ενώ οι μεσήλικες θα οδηγηθούν εκτός της αγοράς εργασίας, μια και οι δεξιότητές τους θα περιπέσουν σύντομα σε αχρηστία» (σελ.136).
Το εντυπωσιακό είναι πόσο καίρια περιγράφει τις επιπτώσεις του υπολογιστή στη σύγχρονη ζωή, σε μια εποχή όπου, ακόμα, η χρήση του δεν ήταν ούτε κατά διάνοια τόσο διαδεδομένη όσο σήμερα – ο κόσμος που περιγράφει είναι ο σημερινός, και τα ερωτήματα που θέτει παραμένουν αναπάντητα: «Οι τεχνικές αυξάνουν την ελευθερία στον υπαρξιακό τομέα;» «Με ποιον τρόπο αυτός ο άνθρωπος (ο πραγματικός άνθρωπος, όχι αυτός που φαντασιώθηκαν ο Σαρτρ ή ο Χάιντεγκερ), θα μπορούσε να ασκήσει αυτεξούσια όλα όσα περιμένουν απ' αυτόν – δηλαδή να επιλέγει, να κρίνει και να αμφισβητεί την Τεχνική και τους τεχνικούς;» Και, τέλος: «Πώς και υπό ποιους όρους θα μπορούσε να δώσει έναν διαφορετικό προσανατολισμό στην Τεχνική από αυτόν που δίνει η Τεχνική στον εαυτό της, καθώς αυτομεγεθύνεται;»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου