Τετάρτη 14 Οκτωβρίου 2015

Οι αρχές του Ρομαντισμού - Ο Ρομαντισμός στη Γαλλία

Eugene Delacroix

της Νότας Χρυσίνα

Στην Ιστορία της Λογοτεχνίας ως Ρομαντισμός χαρακτηρίζεται η περίοδος από τα τέλη του 18ου αιώνα ως τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα. Αν και ήταν ευρωπαϊκό φαινόμενο, ο ρομαντισμός δεν εκδηλώθηκε σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες την ίδια χρονική στιγμή και δεν είχε τα ίδια χαρακτηριστικά.[1] Το κίνημα του ρομαντισμού εμφανίστηκε στην Αγγλία και την Γερμανία αρχικά και στην Γαλλία, την Ιταλία και την Ισπανία μετέπειτα.[2] Η διαφορετική φυσιογνωμία, η ετερογένεια και η αντιφατικότητα του φαινομένου μας επιβάλλει να μιλάμε για διαφορετικούς ρομαντισμούς.[3]

Το ρομαντικό κίνημα κάνει την εμφάνισή του στη Γερμανία γύρω στα τέλη του 18ου αιώνα και στην Αγγλία με τη δημοσίευση του έργου των Άγγλων ποιητών Γουέρντσγουερθ και Κόλριτζ Λυρικές Μπαλάντες στα 1798. Είναι το αποκορύφωμα μιας μακράς εξελικτικής διαδικασίας που ξεκίνησε με τους προ-ρομαντικούς, αλλά παρουσιάζεται ένα καινούριο στοιχείο, η φαντασία. Η αντίληψη της δημιουργικής φαντασίας αλλάζει και από μιμητική που ήταν στον κλασικισμό μετατρέπεται σε εκφραστική στο ρομαντισμό.[4] Σύμφωνα με τον Σέλλεϋ «ποίηση είναι η έκφραση της φαντασίας, σύμφυτη με την καταγωγή του ανθρώπου».[5]

Επίσης, στον Πρόλογο των Λυρικών Μπαλάντων αναγγέλλεται «η χρήση μιας νέας πηγαίας γλώσσας που χρησιμοποιείται πραγματικά από τους ανθρώπους».[6] Ο Ρομαντισμός δεν ήταν απλά μια αλλαγή του τρόπου γραφής, ως αντίδραση στον κλασικισμό, αλλά η αφύπνιση της ευαισθησίας των Ευρωπαίων μπροστά στις ιστορικές εξελίξεις.[7]Επιπλέον, οι ήρωες των ρομαντικών είναι άνθρωποι όλων των κοινωνικών στρωμάτων καθώς στο νέο πολιτικό σκηνικό μετά την Γαλλική Επανάσταση (1789) έχουμε άνοδο της αστικής τάξης και την εμφάνιση του προλεταριάτου.[8]

Τα κοινά γνωρίσματα των Ευρωπαίων ρομαντικών εστιάζουν στο συναίσθημα, το οποίο θεωρούν ότι έχει απελευθερωτική δύναμη, την φαντασία, την ονειροπόληση και το μυστήριο και εγκαταλείπουν τον ορθολογικό τρόπο σκέψης και τον νεοκλασικισμό που είχε οδηγήσει σε αδιέξοδο.[9]

Αναλυτικότερα, ο ρομαντικός συγγραφέας εκμυστηρεύεται στον αναγνώστη του τις χαρές και τις λύπες του, σε μια έξαρση λυρισμού.[10] Ο Γουέρτζγουερθ περιέγραψε την διαδικασία αυτή στον Πρόλογο του στις Λυρικές Μπαλάντες ως «το αυθόρμητο ξέσπασμα ισχυρών συναισθημάτων».[11] Η ευαισθησία είναι το βασικό χαρακτηριστικό του ρομαντικού δημιουργού και μέσα από την έκφρασή της ο ρομαντικός δημιουργός επιδιώκει την ισορροπία και την ολοκλήρωσή του.[12]

Η έμπνευση και η έκφραση της ατομικότητας μέσα από την φαντασία του ρομαντικού δημιουργού δεν δεσμεύεται από μορφικούς κανόνες και διακηρύσσει την απόλυτη ελευθερία του στην επιλογή θεμάτων και στον τρόπο που τα πραγματεύεται.[13] Στόχος του ρομαντικού δημιουργού είναι η αλήθεια η οποία είναι η πραγματική απεικόνιση της ζωής και της φύσης. Σύμφωνα με τον Ουγκώ στον Πρόλογο στον Κόμβελ, μανιφέστο του ρομαντισμού, «…υπάρχει το άσχημο πλάι στο ωραίο και το γκροτέσκο δίπλα στο υψηλό».[14]

Οι μυστικιστικές τάσεις των ρομαντικών εκδηλώνονται στην στροφή προς την φύση την οποία ταυτίζουν κάποιες φορές με το θείο και παρομοιάζουν τις εναλλαγές της με τις ψυχικές διαθέσεις του ατόμου. Αναζητούν στην φύση απαντήσεις στα μεταφυσικά τους ερωτήματα. Κάποιοι ρομαντικοί δημιουργοί βλέπουν στην φύση την αλληλεξάρτηση των έμβιων όντων και η φύση αποκτά οντολογική υπόσταση.[15] Άλλοι επηρεάζονται από αυτήν και εμπνέονται. Κάποιες φορές η φύση εξιδανικεύεται.[16]Τέλος, η φύση μετατρέπεται σε σύμβολο των συγκινήσεων τους.[17] Επίσης, τους απασχολεί η λεπτή διάκριση μεταξύ φυσικού και υπερφυσικού, μεταξύ πραγματικότητας και ονείρου.[18]

Ο ρομαντικός δημιουργός αναζητά τις πηγές έμπνευσής του όχι στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, αλλά στην ιστορία του κάθε λαού, με έμφαση στην ιστορία των βόρειων ευρωπαϊκών κρατών, ενώ συγχρόνως ανακαλύπτει τον Μεσαίωνα.[19] Οι συγγραφείς μιμούνταν πλέον τον Σαίξπηρ και τον Όσσιαν (ποίηση με στοιχεία κέλτικης λαϊκής παράδοσης).[20]Οι δύο αυτοί δημιουργοί ενσαρκώνουν την έννοια του ρομαντικού καλλιτέχνη ως ιδιοφυία που ήταν κομβική και συνδεόταν με την υψηλή αποστολή του ρομαντικού δημιουργού όπως εκφράζεται από τον Σέλλεϋ «οι σάλπιγγες είναι που ηχούν στη μάχη αγνοώντας τη δύναμη που εμπνέουν […].Οι ποιητές είναι οι ανεπίσημοι νομοθέτες του κόσμου».[21] Οι ρομαντικοί περιέβαλλαν τον δημιουργό με ένα σχεδόν μυστικιστικό κύρος.[22]Σύμφωνα με τον Βίκτορα Ουγκώ, αρχηγό της γαλλικής ρομαντικής σχολής, ο ποιητής εκφράζει τον κόσμο που τον περιβάλλει μέσα από την έκφραση της ατομικότητάς του. Επιπλέον, ο ποιητής θεωρείται μάρτυρας των γεγονότων της εποχής του.[23]

Πολλοί ρομαντικοί δημιουργοί εκφράζουν την αγωνία και την μελαγχολία του ατόμου που βιώνει τις έντονες κοινωνικές και πολιτικές ανακατατάξεις που έχουν αντιφατικό χαρακτήρα καθώς το ανθρώπινο γένος οδηγείται σε τεχνική, οικονομική και πολιτική πρόοδο αλλά ταυτόχρονα βιώνει έντονες απογοητεύσεις στην καθημερινή πραγματικότητα που τον οδηγούν στην αναζήτηση σταθερών όπως η θρησκεία ή το παρελθόν, κυρίως τον Μεσαίωνα που προσφέρεται για ονειροπόληση, ή κάποιοι εμφανίζουν μελαγχολία και τάσεις αυτοκτονίας.[24]

Ο ρομαντικός δημιουργός εκφράζει τον ατομικισμό του με ποικίλους τρόπους ανάλογα με την προσωπικότητά του. Ο εξωστρεφής χαρακτήρας διαχωρίζει τον εαυτό του από την κοινωνία και παίρνει πολιτική θέση που έχει επαναστατικό χαρακτήρα. Η πολιτική πρόθεση του ρομαντισμού είχε εκδηλωθεί στη Γερμανία μέσα από το κίνημα Θύελλα και Ορμή (Sturm und Drang) και κυρίως στη Γαλλία στις επαναστατικές διακηρύξεις του Ουγκώ.[25]

Ο ρομαντισμός αρχίζει κάπως καθυστερημένα στη Γαλλία με τη δημοσίευση των Ποιητικών στοχασμών του Λαμαρτίν το 1820. Αρχικά υπάρχουν δύο ομάδες ρομαντικών δημιουργών με διαφορετικές πολιτικές τοποθετήσεις. Μετά το 1827 όταν ο Ουγκώ δημοσιεύει το μανιφέστο του ρομαντισμού τον Πρόλογο στον Κρόμβελ, στον οποίο εκφράζει τη μεταστροφή προς τον φιλελευθερισμό, στέφεται αρχηγός της ρομαντικής σχολής.[26]

Ο ρομαντισμός στη Γαλλία δεν εστίασε στην φαντασία και τον ουσιαστικό ρόλο που έπαιξε στο κίνημα. Συγγενεύει περισσότερο με το γερμανικό προ-ρομαντικό κίνημα Θύελλα και Ορμή που είχε χαρακτήρα επαναστατικό.[27] Πρόκειται για μια καθολική αμφισβήτηση των αρχών, του περιεχομένου και των ειδών της λογοτεχνίας. Ριζική ήταν η αντιπαράθεσή του με την τραγωδία και την αρχή των τριών ενοτήτων, την κλασική αισθητική και την τυραννία του αλεξανδρινού στίχου. Ταυτόχρονα ήταν και μια εξέγερση ενάντια στην παλαιά τάξη πραγμάτων και τους θιασώτες της. Η ρομαντική κίνηση στην Γαλλία συνδέθηκε στενά με πολιτικές και θρησκευτικές διαμάχες καθώς το απολυταρχικό καθεστώς επέβαλε τις απόψεις του και στην λογοτεχνία σε σημείο να ταυτιστεί η κατάρρευσή του με τον νεοκλασικισμό. Ένα από τα συνθήματα της εποχής ήταν: «Για μια καινούρια κοινωνία, μια καινούρια λογοτεχνία». Πολλοί ρομαντικοί δημιουργοί εμπλέκονται και με την πολιτική Λαμαρτίν, Ουγκώ).[28]

Το θέατρο κατακτήθηκε το 1830, χρονιά που ανεβάστηκε το έργο Ερνάνη του Βίκτορα Ουγκώ. Στον Πρόλογο του Ερνάνη ο Ουγκώ ορίζει τον ρομαντισμό ως «τον φιλελευθερισμό στη λογοτεχνία». Έχοντας βαθιά πίστη στην εκπολιτιστική αποστολή του ποιητή ο Ουγκώ και οι Γάλλοι ποιητές επιθυμούν να φέρουν τη λογοτεχνία σε επαφή με τις λαϊκές μάζες, αυτό ακριβώς που φοβόταν η αστική τάξη.[29]Κεντρικό θέμα είναι η αγωνία για την μοίρα της ανθρωπότητας. Στο θέατρο και στο ιστορικό δράμα αναδεικνύονται οι μεταμορφώσεις της σύγχρονης κοινωνίας συγκρινόμενη με το παρελθόν και ιδιαίτερα τον Μεσαίωνα.[30]

[1] Καρακάση Κ., κ.ά., « Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα: Ρομαντισμός» στο Ιστορία της Ευρωπαïκής Λογοτεχνίας. Ιστορία της Ευρωπαïκής Λογοτεχνίας από τις αρχές του 18ου αιώνα έως τον 20ό αιώνα, τόμος Β, επιμ. Προβατά Δ., εκδ. Ε.Α. Π., 2^η έκδοση, Πάτρα 2008, σσ. 82-83.

[2] Λήμμα "Ρομαντισμός", εγκυκλ. Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ. 52, Αθήνα 1992, σσ. 204-208.

http://www.greek-language.gr/greekLang/literature/education/european/movements/romanticism/01.html 13/ 03/2013

[3] Ό.π., σσ. 82-83.

[4]Lilian R. Furst, Ρομαντισμός, Μετάφραση Ιουλιέττα Ράλλη - Καίτη Χατζηδήμου, Αθήνα, εκδ. Ερμής, 1974 (Η γλώσσα της κριτικής, >αρ. 11< (11.html)), σσ. 9, 21-24,54-82.

http://www.greek-language.gr/greekLang/literature/education/european/movements/romanticism/02.html 13/03/2013

[5] Σέλλεϋ, Υπεράσπιση της ποίησης, Μετάφραση Ιουλίτα Ηλιοπούλου, Αθήνα, εκδ. Ύψιλον, σσ. 21-36, 69-88.

http://www.greek-language.gr/greekLang/literature/education/european/movements/romanticism/09.html 13/03/2013

[6] Ό.π., σελ. 83.

[7] Ό.π., σσ. 81-82.

[8] Ό.π., σελ. 82.

[9] Ό.π., σ. σ, 82-83.

[10] Ό.π., σελ. 83.

[11] Travers M., Εισαγωγή στη Νεότερη Ευρωπαική Λογοτεχνία, από τον ρομαντισμό ως το μεταμοντέρνο,μτφρ. Ναούμ Ι- Παπαηλιάδη Μ., επιμ. Καγιαλής Τ., εκδ. Βιβλιόραμα, 2^η έκδοση, Αθήνα 2005, σελ. 62.

[12] Ό.π., σελ. 84.

[13] Ό.π., σελ. 84.

[14] Victor Hugo (μτφ. Ανδρέας Ανδρεόπουλος), "Το μανιφέστο του ρομαντισμού (πρόλογος στον 'Κρόμβελ')", Νέα Εστία 110, τχ. 1307 (Χριστούγεννα 1981, αφιέρωμα στα εκατόν πενήντα χρόνια του ελληνικού ρομαντισμού) 136-137, 138, 140, 141-142, 144-145, 146-147

http://www.greek-language.gr/greekLang/literature/education/european/movements/romanticism/05.html 13/03/2013

[15] Travers M., ό.π., σσ. 84-85.

[16] Ό.π., σελ. 103.

[17] Ό.π., σελ. 115.

[18] Travers M., ό.π.,σσ 101-104.

[19] Ό.π., σελ. 83.

[20] Λήμμα "Ρομαντισμός", εγκυκλ. Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ. 52, Αθήνα 1992, σσ. 204-208.

http://www.greek-language.gr/greekLang/literature/education/european/movements/romanticism/01.html 13/ 03/2013

[21] Travers M, ό.π., σελ. 60.

[22] Travers M, ό.π., σελ 56.

[23] Ό.π., σελ. 84.

[24] Ό.π., σσ.84- 86.