Πενήντα (μόνο;) αποχρώσεις του Μπλε

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αξία, 01/09/12

«Το μπλε του Βερμίρ/

σαν μαχαίρι κόβει/

κι ανασηκώνει μιά μιά/

 τις στρώσεις του Είναι/

ως τα βάθη/

εκεί που ο Ερωτευμένος/

κι ο Ιερωμένος/

δε διχάζονται»

Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ

Όταν γύρω σου βλέπεις μπλε και πράσινο είσαι σε διακοπές, ισχυρίζεται ένα κινέζικο γνωμικό, απηχώντας μια σχεδόν οικουμενική αλήθεια. Πράγματι, αν έπρεπε να ξαναθέσουμε το δίλημμα «Βουνό ή θάλασσα» αντικαθιστώντας τους γεωλογικούς όρους με χρώματα, πιθανότατα το δίλημμα θα γινόταν «Πράσινο ή μπλε». Τούτη η αντικατάσταση που γίνεται χωρίς δεύτερη σκέψη στους νεότερους χρόνους, για πολλούς λόγους δεν θα γινόταν επουδενί κατά την αρχαιότητα. Το μπλε, η ιστορική οντότητα με την οποία θα ασχοληθούμε παρακάτω, απαξιωμένο από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους, υποκείμενο χλεύης ή αδιαφορίας συνολικά από τις δυτικές κοινωνίες μέχρι τον Διαφωτισμό, δεν είναι καν συνδεδεμένο με το νερό μέχρι τα τέλη του 15^ου αι.

Το μπλε δεν θεωρείται ανέκαθεν ψυχρό˙ κατά τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση ανήκει στα θερμά. Από τον 18^ο αιώνα το μπλε κρυώνει. Μαζί του «κρυώνουν» οι τεχνικές της κατασκευής των χρωμάτων και η τέχνη της βαφικής˙ η σύγχρονη εποχή επιταχύνει τις διαδικασίες, καταργεί τις αλχημείες, μειώνει τις τονικές διαβαθμίσεις των πραγμάτων, προκειμένου καθετί να στρογγυλοποιείται by default και να φτάνει στον προορισμό του on time. Ο χρόνος είναι χρήμα. Υπάρχει όμως και μια ιστορία όπου ο χρόνος είναι χρώμα.

 

Αγαπημένο Χρώμα 

Η ερώτηση «Ποιο είναι το αγαπημένο σου χρώμα» είναι μια από τις πιο αγαπημένες. Είναι μια ερώτηση κοινή, σχηματική, που φιλοδοξεί να αντλήσει πληροφορίες για την ψυχοσύνθεση του ερωτηθέντος, να διερευνήσει την διάθεσή του, το στυλ του, τον μύθο του, την εικόνα που έχει για τον εαυτό του. Η απάντηση στην ερώτηση, όσο καθαρή κι αν είναι (π.χ. «το αγαπημένο μου χρώμα είναι το κόκκινο»), είναι μια απάντηση που προσπαθεί να συγκεκριμενοποιήσει κάτι το εξαιρετικά αφηρημένο. Τι είναι το «κόκκινο»; Και αν σου αρέσει, πού ακριβώς σου αρέσει; Αόριστα διάχυτο στο φως; Όταν το βλέπεις στη φύση; Μήπως εφαρμοσμένο σε κάποιο ένδυμα; Στη σημαία του κόμματος; Ή μήπως στη φανέλα του Ολυμπιακού; Και όταν λες «αγαπημένο», το εννοείς πραγματικά ή θέλεις να ανήκεις στην κατηγορία όσων απαντούν «το κόκκινο»;

Οι σφυγμομετρήσεις που έχουν πραγματοποιηθεί από την πρώτη μεταπολεμική περίοδο έως σήμερα δίνουν πάνω κάτω τα ίδια αποτελέσματα. Στην Αμερική και τη Δυτική Ευρώπη περισσότεροι των μισών ερωτηθέντων δηλώνουν ως αγαπημένο τους χρώμα το μπλε, με το πράσινο ν’ ακολουθεί. Η επιρροή του φύλου, της κοινωνικής τάξης, του επαγγέλματος είναι ασθενέστατη και δεν φέρνει διαφοροποίηση στις απαντήσεις. Η μόνη διαφοροποίηση έρχεται από την ηλικία. Τα παιδιά παντού και πάντοτε προτιμούν το κόκκινο. Στον δυτικό κόσμο των ενηλίκων η πρωτοκαθεδρία του μπλε – στο ένδυμα, στον δημόσιο χώρο, στους κοινωνικούς κώδικες, είναι συντριπτική. Εκεί που το παιδί θυμάται πρώτα το περιπετειώδες κόκκινο, ο ενήλικος επιλέγει τη γαλήνη και την ασφάλεια του μπλε. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο το ότι οι περισσότερες ασφαλιστικές εταιρείες και τράπεζες το χρησιμοποιούν κατά κόρον στα εταιρικά τους λογότυπα.

 

Χρωματοθεραπεία

Ο ΟΗΕ, η ΟΥΝΕΣΚΟ, η Ευρωπαϊκή Ένωση επέλεξαν τις ειρηνικές συνδηλώσεις του μπλε. Το μπλε μαρέν, που αντικαθιστά από τη δεκαετία του 1920 το μαύρο στην μόδα, επικρατεί στις στολές των ναυτικών, των φρουρών, των αστυνομικών, των ταχυδρόμων και των πυροσβεστών. Η γαληνευτική δράση των γαλάζιων τοίχων στα νοσοκομεία είναι αποδεδειγμένη, καθώς και των γαλάζιων ηρεμιστικών χαπιών (ανεξήγητο παραμένει γιατί τα βιάγκρα είναι επίσης γαλάζια).  Στις εναλλακτικές ψυχοσωματικές χρωματοθεραπείες τουλάχιστον δύο αποχρώσεις του μπλε παίζουν κεντρικό ρόλο και συνδέονται˙ με το αναπνευστικό (το γαλάζιο) και με το σκελετικό σύστημα (το κυανοϊώδες-λουλακί). Αν εξαιρέσουμε την έκπτωση της ερμηνείας των χρωματικών επιδράσεων σε ζωδιακή πρόβλεψη, πράγματι η χρωματοθεραπεία βασίζεται στην υπαρκτή επιρροή των χρωμάτων στην ανθρώπινη ψυχολογία.

Ο Γιοχάννες Ίττεν στο βιβλίο «Τέχνη του χρώματος» (Ένωση καθηγητών καλλιτεχνικών μαθημάτων, 1998) εξετάζει την αντικειμενική λειτουργία των χρωμάτων μέσω της φυσικής και της χρωματομετρίας, όσο και την υποκειμενική εμπειρία της πρόσληψης. Δεν αντιμετωπίζει το αντιθετικό δίπολο ψυχρό-θερμό ως συμβατικό, αλλά ως αντικειμενική πραγματικότητα. Σε πείραμα όπου δύο χώροι εργασίας βάφτηκαν ο ένας μπλεπράσινος (ψυχρός πόλος) και ο άλλος κοκκινοπορτοκαλί (θερμός πόλος), ενώ η θερμοκρασία (15˚ C.) ήταν ίδια, τα άτομα στον μπλε χώρο κρύωναν, ενώ στον κόκκινο όχι. Συγκεκριμένες μετρήσεις έδειξαν ότι το κόκκινο και το κοκκινοπορτοκαλί αυξάνουν τη δραστηριότητα των οργανικών λειτουργιών, ενώ όσοι «στις υποκειμενικές χρωματικές συγχορδίες τους» προτιμούν το μπλε, έχουν γερό νευρικό σύστημα.

Το μπλε φίλτρο της Ιστορίας 

Εντούτοις, το χρώμα είναι λιγότερο ένα φυσικό φαινόμενο και περισσότερο μια πολιτισμική κατασκευή, σύμφωνα με τον ιστορικό χρωμάτων και ειδικό στην δυτική Συμβολική Μισέλ Παστουρώ. Στο βιβλίο του «Μπλε, η ιστορία ενός χρώματος» (εκδ. Μελάνι, 2007), ο Παστουρώ καταγράφει λεπτομερώς την ιστορία του μπλε και την κοινωνική του αναβάθμιση από την Αρχαιότητα μέχρι τους Νεότερους Χρόνους και την επικράτησή του από τον Ρομαντισμό μέχρι σήμερα.

Με αφηγητή το μπλε η Ιστορία αναμφισβήτητα ημερεύει. Αυτή η ενδιαφέρουσα αναδρομή προσφέρει μια λοξή ματιά στην ιστορία της οπτικής αντίληψης των δυτικών κοινωνιών. Μέσα από το φίλτρο του μπλε ξαναδιαβάζουμε ιστορία της εξέλιξης του πολιτισμού, της πολιτικής, του εμπορίου, της ζωγραφικής, της λογοτεχνίας, της θρησκείας, της βιομηχανίας, των φυσικών επιστημών και της χημείας, και διαπιστώνουμε ότι τα χρώματα πάντα λειτουργούσαν ως εργαλεία για την δημιουργία όχι μόνο αισθητικών αλλά πρωτίστως ηθικών μορφών. Συγκεκριμένα το μπλε έχει μετάσχει σε πολλές διαμάχες με σκοπό την κοινωνική ή την θρησκευτική ισχύ. Το ίδιο βγήκε κερδισμένο και μαζί του όσοι το εμπορεύτηκαν ή το χρησιμοποίησαν.

Η γλώσσα των αρχαίων χρωμάτων

Ό Γκαίτε στην πραγματεία του για το χρώμα θα υποστηρίξει την ανθρωπολογική άποψη ότι «χρώμα που δεν το βλέπει κανείς, δεν υπάρχει». Σε αυτό το πλαίσιο αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι ούτε οι Έλληνες ούτε οι Ρωμαίοι διακρίνουν το μπλε χρώμα στο ουράνιο τόξο. Πολλοί επιστήμονες του 19^ου αιώνα έφτασαν στο σημείο να αναρωτηθούν αν οι αρχαίοι μπορούσαν να δουν το μπλε, το οποίο φαίνεται ότι από καταβολής κόσμου ήταν σε δυσμένεια… Απουσιάζει από τις βραχογραφίες της παλαιολιθικής εποχής καθώς και από τις βαφές της νεολιθικής, που είναι κυρίως κόκκινες και κίτρινες. Η συμβολική διάσταση του μπλε είναι πολύ αδύναμη και στην Αρχαιότητα, κατά την οποία απουσιάζουν οι γλωσσικοί όροι που θα έδιναν στο μπλε μια αξιοπρεπή θέση στο λεξιλόγιο των Ελλήνων και των Ρωμαίων και επακολούθως στην κοινωνική ζωή τους.

Έτσι, δύο λέξεις υπήρχαν στην Αρχαία Ελλάδα που υποδήλωναν (σχεδόν) το μπλε: «κυανός» (αποδίδει περισσότερο της «συναίσθηση» του σκούρου χρώματος, παρά την απόχρωσή του) και «γλαυκός» (μεταφέρει την ιδέα της ωχρότητας). Στα Ομηρικά έπη, σε κάθε εξήντα επίθετα που χαρακτηρίζουν το τοπίο μόνο τα τρία αφορούν στο χρώμα, ενώ άφθονα αποδίδουν το φως. Επίσης, αντικείμενα τα οποία θα χαρακτηρίζαμε σήμερα ως εμφανώς μπλε, περιγράφονται ως κόκκινα («ερυθρός»), πράσινα («πράσιος») ή μαύρα («μέλας»). Παραδόξως δε, η θάλασσα και ο ουρανός σπάνια εγγράφονται στην κλίμακα των μπλε τόνων…

Το χρώμα των βαρβάρων

 Ενώ το κόκκινο, το λευκό και το μαύρο χαίρουν εκτίμησης στις αρχαίες κοινωνίες και έχουν στη διάθεσή τους πλειάδα όρων για να φιγουράρουν στο τρέχον λεξιλόγιο, αντιθέτως το μπλε θεωρείται για τους Ρωμαίους το κατεξοχήν χρώμα των βαρβάρων, των Κελτών και των Γερμανών. Πράγματι, μετά τον πρώιμο χριστιανικό Μεσαίωνα, χρειάζεται να εισαχθεί από τις γερμανικές γλώσσες στο λατινικό λεξιλόγιο η λέξη «blavus» για να δηλώσει το κάποτε υποτιμημένο από τους Λατίνους μπλε. Πάντως οι Ρωμαίοι φαίνεται ότι κυριολεκτικά το αποστρέφονται. Διαδίδουν ότι οι βάρβαροι βάφουν μπλε το σώμα τους για να φοβίσουν τους αντιπάλους, ότι οι Γερμανοί βάφουν τα μαλλιά τους με ισάτιδα (το βασικό φυτό απ’ όπου εξάγεται το μπλε) για να κρύψουν τις λευκές τρίχες, ότι οι γυναίκες των Βρετόνων βάφονται μπλε για να επιδοθούν σε όργια. Στη Ρώμη το να ντυθεί κανείς στα μπλε είναι στην καλύτερη περίπτωση σημείο πένθους, διαφορετικά ερμηνεύεται ως δείγμα γελοιότητας. Μας εκπλήσσει σήμερα ότι τότε τα γαλάζια μάτια θεωρούνταν φυσικό όνειδος!

Παναγιά η trend–setter και Ρομαντισμός

Μέχρι το πρώτο μισό του 12^ου αιώνα ο Χριστιανισμός, παρά την ιδιαίτερη μέριμνά του για τα Ουράνια και για το Θείο φως, δίνει χώρο στο ευγενές λευκό της αθωότητας και της ανάστασης έπειτα στο μαύρο της αποχής και της μετάνοιας και φυσικά στο κόκκινο του Πάθους, του μαρτυρίου, της θυσίας. Το μπλε απουσιάζει παντελώς από τα λειτουργικά χρώματα της εκκλησίας, έχει όμως αρχίσει την επανάστασή του στον χώρο της αναπαράστασης μέσω της παρουσίας του στα βιτρό όπου χρησιμεύει για την δημιουργία μπλε βάθους.

Ως σημείο εκκίνησης για την εικονογραφική άνοδο του μπλε, ο Παστουρώ αναφέρει τον καθοριστικό ρόλο της Παναγίας. Το μπλε χρωματίζει τον μανδύα της, το φόρεμά της, είτε το σύνολο της περιβολής της. Με το trend που εισάγει η Παναγία το μπλε αναβαθμίζεται. Το παράδειγμα της θεομητορικής εικονογραφίας ακολουθούν τον 13^ο αιώνα σημαντικά πρόσωπα του εγκόσμιου βίου. Ταυτόχρονα, η αυξανόμενη συχνότητα χρήσης του μπλε (azur) στα ευρωπαϊκά οικόσημα, καθώς και οι γαλάζιοι ιππότες που κάνουν την εμφάνισή τους στα ιπποτικά μυθιστορήματα του 14^ου αι. (πριν απουσίαζαν εντελώς, ενώ έβριθαν οι κόκκινοι, οι μαύροι και οι λευκοί ιππότες, ακόμα και οι πράσινοι) είναι παράγοντες που επηρεάζουν τη μόδα και ντύνουν τον Βασιλιά της Γαλλίας και της Αγγλίας στα μπλε.

 Αναμφισβήτητα ήταν ο γερμανικός Ρομαντισμός, με την καθοριστική συμβολή του Γκαίτε και του Νοβάλις, που έκανε στα 1780 ένα σωρό νεαρούς ερωτευμένους να κυκλοφορούν με ένδυμα «α λα Βέρθερος», δηλαδή με κοστούμι μπλε και κίτρινο γιλέκο. Ο Γκαίτε συστήνει το μπλε για την ένδυση και το πράσινο για τις ταπετσαρίες και θυμίζει διαρκώς στην πραγματεία του για το χρώμα ότι ο άνθρωπος πρέπει να προσπαθεί να μιμείται τα χρώματα της φύσης. Ένα μικρό μπλε λουλούδι ενσαρκώνει την αναζήτηση της ουτοπίας για τον Νοβάλις και όλες οι ποιητικές αρετές, με κυρίαρχη την μελαγχολία, ντύνονται στα μπλε.

Kind of blue

Από τις Μαντόνες της πρώιμης Αναγέννησης μέχρι το “True Blue” της Madonna, σταδιακά το μπλε κατισχύει με την ήρεμη δύναμή του σε όλους τους κοινωνικούς κώδικες. Η απαξιωτική χρήση του μέσω της γλώσσας συχνά το υπονόμευσε, όπως στην Ολλανδία που χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει το ψεύδος, με την έκφραση «δεν είναι παρά μπλε λουλουδάκια», αλλά και ως χαρακτηριστικό χρώμα των υποκριτών.

Επίσης το μπλε συνδέθηκε με το αλκοόλ. Στα γερμανικά “blau sein” (είμαι μπλε) σημαίνει «είμαι μεθυσμένος». Στην Αγγλία και τις ΗΠΑ, η καθιερωμένη βόλτα των εργαζόμενων στα μπαρ μετά τη δουλειά, ονομάστηκε blue hour˙ ίσως πρόκειται για μεσαιωνικό κατάλοιπο, συγκεκριμένα σχετιζόμενο με τις συνταγές βαφής με ισάτιδα, που συνιστούσαν τη χρήση ούρων άνδρα σε προχωρημένη μέθη, ώστε να πιάσει καλύτερα το χρώμα στο ύφασμα! Ωστόσο, η βασική συμπαραδήλωση του μπλε από τον Ρομαντισμό και μετά είναι η Μελαγχολία, συναίσθημα που δεν εκφράστηκε πουθενά καλύτερα απ’ ότι στα αφρο-αμερικάνικα Blues. Το μπλε γίνεται ακρογωνιαίος λίθος της τζαζ, μέσα από το Kind of Blue του Miles Davis…

Το αδυσώπητο paint–ball των αιώνων: ένδυμα και ήθος

«Είναι η μπλε περίοδός μου» ανέκραξε ο Karl Lagerfeld, ως Πικάσο της Μόδας, και έδωσε το σήμα για την έναρξη της επίδειξης της ανοιξιάτικης κολεξιόν του 2012 με θέμα το μπλε του ουρανού, στο Grand Palais του Παρισιού, ώστε 154 τόνοι του μπλε να κάνουν την εμφάνισή τους στην πασαρέλα. Λοιπόν φαίνεται παράξενο, κι όμως το μπλε στο ένδυμα άργησε πολύ να γίνει όχι μόδα αλλά ακόμα και ηθικώς αποδεκτό.

 Ο Παστουρώ μας πληροφορεί ότι κατά τον 14^ο και 15^ο αι. ίσχυσαν σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις οι λεγόμενοι «νόμοι περί πολυτελούς διαβίωσης», οι οποίοι απαγορεύοντας την ενδυματολογική χρήση κάποιων χρωμάτων, όπως το πορφυρό και το μπλε του παγωνιού, και επιβάλλοντας κάποια άλλα, προσπάθησαν, περιορίζοντας ταυτόχρονα τις δαπάνες, να εγκαθιδρύσουν ένα ιεραρχικό σύστημα, έναν διαχωρισμό ισχύος μεταξύ τάξεων, φύλων, αξιωμάτων. Σε τούτο το πλαίσιο, διακριτικά χρώματα για τους φτωχούς και τους ανάπηρους γίνονται το λευκό και το μαύρο, το κόκκινο για τους δήμιους και τις πόρνες, το κίτρινο για τους παραχαράκτες, τους αιρετικούς και τους Εβραίους, το πράσινο για τους μουσικούς, τους γελωτοποιούς και τους τρελούς. Το μπλε δεν συμμετάσχει σε αυτό το απαξιωτικό σύστημα σημείων και σταδιακά καταξιώνεται ως ταπεινό για τους ταπεινούς, ευπρεπές για τους αριστοκράτες.

Η κατά κράτος νίκη του μπλε στο ένδυμα κατοχυρώνεται με ένα αυθεντικό κοινωνικό γεγονός: το jean. Με την ευρηματικότητα του Λέβι Στρως, που χρησιμοποίησε ύφασμα προορισμένο για τέντες, το οποίο έφερε από την Γένοβα (η λέξη jean είναι παράγωγη του όρου genoese), ώστε να φτιάξει ανθεκτικές φόρμες εργασίας, το πρώτο unisex ένδυμα κάνει την εμφάνισή του. Μέχρι το 1865 ο Στρως έχει αντικαταστήσει το λευκοκαφέ τεντόπανο με το λεγόμενο denim, ευρωπαϊκό τρίχινο ύφασμα βαμμένο με ινδικό. Το μπλου τζιν είναι γεγονός.

 

Βερμέερ και Διεθνές μπλε Κλάιν

Στο τραπεζάκι του ζωγράφου του 21^ου αι. σωληνάρια και μπουκάλια με μπλε πρωσικό, κοβαλτίου, ουλτραμαίρ, ζαφειριού, υπηρετούν το καλλιτεχνικό όραμα. Κι όμως, τα χρώματα – τόσο τα υλικά όσο και οι αποχρώσεις – έχουν γνωρίσει ανά τους αιώνες τεράστια υποβάθμιση. Τον 17^ο αιώνα ο μέγας Γιοχάννες Βερμέερ απλώνει για βάση γαλάζιο αζουρίτη, αναμιγνύει το indigo με σμάλτο, συνθέτει από ημιπολύτιμο lapis lazuli το διάσημο ultramarine του, το οποίο χρησιμοποιεί από τους ξασπρισμένους τοίχους και τα μαύρα πλακάκια, μέχρι το πρωινό φως και το θεϊκό μπλε στην ποδιά της «Γαλατούς». Καμία σχεδόν από τις χρωστικές που χρησιμοποιεί ο Βερμέερ το 1665 δεν διατίθεται σήμερα. Από τον Φρα Αντζέλικο του Τρετσέντο, που παραπέμπει με τα γαλανά του στην κατοικία του Θεού μέχρι τον Βερμέερ που παραπέμπει στην κατοικία του ανθρώπου υπάρχει σημαντική εντροπία στις χρωστικές ύλες. Όμως από τον Βερμέερ μέχρι τον Υβ Κλάιν που παραπέμπει στο ομοιόμορφο μηδέν του Θεού και του ανθρώπου με το «Διεθνές Μπλε» του, η απόσταση είναι τεράστια.

 Σε μια Διεθνή Κρίση, όπου όλοι αισθάνονται λίγο “blue”, ένα από τα προβλήματα είναι ότι η αλυσίδα των τόνων χάνει τους κρίκους της. Οι 1650 αποχρώσεις του παστέλ που παρασκευάζονται το 1930 σήμερα θα έμοιαζαν παράλογα πολλές και καθόλου αναγκαίες. Το χρώμα έχει περιοριστεί εξάλλου στις επιφάνειες, έχει χάσει την ύλη του. Η χρωματική ποικιλία που μας προσφέρει η κραυγαλέα πολυχρωμία της διαφήμισης έχει τα αντίθετα αποτελέσματα από εκείνα της χρωματοθεραπείας. Μας τρυπάει τα μάτια και μας εμποδίζει να έρθουμε με συμφωνία με το σώμα των πραγμάτων. Η ποικιλία των χρωματικών υλών και τόνων φαίνεται εξίσου περιττή όσο και η ποικιλία της χλωρίδας και της πανίδας, εκείνων των πολύχρωμων πλασμάτων που δεν έχουμε καν ιδέα ότι μας περιβάλλουν, ότι ζουν μαζί μας κάτω από το ίδιο αραιό μπλε του ουρανού.