H παρθένα και ο αγαπητικός της
του Γιώργη Γιατρομανωλάκη
To μυθιστόρημα του Μητίοχου και της Παρθενόπης (Μ&Π) είναι ίσως το παλαιότερο ρομάντσο της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας σε πεζό λόγο - χρονολογείται από τον 1ο αι. π.X. H ηρωίδα είναι κόρη του τυράννου της Σάμου Πολυκράτη, ο Μητίοχος είναι γιoς του αθηναίου στρατηγού Μιλτιάδη (ο αναχρονισμός είναι συνηθισμένος στα αρχαία ελληνικά μυθιστορήματα - AEM). Το ρομάντσο, σύμφωνα με τέσσερα φθαρμένα παπυρικά αποσπάσματα που διαθέτουμε, αρχίζει με ένα συμπόσιο στην αυλή του Πολυκράτη. Τελετάρχης είναι ο φιλόσοφος Αναξιμένης και η συζήτηση που διεξάγεται αφορά τη φύση του έρωτα. Στη συζήτηση παίρνουν μέρος και οι δύο νέοι. Αγνοούμε τη συνέχεια, όμως γνωρίζουμε ότι η ιστορία τού M&Π υπήρξε πολύ δημοφιλής στους επόμενους αιώνες. Ο Διονύσιος ο Περιηγητής (αρχές 2ου αι. μ.X.) αναφέρει ότι η αγνή Παρθενόπη έζησε στην Καμπανία και πήρε το όνομά της διά το πολλοίς υποπεσούσα ανδράσι φυλάξαι την παρθενίαν. Ο Λουκιανός - περίπου σύγχρονος του Διονυσίου - μας πληροφορεί ότι στη M. Ασία εξακολουθούν να παριστάνονται πολλά δράματα, ανάμεσα στα οποία η θλιβερή ιστορία του Πολυκράτη και η περιπλάνηση της Παρθενόπης ως την Περσία. Μάλιστα διερωτάται ποιος σοβαρός άνθρωπος θα παρακολουθούσε έναν θηλυπρεπή ηθοποιό (θηλυδρίαν) ντυμένο γυναίκα να μιμείται ερωτικά γύναια, όπως Φαίδρες, Παρθενόπες και Ροδόπες. Τέλος, δύο μωσαϊκά από τη Συρία (2ος αι. μ.X.) δείχνουν την Παρθενόπη να συζητεί με τον Μητίοχο που είναι ντυμένος ρωμαίος αξιωματικός. Δεν αποκλείεται και τα δύο μωσαϊκά να εξεικονίζουν θεατρικές παραστάσεις εμπνευσμένες από την ιστορία της Παρθενόπης.
Το μαρτυρολόγιο
Το 1984 ο γνωστός νορβηγός ερευνητής τού AEM Tomas Ηägg διατυπώνει την υπόθεση ότι το αραβικό Μαρτυρολόγιο της Αγίας Bar-tanuba - η ιστορία μιας χριστιανής που αυτοκτονεί για να διατηρήσει την παρθενία της - προέρχεται σε μεγάλο μέρος από την ιστορία της Παρθενόπης. Λίγα χρόνια αργότερα, η ανακάλυψη ενός αποσπάσματος του ίδιου μαρτυρολογίου στα κοπτικά επιβεβαιώνει την υπόθεση του Ηägg. Αλλά η πιο ενδιαφέρουσα εκδοχή τής Nachleben (της επιβίωσης) αυτού του ρομάντσου, που αποδεικνύει πόσο διαδεδομένο ήταν όχι μόνο στον ελληνορρωμαϊκό κόσμο αλλά και στα βάθη της Ανατολής, εντοπίζεται σε ένα εκτενές απόσπασμα με 380 δίστιχα ενός περσικού ποιητικού έπους, γνωστού ως Vamiq u 'Adhra (Ο Εραστής και η Παρθένα) συνθεμένου από τον πέρση αυλικό ποιητή του 11ου αι. 'Unsuri. Δεν γνωρίζουμε πώς και πότε η ιστορία τού Μ&Π έφθασε ως την Περσία, όμως δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ο 'Unsuri στηρίζεται στο ελληνικό ρομάντσο. Ο ίδιος με τη σειρά του συντελεί στη δημιουργία μιας πλούσιας ισλαμικής λογοτεχνικής παράδοσης ερωτικών ιστοριών με το ίδιο θέμα, «Ο Εραστής και η Παρθένα». Από αυτή την παράδοση διαθέτουμε αποσπάσματα από παρεμφερείς αφηγήσεις και λήμματα σε περσικά λεξικά του τύπου της βυζαντινής Σούδας.
Το σημαντικό σε όλη αυτή τη λογοτεχνική ιστορία είναι ότι μας δίνεται η δυνατότητα με βάση το έπος τού 'Unsuri, αν όχι να ανασυστήσουμε το ρομάντσο - με όλες τις συνακόλουθες αδυναμίες -, τουλάχιστον να πάρουμε μιαν ιδέα για το περιεχόμενό του. Πρωτοπόροι σε αυτή την ανασύσταση είναι ο ελληνιστής καθηγητής T. Ηägg και ο ιρανολόγος Bo Utas, που συνυπογράφουν το παρόν βιβλίο. Πρώτο μέλημά τους είναι να εκδώσουν, να σχολιάσουν και να μεταφράσουν (αγγλικά) τόσο το πρωτογενές ελληνικό υλικό όσο και το περσικό έπος. Στη συνέχεια αναζητούν το λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό περιβάλλον τού M&Π (όπως άλλα AEM, απόκρυφα ευαγγέλια, μαρτυρολόγια κ.λπ.) αλλά και του Vamiq u 'Adhra (αραβικά και λοιπά ανατολίτικα κείμενα με συναφές περιεχόμενο, λ.χ.Χίλιες και μία Νύχτες) ώστε και τα υπό εξέταση κείμενα να κατανοηθούν καλύτερα, και ασφαλέστερα συμπεράσματα να εξαχθούν για το πώς το ελληνικό ρομάντσο εισήλθε και μεταλλάχθηκε μέσα στο περσικό έπος. Ωστόσο, όπως ομολογούν και οι ίδιοι, για βεβαιότερα συμπεράσματα θα πρέπει να αναμένουμε τη συνεργασία πολλών ειδικών.
Το περιεχόμενο
Στην περιορισμένη έκταση του σημειώματός μας ας δούμε σχηματικά το περιεχόμενο των 380 διστίχων. Στίχοι 1-42: Γάμος του βασιλέα τής Shamis (Σάμος) Fuluqrat (Πολυκράτη) με τη Nani (Νανίδα). Ο Πολυκράτης βλέπει ένα (ηροδότειο) όνειρο: Στη μέση του παλατιού φυτρώνει μια ελιά που μεγαλώνει, μετακινείται στα νησιά και στην ενδοχώρα και πάλι επιστρέφει στο παλάτι. Το προφητικό όνειρο συνδέεται με τη γέννηση, την περιπλάνηση και την υστεροφημία τής 'Adhra. Στα δύο της χρόνια αρχίζει σπουδές, στα επτά γίνεται αστρονόμος, στα δώδεκα παίζει πόλο και λίγο αργότερα διοικεί τον στρατό. 43-76: Ο Vamiq έρχεται εξόριστος στην αυλή του Πολυκράτη, καθώς η διαβολική μητριά του τον έχει διαβάλει στον πατέρα του. Συνοδεύεται από τον φίλο του Tufan (Θεόφιλο). 77-102: Στον ναό των ειδώλων (στον ναό της Ηρας) ο ήρωας αντικρίζει την 'Adhra. Αμοιβαίος έρωτας. H μητέρα της εντυπωσιάζεται από την ομορφιά του νεαρού άνδρα και αναλαμβάνει την προστασία του. 103-137: Οι δύο νέοι μάταια προσπαθούν να κρύψουν τον έρωτά τους. H μητέρα τής 'Adhra κάνει λόγο στον Πολυκράτη για τις αρετές του ξένου κι εκείνος τον προσκαλεί στο παλάτι. 138-247: Αρχίζει το συμπόσιο και ο σοφός Nakhminus (Αναξιμένης) θέλει να δοκιμάσει τον χαρακτήρα του νέου. «Πώς μοιάζει ο έρωτας σύμφωνα με τους σοφούς;» τον ερωτά. «Αλλοι» απαντά εκείνος «τον περιγράφουν σαν νέο πολεμιστή, με βέλη και τόξα. Αλλοι όμως τον παρομοιάζουν με ασθενικό γέροντα, που θυμώνει όταν κάποιος τον αποφεύγει». H 'Adhra δεν συμφωνεί. «Μάθε» λέει στον Vamiq «πως όλα γερνούν, αλλά ο έρωτας μένει πάντα νέος». Εμφανίζεται ο αοιδός Ifucus (Ιβυκος), παίζειbarbat (βάρβιτο), τραγουδά τον Diyanus (Διόνυσο) και επαινεί την ομορφιά των δύο ερωτευμένων. 249-346: Τελειώνει το συμπόσιο και καθένας επιστρέφει στο διαμέρισμά του. Ο Vamiq υποφέρει από έρωτα και βγαίνει στον κήπο του παλατιού. Τη θλιμμένη 'Adhra συμβουλεύει ο δάσκαλός της Filatus (Φιλητάς;). H 'Adhra κλαίει και ζητά να συναντήσει τον αγαπημένο της. Θέλει να αυτοκτονήσει και εύχεται ο Vamiq να βρει μια πιο ωραία γυναίκα. 347-380: Οι δύο νέοι φαίνεται να παίρνουν μέρος σε κάποια μάχη. Ο Πολυκράτης είναι αρχικά νικητής, όμως αργότερα σκοτώνεται και από εδώ αρχίζει η περιπλάνηση της Παρθενόπης. Εδώ χάνουμε και το νήμα της ιστορίας τού M&Π.
Οι απολήξεις
Στο βιβλίο τους οι δύο ερευνητές προσπαθούν να ανασυστήσουν τη συνέχεια και το τέλος του ρομάντσου συνδυάζοντας προσεκτικά τις ελληνικές και τις περσικές πηγές. Ο χωρισμός των δύο εραστών και η περιπλάνηση της Παρθενόπης σε Δύση και Ανατολή για να βρει τον αγαπημένο της είναι μέρος του αρχικού σεναρίου, όπως επίσης η διαφύλαξη της παρθενίας της μέσα σε έναν ανδρικό κόσμο (σύμφωνα και με το αραβικό μαρτυρολόγιο). Δεν αποκλείεται οι νέοι να παντρεύονται τελικά και η Παρθενόπη να επανακτά το βασίλειο της Σάμου, όπως προφητεύει το όνειρο του πατέρα της. Υπάρχουν όμως και στοιχεία (κυρίως μέσα στα λεξιλογικά λήμματα) που δείχνουν πως οι εραστές πεθαίνουν χωρίς να συναντηθούν ξανά. Και οι δύο απολήξεις είναι εξίσου πιθανές και αυτό προσδίδει σε αυτό το πρώιμο ελληνικό ρομάντσο γοητεία και μυστήριο. H περσική εκδοχή τού Μ&Π αποτελεί (ακόμη και στην αγγλική μετάφραση) ένα χαριτωμένο κείμενο με πλήθος ελληνικά ονόματα και αναφορές. Κάτι που επιτάσσει να μεταφρασθεί κάποια στιγμή στη γλώσσα μας. Μαζί πρέπει να μεταφρασθούν και να σχολιασθούν οι ελληνικές πηγές προς τέρψη και ωφέλεια των ελλήνων αναγνωστών. Οι δύο ερευνητές, ο Tomas Ηägg και ο Bo Utas, μας προσφέρουν - δώρο ανεκτίμητο - τη δυνατότητα να ξανασυναντήσουμε ύστερα από αιώνες ένα χαμένο ελληνικό μυθιστόρημα. Με τη σειρά του το μυθιστόρημα μας βοηθά, ακόμη και αν δεν μπορέσουμε να το ανασυστήσουμε πλήρως, να εννοήσουμε για άλλη μία φορά τη χάρη και τη δύναμη της κλασικής μας λογοτεχνίας. Παράλληλα δείχνει πως η φιλολογική έρευνα, όταν γίνεται με αφοσίωση και επιμονή, αποτελεί από μόνη της γοητευτική περιπέτεια. Οπως η ίδια η ρομαντική περιπέτεια της Παρθενόπης και του Μητίοχου.
