Αναδημοσίευση από: https://www.tovima.gr
Ο λόγος της πόλεως
Ο Πιερ Μανάν είναι από τους σημαντικότερους φιλελεύθερους πολιτικούς φιλοσόφους της εποχής μας.
Οι μεταμορφώσεις της πόλεως.
Δοκίμιο για τη δυναμική της Δύσης
Μετάφραση Χρήστος Μαρσέλλος.
Εκδόσεις Πόλις, 2014,
Δοκίμιο για τη δυναμική της Δύσης
Μετάφραση Χρήστος Μαρσέλλος.
Εκδόσεις Πόλις, 2014,
Ο Πιερ Μανάν είναι από τους σημαντικότερους φιλελεύθερους πολιτικούς φιλοσόφους της εποχής μας. Μαθητής του Ρεϊμόν Αρόν αλλά με επιδράσεις από τον Αλεξίς ντε Τοκβίλ και τον Λέο Στράους, στο εκτενές δοκίμιό του Οι μεταμορφώσεις των πόλεων μας προσφέρει μια διεισδυτική ανάλυση του πώς μέσω των μεταμορφώσεων αυτών αναπτύχθηκε η δυναμική της Δύσης – και κατά συνέπεια του πώς διαμορφώθηκε η σημερινή της φυσιογνωμία. Βιβλίο για αναγνώστες απαιτήσεων, καθώς κυκλοφορεί σε μια εποχή κρίσης των θεσμών και των πολιτικών συστημάτων. Η πολιτική είναι και σήμερα η μείζων προτεραιότητα, δηλαδή η πολιτική με την ουσιαστική έννοια: ως έκφραση της κοινωνικής δυναμικής και όχι ως διαχείριση των όποιων προβλημάτων.
Ενα ευρωπαϊκό βιβλίο
Οι Μεταμορφώσεις της πόλεως είναι ένα πολύ ευρωπαϊκό βιβλίο – «ευρωκεντρικό» θα το χαρακτήριζαν ίσως κάποιοι αναθεωρητικοί ιστορικοί. Ξεκινά από τη βασική ιδέα (αυτονόητη και για διαμετρικά αντίθετους στοχαστές, όπως ο Καστοριάδης) ότι η πόλις, ως θεσμός και ως λειτουργία, είναι ο πυρήνας της κοινωνίας από την εμφάνισή της στους ομηρικούς χρόνους ως τις μέρες μας. Κι όταν ο συγγραφέας μιλά για μεταμορφώσεις αναφέρεται στις τρεις μορφές που τη διαδέχτηκαν: την Αυτοκρατορία, την Εκκλησία και το Εθνος. Αυτές εξετάζονται κυρίως στο τρίτο μέρος. Πού διαφέρει η Πολιτεία του Θεού του ιερού Αυγουστίνου από την αρχαιοελληνική πόλιν (η οποία εξετάζεται στο πρώτο μέρος με τίτλο Η πρωταρχική εμπειρία της πόλεως) και την αντίστοιχη ρωμαϊκή (που περιγράφεται στο δεύτερο ως Αίνιγμα της Ρώμης);
Η ελληνική πόλις κυριαρχεί στο πρώτο μέρος, καθότι συνιστά την πρωταρχική εμπειρία. Ο Μανάν αναφέρεται στην ποιητική γένεση της πόλεως όχι απλώς παραπέμποντας αλλά αφιερώνοντας πάνω από σαράντα σελίδες στον Ομηρο. Προχωρεί στην περιγραφή τού πώς γίνεται πολίτης κανείς και τι συνεπάγεται αυτό αναλύοντας ταυτοχρόνως τη σημασία των πολιτικών θεσμών τόσο στην αρχαιότητα όσο και στους νεότερους χρόνους.
Γιατί όμως είναι σημαντικός ο πολιτικός λόγος (ο λόγος της πόλεως); Τι προσδιορίζει την αυθεντικότητά του; Η απάντηση μοιάζει εξαιρετικά απλή: ο πολιτικός λόγος είναι αυθεντικός μόνον όταν περιγράφει πράξεις. Και η κάθε πράξη, σύμφωνα πάντα με τη μεγάλη αρχαιοελληνική παράδοση, οφείλει να κατευθύνεται στο τέλος (με την έννοια του σκοπού). Αυτό φυσικά γίνεται εν ονόματι της κοινωνίας την οποία οφείλει να αντιπροσωπεύει η πολιτική τάξη, που είναι «τάξη του λόγου», κατά την ευφυή διατύπωση του Φουκό.
Η ιδέα και η λειτουργία της πόλεως ορίζει και τα πρότυπα συμπεριφοράς αλλά και συνύπαρξης, όπου καθοριστικό ρόλο παίζει το συμβολικό πεδίο. Από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ως τον Κικέρωνα, τον Κάτωνα και στη συνέχεια τη νεότερη εποχή. Κι εδώ ο χριστιανισμός, στον δυτικό κόσμο βεβαίως, έπαιξε καταλυτικό ρόλο. Για τούτο και ο Μανάν όχι μόνο παραπέμπει στον ιερό Αυγουστίνο και στο θεμελιώδες έργο του Η πολιτεία του Θεού αλλά του αφιερώνει και πολλές σελίδες.
Αν δεν κατανοήσουμε τα όσα λέει ο Αυγουστίνος για την ανθρώπινη φύση δύσκολα θα καταλάβουμε πώς η περίπλοκη ανάλυσή του όσον αφορά τη φύση του καλού, του κακού και του εσωτερικού ανθρώπου απλουστεύθηκε αργότερα και πώς οι όποιες ηθικές απλουστεύσεις επηρέασαν την εξέλιξη των δυτικών κοινωνιών και το έργο στοχαστών αιχμής, όπως λ.χ. ο Ρουσό. Στο κέντρο της σκέψης του Αυγουστίνου κυριαρχεί η ουσιώδης εξάρτηση από τον Δημιουργό ενώ για τον Ρουσό αυτό «καθιερώνει την τυραννία του νόμου πάνω στη φύση».
Το μεγάλο πρόταγμα για επιστροφή στην πολιτική
Ο αναγνώστης θα γοητευθεί από την ανάλυση της Πολιτείας του Θεού, από τις παραπομπές του Μανάν στον μύθο του Κάιν και του Αβελ (ο οποίος όχι μόνο εξηγεί την ανθρώπινη φύση αλλά αντιπροσωπεύει στο συμβολικό πεδίο δύο είδη πολιτείας), και από το πώς παρεμβάλλει το πλατωνικό παράδειγμα της Πολιτείας, όπου η θεολογία (ο λόγος περί θεών) «δεν είναι η θεολογία», η θεία επιστήμη ή ο έγκυρος λόγος περί των θεών αλλά «ο τρόπος που μιλάει κανείς για τους θεούς μέσα στην πόλι».
Οι αναφορές του Μανάν προϋποθέτουν καλή γνώση των ευρωπαϊκής ιστορίας και της φιλοσοφίας. Οποιος λ.χ. δεν έχει γενική τουλάχιστον γνώση της ρωμαϊκής πολιτείας δυσκολεύεται να κατανοήσει τον Μοντεσκιέ ή να αποκτήσει σφαιρική άποψη για τη Γαλλική Επανάσταση. Ή αν δεν αντιλαμβάνεται τη σημασία της Μεταρρύθμισης δεν μπορεί να κατανοήσει πώς μέσα σε ελάχιστο χρόνο ο Κρόμγουελ δημιούργησε ένα μοντέρνο κράτος και κατέστησε την Αγγλία παγκόσμια ναυτική δύναμη – και αυτοκρατορία. Αυτά είναι μόνο δύο από το πλήθος των συμπερασμάτων τα οποία περιέχονται σε αυτό το εξαίρετο βιβλίο.
Τα παραδείγματα εδώ λειτουργούν στο συγκριτικό πεδίο και συγκροτούν την πρισματική του δομή, γι’ αυτό και ο Μανάν κινείται ελεύθερα στον χώρο και στον χρόνο. Το παρελθόν όμως δεν έχει μόνο συγκριτικό αλλά και αναλογικό χαρακτήρα. Οι ομοιότητες και οι διαφορές επομένως συγκροτούν έναν περίπλοκο ιστό που θα μπορούσαμε να τον ορίσουμε με μία λέξη: κοινωνία. Η οποία έτσι καλύπτει τα πάντα.
Δεν απορούμε λοιπόν που μιλάει για «χριστιανικό έθνος». Ή για «αγία Εκκλησία» και «ανθρωπότητα». Η εξάντληση των εθνών μάς έχει οδηγήσει στην κυριαρχία της έννοιας της ανθρωπότητας. Αυτό εν τούτοις, λέει, «δεν έχει πολιτική εμβέλεια, δεν αποτελεί πραγματικό πολιτικό πόρο» αλλά μόνο «ένα λίγο-πολύ πλαίσιο αναφοράς», συμπεραίνοντας στο τέλος πως «η ανθρωπότητα, στο όνομα της οποίας θεσμοθετούμε σήμερα τον κανόνα, ξέρει μόνο να προστατεύει ό,τι υπάρχει και να απαγορεύει ό,τι θα μπορούσε να υπάρξει». Το συμπέρασμα είναι τουλάχιστον απαισιόδοξο – αν όχι δυσοίωνο. Μας επαναφέρει όμως στο μεγάλο αίτημα ή πρόταγμα (όπως προτιμούν οι κοινωνιολόγοι) των ημερών: την επιστροφή στην πολιτική, στην καρδιά της οποίας εξακολουθεί να βρίσκεται εγκαταστημένη η έννοια της πόλεως στις ποικίλες μορφές που έλαβε κατά τη μακραίωνη ιστορία της.
Στη μετάφραση και στην επιμέλεια αυτού του δύσκολου και πυκνού έργου έγινε εξαιρετική δουλειά.
