Παράλληλα με τη λογοτεχνική του δραστηριότητα ο Καλβίνο ανέπτυξε και τη δραστηριότητα του δοκιμιογράφου. Τον απασχόλησαν θεωρητικά προβλήματα όπως οι σχέσεις της λογοτεχνίας με τη φιλοσοφία και την επιστήμη, η εξέλιξη και οι τάσεις του σύγχρονου μυθιστορήματος, οι διαφορές ανάμεσα στη γλώσσα της ποίησης και της πολιτικής. Τα Αμερικάνικα μαθήματα είναι το τέταρτο και τελευταίο θεωρητικό βιβλίο του και αποτελείται από πέντε διαλέξεις με θέμα τη λογοτεχνία, τις οποίες επρόκειτο να δώσει κατά το ακαδημαϊκό έτος 1985-1986 ο καλεσμένος στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ Ιταλός συγγραφέας.
Εν είδει πνευματικής διαθήκης, ο Καλβίνο εδώ αναλύει, περιγράφει, υποδεικνύει πέντε ιδιότητες που πρέπει να διαφυλάξει η λογοτεχνία: την ελαφρότητα, την ταχύτητα, την ακρίβεια, την οπτικότητακαι την πολλαπλότητα. Επιχειρεί ένα είδος απολογισμού της πορείας της λογοτεχνίας και αφήνει να διαφανούν οι λεπτές σχέσεις που συνδέουν τα δικά του αφηγηματικά έργα με κείμενα αγαπημένων του συγγραφέων όπως οι Μπόρχες, Περέκ, Κενώ, Λεοπάρντι. Συγχρόνως κάνει έναν απολογισμό της μακρόχρονης ιστορίας του ανθρώπινου πολιτισμού μέσα από τις νεωτερικές επιστημονικές θεωρίες του Γαλιλαίου περί σύμπαντος, τη «φυσική φιλοσοφία» της ιταλικής Αναγέννησης του Καμπανέλλα και του Μπρούνο αλλά και τις ανακαλύψεις της σύγχρονης επιστήμης: τα quarks, τα «μηνύματα DNA», τα bits της πληροφορικής… Έτσι ο λόγος της κριτικής, ο λόγος της αφήγησης και ο λόγος της ανάλυσης συνυφαίνονται αριστοτεχνικά, ενσωματώνοντας παραθέματα, αυτοβιογραφικές αναφορές, αναμνήσεις, κριτικά σχόλια.
Πρόκειται για ένα μαγικό ταξίδι στη γνώση και στις ποιητικές εκφάνσεις της, μια πνευματική παρακαταθήκη μιας εμπειρίας που αποκρυσταλλώνεται μέσα από πέντε έννοιες πολύσημες και πολυεδρικές, οι οποίες φωτίζουν σαν αστερισμοί κάθε φορά και από διαφορετική οπτική γωνία το σύμπαν της λογοτεχνικής δημιουργίας· το επαναπροσδιορίζουν αναδεικνύοντας ένα ακόμη άφατο στοιχείο του, κρυμμένους θησαυρούς και νοήματα, χωρίς όμως ποτέ να εγκλωβίσουν το σύμπαν αυτό στη μονοδιάστατη λογική της ερμηνείας, της αξιολόγησης και της ιεράρχησης. Οι πέντε κατηγορίες λειτουργούν ωστόσο και ως μεταφορές ενός δυνητικού λογοτεχνικού συστήματος, αυτού που είχε στο νου του ο Καλβίνο όταν κατασκεύαζε με την ίδια θεωρητικο-δημιουργική ή επιστημονικο-ποιητική φαντασία τις Αόρατες πόλεις, το Κάστρο των διασταυρωμένων πεπρωμένων, το Πάλομαρ… Με οδηγό την έλλογη φαντασία και το ποιητικό esprit de géométrie που τον χαρακτηρίζει, ο Καλβίνο μάς δίνει λοιπόν, σ’ αυτό το μαγευτικό εγχειρίδιο ύφους, τις συντεταγμένες της δικής του Ποιητικής, μας αποκαλύπτει τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς του ως συγγραφέας, δοκιμιογράφος, πνευματικός άνθρωπος.
Καθεμιά όμως από αυτές τις λογοτεχνικές αξίες προσδιορίζεται και συμπληρώνεται και μέσα από την αντίθετή της. Ο Λεοπάρντι, ο ποιητής του ακαθόριστου των αισθήσεων, δεν μπορεί παρά να είναι ο ποιητής της ακρίβειας· ο Καβαλκάντι, και ο Δάντης, χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι μιας πολύπλοκης φιλοσοφικής και θεολογικής θεωρίας αντίστοιχα, είναι οι ποιητές της ελαφρότητας· το κρύσταλλο συνδέεται με τη φλόγα, η ψυχρή φαντασία με την ευφάνταστη ορθολογικότητα, ο εξωστρεφής θεός του εμπορίου, ο Ερμής, με τον μελαγχολικό Κρόνο· η γεωμετρική αφαιρετικότητα της σκακιέρας και των άδειων τετραγώνων της, εμβλημάτων του μηδενός, είναι άμεσα συνυφασμένη με την ιστορία του ξύλου από το οποίο είναι φτιαγμένη, δηλαδή η μορφή με την ύλη, το κενό με το συμπαγές. Ο Καλβίνο ομολογεί έτσι ότι, ενώ είναι κρόνιος ως ψυχοσύνθεση, θα επιθυμούσε να είναι ερμείος και ότι όλα όσα γράφει αντανακλούν αυτές τις δύο τάσεις, με τον ίδιο τρόπο που και «στις Αόρατες πόλεις κάθε έννοια και κάθε αξία είναι διττή, ακόμη και η ακρίβεια».
Η ποιητική του είναι παλινδρομική, χωρίς δογματισμούς, και δεν προσφέρει οριστικές εξηγήσεις ή βεβαιότητες, ενώ συνάμα αποδεικνύει πόσο απατηλή είναι η αξίωσή μας να πρεσβεύουμε απόλυτα πιστεύω. Η σκέψη του, αναλυτική και παρατακτική και αεικίνητη, προβάλλει διαρκώς συμμετρίες και ομοιότητες· διατυπώνει θέσεις και αντιθέσεις που δεν απολήγουν σε μια παρηγορητική σύνθεση. Αντίθετα, χρησιμεύουν ως δαυλοί για τη διερεύνηση του σκότους, ως εργαλεία έρευνας μιας άλυτης διαλεκτικής που μεταμορφώνεται συνεχώς για να αποφύγει τον πειρασμό του οριστικού και τη λογική μιας ενιαίας και συστηματικής πρότασης για τη λειτουργία και τις αξίες της λογοτεχνίας. Αυτό που έχει σημασία είναι η σπίθα που ανάβει από τη μαγική αυτή συνάντηση των εννοιών και η δυναμική της αέναης εκτύλιξης νοημάτων και εικόνων, αόρατα συνδεδεμένων μεταξύ τους. «Κάθε προσανατολισμός προϋποθέτει αποπροσανατολισμό. Μόνο όποιος έχει χαθεί μπορεί να σωθεί. […] Ο λαβύρινθος έχει γίνει για να χάνεται και να περιπλανιέται όποιος μπαίνει. Αποτελεί όμως και μια πρόκληση για τον επισκέπτη για να ανακατασκευάσει το σχέδιό του και να διαλύσει τη δύναμή του. Αν τα καταφέρει, θα έχει καταστρέψει το λαβύρινθο· δεν υπάρχει λαβύρινθος για όποιον τον έχει διασχίσει»[1].
Η γραφή του Καλβίνο στα Αμερικάνικα μαθήματα είναι αποσπασματική, ογκομετρική και όχι γραμμική, αρμονική και όχι μελωδική· διασταυρώνει και περιπλέκει τα νήματα της σκέψης και μας οδηγεί πράγματι σ’ έναν εννοιολογικό λαβύρινθο. Εδώ τίποτε δεν θεωρείται δεδομένο και γίνεται προσπάθεια να δοθεί μια απάντηση για τη λογοτεχνία μέσα από το τμηματικό, το αποσπασματικό, το μοριακό. Το κέντρο του λαβυρίνθου, αν υπάρχει, είναι η λογοτεχνία υψωμένη στο τετράγωνο, το πολυσήμαντο νόημά της, η μοναδικότητά της («υπάρχουν πράγματα που μόνο η λογοτεχνία μπορεί να εκφράσει με τα δικά της ιδιαίτερα μέσα») και η πολύτιμη παρουσία της στη ζωή όλων μας. Η λογοτεχνία προβάλλει εντέλει ως ηθική ασπίδα ενάντια στη βαρβαρότητα και την παρακμή του κόσμου· ως γνωστικό εργαλείο για την ταξινόμηση της άμορφης μάζας της πραγματικότητας-χάους· ως περιοχή ευταξίας στη μη αναστρέψιμη πορεία αποσύνθεσης του σύμπαντος. Η πιο μαγευτική διάστασή της ίσως είναι η προσπάθειά της να βγει έξω από τα όρια της γλώσσας και να δώσει το λόγο στις Σειρήνες και στο τραγούδι τους: «απώτατο σημείο άφιξης της γραφής, τελευταίο πυρήνα της ποιητικής λέξης»[2]. Και η μοναδικότητά της ίσως έγκειται στην προσπάθειά της να μας κάνει να βγούμε έξω από τον εγωιστικό και περιορισμένο εαυτό μας, «όχι μόνο για να διεισδύσουμε σε άλλα εγώ, παρόμοια με το δικό μας, αλλά για να δώσουμε το λόγο σε αυτό που δε μιλάει, στο πουλί που στέκεται στην υδρορροή, στο δέντρο την άνοιξη και στο δέντρο το φθινόπωρο…».
Η Μαρία Σπυριδοπούλου είναι η μεταφράστρια του βιβλίου “Αμερικάνικα Μαθήματα” που θα κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Καστανιώτη
.
[1] Hans Magnus Enzensberger στο Italo Calvino,Cibernetica e fantasmi, σ. 179.
[2] Italo Calvino, Livelli della realtà, Una pietra sopra, σ. 323
