γράφει ο Μιχάλης Μοδινός*
Αναδημοσίευση από: Τα ΝΕΑ / ΒΙΒΛΙΟΔΡΟΜΙΟ
Κίρκη Κεφαλέα, Κραταιά ως Θάνατος Αγάπη – Το Άσμα ασμάτων στη νεοελληνική λογοτεχνία, σελ. 328,Gutenberg – Δαρδανός, 2015
Χαρακτικό του Τάσσου για το «Ασμα ασμάτων» (Ικαρος, 1965), σε μετάφραση Γιώργου Σεφέρη
-Η Κίρκη Κεφαλέα γράφει μια ενδελεχή μελέτη για τις πάμπολλες μεταφράσεις- αντιγραφές, διασκευές και μετασκευές που δέχθηκε το βιβλικό Άσμα Ασμάτων, αλλά και για την παλινδρόμηση των ερμηνειών μεταξύ ακραίου ερωτισμού και θρησκειολαγνικών προσεγγίσεων-
Όμορφος είσαι αγαπημένε μου, είσαι δυνατός, είσαι ίσκιος φυλλωσιάς όταν με πλαγιάζεις
Κανένα άλλο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης δεν έχει τύχει τόσων μεταφράσεων, μεταγραφών, ερμηνειών και δραματοποιήσεων όσο το Άσμα Ασμάτων. Πρόκειται για ένα έκκεντρο ως προς τη βιβλική γραμματεία διαλογικό έργο με έντονες ερωτικές σκηνές, τολμηρές νατουραλιστικές μεταφορές, ακραίο λυρισμό και δραματική εκδίπλωση. Η εβραϊκή και η παλαιοχριστιανική παράδοση θεωρούσαν συγγραφέα του ποιήματος τον πολυγραφότατο βασιλιά Σολομώντα και περίοδο συγγραφής του τον δέκατο π.Χ. αιώνα, αλλά πολλοί μεταγενέστεροι μελετητές αμφισβητούν την σύνθεσή του από ένα μόνο πρόσωπο και επομένως το διασπείρουν χρονικά σε μια μακρά περίοδο. Σύμφωνα με αυτή την ερμηνευτική γραμμή, το ποίημα συντέθηκε σταδιακά από λαϊκά – δημοτικά άσματα και αφηγήσεις για να αποκτήσει ολοκληρωμένη μορφή πολύ αργότερα. Άλλοι μελετητές πιστεύουν ότι είχε εξ’ αρχής ενιαία αφηγηματική δομή. Όπως και να ‘χει πάντως, στο ποίημα αποδόθηκε από νωρίς μια πρόθεση σύνδεσης του θρησκευτικού με το ερωτικό συναίσθημα και με αυτή την έννοια του αποδόθηκε αλληγορική σημασία. Ο ακραίος ερωτισμός του που μπορεί να σοκάρει ακόμη και στις μέρες μας ενδύθηκε τον χιτώνα της αλληγορίας προκειμένου να «εξυψωθεί» το νόημά του και να γίνει έτσι δυνατή η συμπερίληψή του στη Βίβλο.
Προσωπικά νομίζω ότι έχουμε εδώ μια συλλογική πονηρία: προκειμένου να διακινηθεί επισήμως ερωτικό υλικό επισημοποιήθηκε η συμπερίληψη του ποιήματος σε μια υπεράνω υποψίας θρησκευτική σύνθεση και μάλιστα στο κατ’ εξοχήν βιβλίο των βιβλίων. Οι εραστές διά του διαλόγου τους συνεχίζουν τρόπον τινά το βιβλίο της Γένεσης. Αναστυλώνουν την ερωτική πράξη από την καταισχύνη, ξαναγράφουν την ιστορία της εξόδου από τον παράδεισο και αποκαθιστούν το νόημα του Κήπου της Εδέμ. Οι εραστές χρησιμοποιούν στο διάλογό τους μεταφορές παρμένες από μια ειδυλλιακή φύση, χρωματίζουν πίνακες με έντονες πινελιές, ενδύουν τον έρωτά τους με άφθονο συναίσθημα και φτιάχνουν εντέλει τον παράδεισό τους. Τώρα, η απόδοση -κατά την αλληγορική ερμηνεία- θρησκευτικής βάσης σε σκηνές με μαστούς πλήρεις γάλακτος, σε ουρανίσκους που γεύονται το κρασί του άλλου, σε γυναικείες χαράδρες σαν καρπερούς αμπελώνες, σε μηρούς σαν του ζαρκαδιού και άλλα παρεμφερή που παρελαύνουν στο ποίημα, αυτό, κατά την γνώμη μου, μόνο η αποστροφή της εβραιοχριστιανικής παράδοσης προς το σώμα θα μπορούσε να το εφεύρει.
Άπειροι λοιπόν οι μεταγραφείς και διερμηνείς του έργου, αρχίζοντας από την περίφημη μετάφραση των Εβδομήκοντα κατά τους αλεξανδρινούς χρόνους. Η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου της Αθήνας Κίρκη Κεφαλέα μας δίνει εδώ μια επιλεκτική καταγραφή διαχρονικών προσεγγίσεων στο έργο που εντυπωσιάζει. Η συγγραφέας περιγράφει την κάθε μετάφραση –γλώσσα, μέτρο, μορφή, στίχο-, σημειώνει ποιο είναι το πρωτότυπό της και παραθέτει ενδεικτικά αποσπάσματα που μας ξεναγούν θαυμάσια στο έργο. Στην γνωστότερη ίσως μετάφραση στη νεοελληνική, ο Γιοσέφ Ελιγιά μεταφράζει το 1927 από το εβραϊκό πρωτότυπο. Στην εκτενή μελέτη του που συνοδεύει τη μετάφραση στο περιοδικό της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαιδείας θεωρεί το κείμενο πέραν πάσης αμφιβολίας ερωτικό και αποκαλεί την αλληγορική θρησκευτική ερμηνεία του «συμβολικό ψεύδος». Ο Σεφέρης από τη μεριά του, καταφανώς γοητευμένος από το κείμενο, μεταφράζει από το ελληνικό πρωτότυπο, ενώ το έχει ήδη χρησιμοποιήσει δημιουργικά στο νεανικό του μυθιστόρημα Έξη Νύχτες στην Ακρόπολη. Παλιότερα, ο Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος είχε δημοσιεύει ήδη στα 1869 μια δραματική διασκευή από τα γαλλικά της μεταγραφής του Άσματος σε πεντάπρακτο δράμα από τον Ερνέστο Ρενάν - ένα από τα πολλά δράματα που ενέπνευσε ο διαλογικός χαρακτήρας του έργου. Και πάει λέγοντας. Ακόμη και αν εξαιρέσουμε τις πάμπολλες δογματικές μεταφράσεις και ερμηνευτικές προσεγγίσεις του κειμένου προκύπτει ένας αριθμός που αγγίζει τη μία ετησίως. Λεόντιος Χατζηκώστας, Λευτέρης Παπαδόπουλος, Κώστας Τοπούζης, Μάχη Μουζάκη, Μιχάλης Γκανάς, Γιώργης Έξαρχος και άλλοι πολλοί αναμετρήθηκαν με τον ερωτισμό του ποιήματος, ακόμη κι όταν του απέδιδαν ιερή σημασία. Είναι φυσικό η ποιότητα των έργων τους να ποικίλλει, καθώς μεταξύ άλλων το ιδεολογικό τους κίνητρο αποκλίνει ριζικά κατά περίπτωση από το ιδεατό πρωτότυπο. Η Κεφαλέα, με επιστημονική αποστασιοποίηση, τις χαρακτηρίζει όλες αξιόλογες, γι αυτό άλλωστε τις επιλέγει προς παρουσίαση και σχολιασμό.
«Η ανταπόκριση της νεοελληνικής φιλολογίας και λογοτεχνίας στο Άσμα Ασμάτων υπήρξε διαρκής, έντονη και θα λέγαμε εκτεταμένη». τονίζει η συγγραφέας. Και αλλού: «Η μορφή του στίχου-εδαφίου του κειμένου των Εβδομήκοντα, η οποία πλησιάζει τη μορφή του ελεύθερου στίχου, και οι τολμηρές, υπερρεαλίζουσες παρομοιώσεις και μεταφορές του διαβάστηκαν ως δύο πρωτοποριακά στοιχεία της ελληνικής λογοτεχνικής παράδοσης και ενθάρρυναν τις νεωτερίζουσες τάσεις του τέλους του 19ου και του 20ού αιώνα, καθώς και τις μοντερνιστικές τάσεις του Μεσοπολέμου».
Αυτό γίνεται σαφές αν σκεφτεί κανείς ότι από τον Σολωμό και τον Επισκοπόπουλο ως τον Σικελιανό, τον Σινόπουλο, τον Εγγονόπουλο και τον Κάλας , υπήρξαν πάμπολλοι οι κατεστημένοι ποιητές που ασχολήθηκαν με το έργο. Εκτός από τους μεταφραστές του δεν είναι λίγοι όσοι συνδιαλέγονται μαζί του με ποικίλους τρόπους, συχνά περιλαμβάνοντάς το στους στίχους τους. Ο Σολωμός λ.χ. χρησιμοποιεί θέματα από το Άσμα Ασμάτων σε είκοσι δυο νεανικά του σονέτα προτάσσοντας μάλιστα σε καθένα από αυτά έναν αντίστοιχο στίχο. Ο Κάλας στην δεκαετία του ’70 αναστρέφει τις βιβλικές εικόνες κατασκευάζοντας έναν εφιαλτικό, ανεστραμμένο Κήπο της Εδέμ. Και ούτω καθεξής.
Δεν μπορώ εδώ να γίνω εδώ περισσότερο αναλυτικός. Ήδη από την εποχή του Λογγίνου στα πρώτα μεταχριστιανικά χρόνια το Άσμα Ασμάτων συζητήθηκε, σχολιάσθηκε, απαγγέλθηκε, μεταποιήθηκε και γέννησε ανοιχτά ακόμη γραμματολογικά ζητήματα. Η συστηματική περιήγηση της Κίρκης Κεφαλέα είναι επωφελής και δυνητικά απολαυστική για τον «ανοιχτό» αναγνώστη. Επιπλέον του προτείνει μια εξαντλητική λίστα έργων προς περαιτέρω ανάγνωση.
Τ’ αφάλι σου σαν τορνευτό κροντήρι
Με το γλυκό κρασί για κέρασμα
Περιβαλλοντολόγος, γεωγράφος και μηχανικός ο Μιχάλης Μοδινός γεννήθηκε στην Αθήνα το 1950. Θεωρητικός και ακτιβιστής του οικολογικού κινήματος, συνεργάστηκε με διεθνείς οργανισμούς, δίδαξε σε ακαδημαϊκά ιδρύματα ανά τον κόσμο, ενώ υπήρξε ιδρυτής και εκδότης της Νέας Οικολογίας, πρόεδρος του Εθνικού Κέντρου Περιβάλλοντος και διευθυντής του Διεπιστημονικού Ινστιτούτου Περιβαλλοντικών Ερευνών. Στο δοκιμιακό - ερευνητικό του έργο περιλαμβάνονται τα βιβλία "Μύθοι της ανάπτυξης στους τροπικούς" (Στοχαστής), "Από την Εδέμ στο καθαρτήριο" (Εξάντας), "Τοπογραφίες" (Στοχαστής), "Το παιγνίδι της ανάπτυξης" (Τροχαλία) και "Η αρχαιολογία της ανάπτυξης" (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). Από το 2005 στράφηκε συστηματικά στην λογοτεχνία και την κριτική της.
Από τις εκδόσεις Καστανιώτη έχουν κυκλοφορήσει τα μυθιστορήματά του "Χρυσή ακτή", 2005, "Ο μεγάλος Αμπάι", 2007, "Επιστροφή", 2009 (βραβείο Ιδρύματος Πέτρου Χάρη Ακαδημίας Αθηνών) "Η σχεδία", 2011 (Διάκριση της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων και υποψήφιο για το Ευρωπαϊκό Λογοτεχνικό Βραβείο) και "Άγρια Δύση - μια ερωτική ιστορία", 2013.
To τελευταίο του βιβλίο "Τελευταία έξοδος: Στυμφαλία" (2014) κυκλοφορεί από το Βιβλιοπωλείο της Εστίας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου