Η εξάβιβλος του Αρμενόπουλου

Πηγή:https://el.wikipedia.org/wiki/Εξάβιβλος

Η Εξάβιβλος ή Πρόχειρον νόμων (λατινικά: Promptuarium^[1] / Προμπτοάριουμ, ρωσικά: Шестикнижжя^[2]/ Σεστικνίζα) είναι μιαΒυζαντινή νομική πραγματεία του 14ου αιώνα (1344-1345), του νομολόγου και ανώτατου δικαστικού Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου, η οποία περιέχει ένα μεγάλο εύρος βυζαντινών νομικών κειμένων και πηγών. Χρησιμοποιήθηκε ευρέως στα Βαλκάνια^[3][4] κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το 1835, το έργο αυτό υιοθετήθηκε, με βασιλικό διάταγμα, ως ο επίσημος αστικός κώδικας του νεοιδρυθέντος Ελληνικού κράτους, όπου και παρέμεινε σε ισχύ ως το 1946.^[5]Η πρώτη έντυπη έκδοση του έγινε στο Παρίσι το 1540.

Αφορμή για την συγγραφή του έργου αποτέλεσε η μελέτη από τον Αρμενόπουλο του έργου Πρόχειρο των Νόμων που έγινε υπό τις οδηγίες του Λέοντα ΣΤ΄^[6] περί το 907,^[7][8] το οποίο όμως βρήκε πως είχε σημαντικές ελλείψεις και ήταν γενικότερα δύσχρηστο για τις ανάγκες της εποχής του. Έτσι, αποφάσισε να συγγράψει μια νέα πραγματεία με βάση το παλαιότερο έργο, και κατόπιν αναλύοντας και εισάγοντας περιεχόμενο το οποίο φέρεται να στηρίχτηκε σε σχεδόν όλο το σύνολο της βυζαντινής νομολογίας, όπως των Πανδεκτώνκαι του Κώδικα του Ιουστινιανού (6ος αιώνας), το νομικό έργο για την πολεοδομία του Ιουλιανού Ασκαλωνίτη (6ος αιώνας), τους νόμους και κωδικοποιήσεις από το κωδικοποιητικό έργο Βασιλικά του Λέοντος ΣΤ´(9ος αιώνας, την μικρή όπως και την και μεγάλη Σύνοψη^[1]), το Πόνημα Νομικόν του Μιχαήλ Ατταλειάτη (11ος αιώνας), καθώς και την Πείρα του Ευστάθιου Ρωμαίου (11ος αιώνας). Σε ορισμένες εκδόσεις του έργου επισυνάπτεται και ο Νόμος Γεωργικός της εποχής των Ισαύρων (8ος αιώνας).^[9]

Την συλλογή όλων αυτών των στοιχείων, ο Αρμενόπουλος την επεξεργάστηκε και τις πληροφορίες που προέκυψαν τις μετέτρεψε σε μια οργανωμένη, προσβάσιμη, και αλληλοδιασταυρωμένη πραγματεία πάνω στην οποία εργάστηκε με μεγάλη επιμέλεια και επιμονή, και το έργο κατέστη το πιο διάσημο έργο της συγκεκριμένης περιόδου της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.^[10] Η εξαιρετική διάδοσή του διαπιστώνεται και από το γεγονός ότι διασώζεται σε περισσότερα από 100 χειρόγραφα.^[9] Κατά τους αιώνες που ακολούθησαν, το κείμενο μεταφέρθηκε στη δημώδη ελληνική γλώσσα αρχικά από τους Ανδρέα Δαρμάριο (1586) και Θεοδόσιο Ζυγομαλά (1605).

Πέρα από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, τη γενικότερη μετέπειτα χρήση του έργου στα Βαλκάνια από τους χριστιανικούς πληθυσμούς και εκκλησιαστικά δικαστήρια κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Aυτοκρατορίας, και τη μετέπειτα ιδιότητα του ως νομικού αστικού κώδικα από το Ελληνικό κράτος έως και το 1946, το έργο ήταν ο επίσημος κώδικας στις περιοχές της Βεσσαραβίας και Μολδοβλαχίας.^[2][11]

Επίσης εκτός των σχολίων του Αρμενόπουλου, το κείμενο εμπλουτίστηκε και με περαιτέρω σχόλια τις δεκαετίες που ακολούθησαν και η έκδοση του έργου αυτή καλείται Αυξημένη Εξάβιβλος.^[12][13]

Το έργο απαριθμεί έξι τόμους (επτά μαζί με το συμπλήρωμα των Έτερων τίτλων) και 83 κεφάλαια. Τα περιεχόμενα ανά βιβλίο και κεφάλαια είναι τα παρακάτω(τίτλοι από Χέρτσογ, πιθανώς βασισμένοι στη μετάφραση στα νέα ελληνικά του Κλονάρη ή του Σπανού, η αρχική γραφή των τίτλων είναι πολυτονική):

Βιβλίο	Α´	Β´	Γ´
Τίτλος	Περί νόμων και δικαστικής καταστάσεως	Περί δικών διαφόρων και καινοτομιών	Περί εκποιήσεως, δανείου και κοινωνίας
Κεφάλαια	α´ Περί νόμων β´ Περί ενάγοντος και εναγομένου γ´ Περί αγωγών και χρόνων δ´ Περί δικαστικής ψήφου και αποφάσεως ε´ Περί μηνυτών ϛ´ Περί μαρτύρων ζ´ Περί όρκου η´ Περί συμβολαίων θ´ Περί συμφώνων ι´ Περί διαλύσεως ια´ Περί ανάγκης και βιός ιβ´ Περί ανήβων και αφηλίκων, εν ω και περί αποκαταστάσεως ιγ´ Περί γυναικών ιδ´ Περί δούλων ιε´ Περί ασαφούς και αμφιβόλου ιϛ´ Περί στρατιωτών ιζ´ Περί λύσεως υπεξουσιότητας ιη´ Περί ελευθεριών	α´ Περί νομής και δεσποτείας β´ Περί αναργυρίας γ´ Περί απαιτήσεως και απωλείας δ´ Περί καινοτομιών ε´ Περί λειτουργιών, τελών και κομμερκίου ϛ´ Περί μερίδων, εν ω και περί ευρέσεως θησαυρού ζ´ Περί των εν ναυαγίω ριπτομένων, και περί δικαίου υποτροφής η´ Περί υιοθεσίας θ´ Περί προσφευγόντων ι´ Περί χρήσεως ια´ Περί ναυτικών	α´ Περί δωρεών β´ Περί ανατροπής δωρεών γ´ Περί πράσεως και αγορασίας, εν ω και περί προτιμήσεως δ´ Περί εμφυτεύσεως ε´ Περί δανείου και ενεχύρου ϛ´ Περί εγγυητών και αντιφωνητών ζ´ Περί τόκου η´ Περί μισθώσεως, εν ω και περί εργολάβων θ´ Περί παρακαταθήκης ι´ Περί συστάσεως κοινωνίας ια´ Περί λύσεως κοινωνίας
Βιβλίο	Δ´	Ε´	ΣΤ´
Τίτλος	Περί μνηστείας και γάμων	Περί διαθηκών και επιτρόπων	Περί ζημίας και ποινών
Κεφάλαια	α´ Περί συναινέσεως μνηστείας β´ Περί αρραβώνων μνηστείας γ´ Περί δωρεών μνηστείας δ´ Περί όρου και διαθέσεως γάμου ε´ Περί ακριβείας γάμου ϛ´ Περί βαθμών συγγενείας και γάμων κεκωλυμένων ζ´ Περί δευτερογαμούντων η´ Περί δικαίου προικός θ´ Περί εκδικήσεως προικός και των βαρών αυτής ι´ Περί υποβόλου ια´ Περί δωρεών μεταξύ ανδρός και γυναικός ιβ´ λύσεως γάμου και των αιτίων αυτής	α´ Περί διαθήκης αυτεξουσίων β´ Περί διαθήκης υπεξουσίων γ´ Περί διαθήκης απελευθέρων δ´ Περί διαθήκης επισκόπων και μοναχών ε´ Περί ανατροπής διαθήκης ϛ´ Περί μέμψεως και εναντιώσεως διαθήκης ζ´ Περί κοδικέλλου η´ Περί κληρονόμων θ´ Περί φαλκιδίου ι´ Περί ληγάτου ια´ Περί επιτρόπων, κουρατώρων και διοικητών ιβ´ Περί του πότε δει ενάγειν τους δανειστάς κατά των κληρονόμων του τελευτήσαντος	α´ Περί ζημίας β´ Περί μοιχών γ´ Περί πορνών και των εκβιαζόντων παρθένους δ´ Περί αιμομικτών, ασελγών και ειλογευομένων ε´ Περί κλεπτών, απελατών, τυμβωρύχων και ιεροσύλων ϛ´ Περί φονέων και ληστών ζ´ Περί αρπαζόντων γυναίκας η´ Περί αυτομόλων και ανδραποδιστών θ´ Περί συκοφαντών και των φλυαρίαν ευρισκόντων ι´ Περί φαρμακών, γοητών και μάντεων ια´ Περί Ιουδαίων, αιρετικών και Ελληνιζόντων ιβ´ Περί δούλων και τους εμπρησμούς ποιούντων ιγ´ Περί των υποδεχομένων αλλοτρίους δούλους και των εκποιούντων ελευθέρους ιδ´ Περί διαφόρων ποινών ιε´ Περί του τίνες ατιμούνται
Βιβλίο	*
Τίτλος	Έτεροι τίτλοι διάφοροι αναγκαίοι
Κεφάλαια	α´ Περί αξιωμάτων β´ Περί κανόνων διαφόρων γ´ Περί σημασίας ονομάτων δ´ Περί χειροτονίας επισκόπων

Εκδόσεις του έργου

Χειρόγραφα

Οι κύριες συλλογές χειρογράφων είναι στις παρακάτω βιβλιοθήκες (Χέρτσογ, 1836, σελ. 64-67):

• Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων (αριθμός χειρογράφου 02368, έτος -033 -034)^[14]
• Βιβλιοθήκη του Βατικανού (αριθμοί χ. 256, 369, 848, 849, 850)
• Λαυρεντιανή βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας (αρ. 19 τραπέζης 81, αρ. 85 τρ. 89)
• Μαρκιανή βιβλιοθήκη της Βενετίας (αρ. 182/15ος αιώνας, 183/14ος, 525/15ος, 580/14ος)
• Αμβροσιανή βιβλιοθήκη του Μιλάνου (αρ. C3 )
• Εθνική βιβλιοθήκη της Ισπανίας στη Μαδρίτη
• Εθνική βιβλιοθήκη της Γαλλίας στο Παρίσι (αρ. 478/15ος αιώνας, 1338/15ος, 1355/15ος, 1360/15ος, 1362/15ος, 1363/1561, 1386/15ος, 1387/15ος, 1388/16ος, 1786/15ος )
• Βιβλιοθήκη Μπόντλιαν της Οξφόρδης
• Εθνική βιβλιοθήκη της Αυστρίας στη Βιέννη (αρ. 10, 11, 12, 53)
• Συνοδική βιβλιοθήκη της Μόσχας (αρ. 151/17ος αιώνας, 41/15ος, 44/15ος, 45/15ος)