Ακριτικά τραγούδια ονομάζονται τα δημοτικά τραγούδια που αναφέρονται στα κατορθώματα των Ακριτών, των φρουρών των ανατολικών συνόρων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Τα ακριτικά τραγούδια είναι τα παλαιότερα ελληνικά δημοτικά τραγούδια που σώζονται και συγγενεύουν με το έμμετρο αφήγημα του 12ου αι., το γνωστό ως «Έπος του Διγενή Ακρίτα».
Η αναφορά των ακριτικών δημοτικών τραγουδιών ανάγεται στα βυζαντινά χρόνια, την εποχή που δημιουργήθηκαν τα θέματα ειδικότερα στη περιοχή του Ευφράτη, του Ταύρου και του Αντίταυρου (8ο - 9ο αιώνα), για την ασφάλεια των οποίων άκμαζε ο θεσμός των Ακριτών, εξ ου και η ονομασία τους. Η σύνθεση αυτών ανάγεται μεταγενέστερα (11ο - 12ο αιώνα), στον Πόντο, την Καππαδοκία και γενικότερα στη Μικρά Ασία. Μαρτυρία για την ύπαρξη ηρωικής ποίησης στο Βυζάντιο θεωρείται η αναφορά του Αρέθα, αρχιεπισκόπου Καισαρείας (9ος-10ος αι.) στους Παφλαγόνες ραψωδούς που τραγουδούσαν από σπίτι σε σπίτι «ᾠδάς τινας πάθη περιεχούσας ἐνδόξων ἀνδρῶν».
Το παλαιότερο σωζόμενο ακριτικό τραγούδι είναι το «Άσμα του Αρμούρη» που παραδίδεται σε χειρόγραφο του 15ου αι. Τα περισσότερα όμως ακριτικά που είναι γνωστά σήμερα είναι όψιμες καταγραφές, του 19ου ή και των αρχών του 20ου αι., και προέρχονται από τον Πόντο, την Κύπρο και την Κρήτη. Η παλαιότητα του υλικού των τραγουδιών γίνεται αντιληπτή από την μνεία των Σαρακηνών, της Συρίας και της Αραβίας και τα βυζαντινά ονόματα των ηρώων: Αλέξιος, Κωνσταντίνος, Θεοφύλακτος. Σε κάποιες από τις παραλλαγές όμως με την πάροδο του χρόνου προστέθηκαν και νεότερα ιστορικά στοιχεία, όπως η αναφορά στους Τούρκους και την άλωση της Κωνσταντινούπολης (παράδειγμα οι ποντιακές παραλλαγές Του υιού του Ανδρόνικου, όπου στους πρώτους στίχους, αντί για «Κουρσεύουν οι Σαρακηνοί, κουρσεύουν οι Αραβίδες», που υπάρχει στις άλλες παραλλαγές, λέγεται «Οι Τούρκ' όνταν εκούρσευαν την Πόλ', την Ρωμανίαν»).
Γενικά, τα ακριτικά τραγούδια διακρίνονται από τα πλούσια χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού και ιδιαίτερα για την πνοή τους, την ηρωική και πολεμική αναφορά τους, την πυκνότητα αλλά και τη λιτότητα του λόγου καθώς και για την πλαστική τους δύναμη. Κύριος στόχος τους είναι η έξαρση της τιτάνιας προσωπικής λεβεντιάς που στο στόμα του ελληνικού λαού γίνεται τραγούδι - θρύλος. Αποτελούν έκφραση εν προκειμένω της τιτάνιας αντιπαλότητας του Βυζαντίου κατά των βαρβάρων και του αγροίκου χαρακτήρα των Αράβων και κάθε άλλων επιδρομέων ως παρασιτικών στοιχείων της Αυτοκρατορίας.
Συνέπεια των παραπάνω είναι οι ήρωες αυτών των τραγουδιών να παρουσιάζονται σαν άτομα εξαιρετικής ανδρείας, συχνά με υπερφυσικές δυνατότητες και διαστάσεις: επιδεικνύουν πολεμικές ικανότητες από μικρή ηλικία και είναι σε θέση να κατατροπώσουν μόνοι μεγάλα στρατεύματα. Τα κατορθώματα των ακριτικών ηρώων παρουσιάζουν διάφορες μορφές: Στο Άσμα του Αρμούρη ο νεαρός ήρωας, ο Αρέστης, γιος του Αρμούρη, κάνει έφοδο στο στρατόπεδο των Σαρακηνών για να ελευθερώσει τον αιχμάλωτο πατέρα του, εξοντώνει τους εχθρούς και προκαλεί τον θαυμασμό του Εμίρη για το θάρρος και την αποφασιστικότητά του, με αποτέλεσμα ο Εμίρης να του προσφέρει ως σύζυγο την κόρη του. Στο τραγούδι Των γιων του Ανδρόνικου ο ήρωας (γιος του Ανδρόνικου) γεννήθηκε στην αιχμαλωσία, αφού οι Σαρακηνοί σε μια επιδρομή απήγαγαν την έγκυο μητέρα του. Σε πολύ νεαρή ηλικία νίκησε σε αγώνισμα τους Σαρακηνούς και δραπέτευσε για να βρει τον πατέρα του. Σε άλλα τραγούδια εμφανίζεται το μοτίβο της αρπαγής μιας κοπέλας από τους Σαρακηνούς και της απελευθέρωσής της από τον άντρα της. Ο ήρωας σε πολλά από αυτά είναι ο Διγενής Ακρίτας, αλλά υπάρχουν και παραλλαγές με άλλους ήρωες, όπως το μικρό Βλαχόπουλο. Τέλος, μεγάλη ομάδα τραγουδιών είναι αυτή που εξιστορεί τον θάνατο του Διγενή μετά την μάχη με τον Χάρο.
Εκ του περιεχομένου τους όσα πολεμικά ή ηρωικά, δημοτικά τραγούδια έχουν συγγένεια θέματος ανήκουν σε μια ενότητα ή σύνολο που αποκαλείται κύκλος (ακριτικών τραγουδιών). Διακρίνονται δύο τέτοιοι κύκλοι, ο κύκλος γνησιότητας και ο κύκλος διασκευών. Εν προκειμένω ο πρώτος κύκλος φέρει το όνομα του Διγενή ακρίτα. Λόγω δε της μεγάλης ποικιλίας των ακριτικών τραγουδιών προέκυψε το ακριτικό έπος του οποίου κύριο πρόσωπο είναι ο Διγενής. Σημειώνεται ότι σε όλες τις παραλλαγές και χειρόγραφα παραμένει απροσδιόριστος ο χρόνος καταγραφής τους.
Με τα ακριτικά τραγούδια, όπως και με το «Έπος του Διγενή Ακρίτα», όπως αυτά διασώζονται σήμερα είναι συνδεδεμένα πολλά φιλολογικά προβλήματα, σχετικά με την παλαιότητα των τραγουδιών απέναντι στο «Έπος». Έχουν υποστηριχθεί δύο απόψεις, ότι δηλαδή το έπος βασίστηκε στο υλικό των δημοτικών τραγουδιών, ή ότι τα τραγούδια αυτά είναι στο σύνολό τους παράγωγα του έπους. Η άποψη που είναι σήμερα ευρύτερα αποδεκτή είναι ότι στα βυζαντινά χρόνια υπήρχε ηρωική προφορική ποίηση, για την μορφή της οποίας βέβαια ελάχιστα είναι γνωστά, αλλά με βάση το Άσμα του Αρμούρη που σώζεται σε αρκετά παλιά καταγραφή, καθώς και την σύγκριση του Έπους με τα σύγχροναδημοτικά τραγούδια, μπορούν να εντοπιστούν κοινά θεματικά και φραστικά μοτίβα που έχουν την προέλευσή τους στα βυζαντινά χρόνια και επιβίωσαν δια μέσου της προφορικής παράδοσης, επομένως αποτέλεσαν το υλικό από το οποίο άντλησε το έπος. Ωστόσο δεν μπορεί να αποκλειστεί το γεγονός κάποια ακριτικά τραγούδια να προήλθαν από το έπος. Επίσης, κάποιοι μελετητές σήμερα αμφισβητούν την σκοπιμότητα της διάκρισης μιας ιδιαίτερης ομάδας ακριτικών τραγουδιών[1] ή κάποιοι άλλοι αμφισβητούν τον ακριτικό χαρακτήρα κάποιων τραγουδιών που έχουν χαρακτηριστεί ακριτικά[2], χωρίς όμως να μπορούν να παρουσιάσουν ουσιώδη επ΄ αυτού επιχειρήματα.
Απόσπασμα από ακριτικό τραγούδι
Το παρακάτω απόσπασμα προέρχεται από το Άσμα του Αρμούρη (κατά την έκδοση Αλεξίου), στ. 85-98
