Η αναγκαία ποίηση της morbidezza

Πηγή:http://amagi.gr/content/i-anagkaia-poiisi-tis-morbidezza

Η Doña desnuda, ή Η Αφροδίτη στο κάτοπτρό της, ή Η Τουαλέτα της Αφροδίτης, του Diego Velázquez (1599-1660). Rockeby Venus, Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο, π. 1649-1651. Λάδι σε καμβά, 112,5×177 εκατ.

Για «όλη την ομορφιά του κόσμου» και για την «κίνηση ενός κύματος ή μιας παλλόμενης γραμμής οροσειράς» μίλησαν οι λυρικότεροι από τους θαυμαστές, για τον απτό αισθησιασμό αυτού του κορμιού όλο ζωντάνια, που στα μάτια τού (άρρενος) θαυμαστή η εικόνα μετατοπίζεται από τον φανταστικό στον υπαρκτό κόσμο. Ακόμη και η τεχνική της πινελιάς του ζωγράφου της ισπανικής Αυλής, ζήτημα που συνήθως υποτάσσεται στην έρευνα νηφάλιας τεχνολογικής ανάλυσης, δεσμεύτηκε από ορισμένους (Ισπανούς πάλι) ερευνητές στον κανόνα της ερωτικής έκστασης, ως το ρευστό εκείνο υλικό, υπεύθυνο για τη μεταμόρφωση της ύλης σε απαλή υφή και τρυφερότητα με κύριο χαρακτηριστικό το sfummato. Μα πρόκειται πραγματικά για την απεικόνιση μιας Αφροδίτης, θέμα προς αποφυγήν στην αυστηρή Ισπανία, ή για το γυμνό οποιασδήποτε γυναίκας και μάλιστα για το σπάνιο εκείνο είδος γυμνού, όπου ο ζωγράφος βάζει τον θεατή να το βλέπει από πίσω, χωρίς δηλαδή τη δυνατότητα επικοινωνίας με το βλέμμα; Και ο καθρέφτης; Το 1914, μια σουφραζέτα ντυμένη στα γκρι, που αργότερα ακολούθησε το φασιστικό κόμμα της Αγγλίας, φρόντισε, οκτώ χρόνια μετά την υπερήφανη απόκτηση του έργου από την Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, να χτυπήσει με ένα χασαπομάχαιρο καμιά δεκαριά φορές τη γυμνή πλάτη, γιατί, έλεγε, η ομορφιά που εκτιμά ήταν η ομορφιά της χαρισματικής συντρόφισσάς της που αγωνιζόταν για το δικαίωμα γυναικείας ψήφου, και που σάπιζε στη φυλακή.

Δεν γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογία του έργου, ούτε καν τον αναθέτη. Για πρώτη φορά αναφέρεται στην απογραφή της συλλογής έργων τέχνης ενός Ισπανού μαρκησίου και περιγράφεται ως: «Ελαιογραφία σε καμβά μέσα σε μαύρο πλαίσιο μιας γυμνής γυναίκας ξαπλωμένης πάνω σε σεντόνι, που δείχνει την πλάτη της, στηριγμένη στο δεξί της χέρι, και βλέπει μέσα σε καθρέφτη που κρατά ένα αγόρι». Ούτε για Αφροδίτες ούτε για Έρωτες διαβάζουμε, ενώ παρόμοια κατάστιχα μπαίνουν πάντα σε λεπτομέρειες. Το αγόρι είναι βέβαια φτερωτό, και κάθε φτερωτό αγόρι ονομάζεται, εντός πάντα ενός μακρινού ρωμαϊκού μυθολογικού συνδηλούμενου, Έρως. Πρόκειται εν πάση περιπτώσει για ένα «επιθαλάμιον», ένα δηλαδή εικαστικό γαμήλιο ποίημα, μια άδηλη ευχή για ευτυχή παιδογονία σε ένα νιόπαντρο ζεύγος; Διόλου απίθανο — αν και οι σχολαστικοί αναλυτές φαίνεται να διαφωνούν, λόγω του υπέρμετρου ερωτισμού.

Απεικονίσεις ημιενδεδυμένων γυναικών που κρύβουν περισσότερα από όσα φανερώνουν είχαν βρει από παλιά τη θέση τους σε υπνοδωμάτια αρχόντων και σε αναγεννησιακές ιδιωτικές πινακοθήκες. Πασίγνωστα έγιναν κυρίως στη βενετσιάνικη ζωγραφική. Αν οι γυναικείες μορφές ήταν μεταμορφωμένες σε Αφροδίτες, θα σήμαιναν προάγγελους γονιμότητας, σε Αρτέμιδες, αντίθετα, θα ήταν ξελογιάστρες με κύριο γνώρισμα την αγνότητα. Ο Velazquez είναι ο πρώτος που ζωγραφίζει ένα γυναικείο γυμνό έτσι, από πίσω, και ο πρώτος που χρησιμοποιεί το κάτοπτρο, όχι για να δείξει περισσότερα από το κορμί της, αλλά, αντίθετα, για να συμβάλει στην απόκρυψη, δείχνοντας μόνο το αφανές πρόσωπο θαμπά —λες και δεν ξέρει τι είναι η Ομορφιά— και αυτό με μισόκλειστα τα μάτια, μέσα σε μυστηριώδεις πρασινοφαιούς τόνους. Μισόκλειστα τα μάτια και ένα όχι ιδιαίτερα όμορφο, κοινό πρόσωπο, που δείχνει σεμνότητα, δειλία και αιδώ. Αιδώ και σεμνότητα η θεά του Έρωτα;

Υπό όρους μάς «παραχωρεί» ο έξυπνος ζωγράφος τη λύση που βρίσκει για να συμπληρώσει με το πνεύμα του το γυμνό με τις καμπύλες σαν οροσειρά, που εκτίθεται ολόκληρο μόνο στα μάτια του μικρού θλιμμένου φτερωτού αγοριού, αναπαριστώντας έντεχνα τα δύο επίπεδα πραγματικότητας, του ειδώλου στο κάτοπτρο και του σώματος στον χώρο. Η εικόνα του γυναικείου γυμνού και το είδωλό της στο κάτοπτρο, στα χέρια του θλιμμένου παιδιού που διαγράφεται μπροστά από την κρεμεζί αυλαία με τις κορδέλες στα χέρια που δένουν με το είδωλο στον καθρέφτη, θα μπορούσε να ανήκει στον θεματικό κύκλο «Ο Έρως κατακτάται από την Ομορφιά». Μια μελαγχολική, κρίνοντας από την έκφρασή του, φευγαλέα κατάκτηση, και ένα ακόμη λιγότερο αδικαιολόγητο ερμηνευτικό άλμα.

Και κάτι ακόμη: Πόση σημασία θα αποδώσουμε στο λεπτό σαν γάζα άσπρο ύφασμα ανάμεσα στο γυμνό και τον καθρέφτη; Γιατί να μην το συνδέσουμε με τoν αφρό της αναδυόμενης από τα νερά που ξεσπούν πάνω στον γοφό, θυμίζοντας τον τρόπο γέννησής της; Πόση ποίηση ήταν αναγκαία για την ερμηνεία και του παραμικρού (αρκεί τα μάτια να είναι ανοιχτά και να ρωτά ο νους); Παρόμοιες ερμηνείες πέφτουν θύμα τής τωόντι σαγηνευτικής γοητείας αινιγματικών κατά τα άλλα στοιχείων που παρασύρουν σε λυρικές ονειροπολήσεις.

Έχουμε μπροστά μας το μόνο διασωσμένο έργο όπου ο Velazquez, διαπραγματευόμενος το ερωτικό είδος, επικεντρώθηκε στον βενετσιάνικο τρόπο διαχείρισης του γυμνού, την ασυναγώνιστη morbidezza. Αποτελεί μια παράδοση που φτάνει ώς τις μέρες μας, η χρήση της μαγείας της αμφισημίας για την πρόκληση συναισθημάτων θαυμασμού και σύγχυσης. Παραδεχόμενοι αυτά, και εκκινώντας από μια ισχυρή ερμηνεία, δεν σημαίνει ότι παραιτούμαστε από την πρόκληση της ανάλυσης ή ότι ανοίγουμε πύλες για αυθαίρετες ερμηνείες. Αντίθετα, επιτρέπουμε να παρασυρθούμε από την πολυσημία του έργου, εισβάλλοντας στο πνεύμα του. Η αισθητική θεωρία του Μπαρόκ επιτρέπει ρητά νομιμοποιητικές ερμηνείες που πηγαίνουν πολύ πέρα από τις προθέσεις του καλλιτέχνη. Κάθε μεταφορά, σύμφωνα με τον Κικέρωνα, συνδυάζει δύο απόψεις σε λίγες λέξεις, αυτή του ίδιου τού πράγματος και του αναλόγου του. Αν μάλιστα δεν υπάρχει δηλωμένη προθετικότητα, πιθανώς να μπορούν να αντληθούν πολύ περισσότερες. Δεν χρειάζεται να πούμε ότι έργα τέχνης αναπτύσσουν την ικανότητα πολυσθενικών αναγνώσεων και ερμηνειών, αν το ακροατήριο είναι διατεθειμένο να συμμετάσχει στο παιχνίδι. Δεν είναι πάντα εύκολο να κρίνουμε εάν διαφορετικές ερμηνείες οφείλονται στην ειδική ικανότητα του θεατή ή το ακριβώς αντίθετο. Πράγμα που, όχι σπάνια, συμβαίνει και με τα σύγχρονα.

Μαριλένα Κασιμάτη

Η Μαριλένα Κασιμάτη, ιστορικός Τέχνης, είναι επιμελήτρια της Εθνικής Πινακοθήκης. Η ραδιοφωνική εκπομπή της «Οι λίστες των Τεχνών» μεταδίδεται κάθε Κυριακή, 12-2 το μεσημέρι, στον Αμάγκι.