Μία αυτοανθολόγηση-αναδημιουργία

Αναδημοσίευση από :http://fractalart.gr/pratikakis-manolis/

Γράφει ο Ευριπίδης Γαραντούδης // *

Μανόλης Πρατικάκης «Εκλογή από το έργο του», εκδ. «Καλέντη», σελ. 256

Έχοντας διανύσει μια πορεία σχεδόν τεσσάρων δεκαετιών στον ποιητικό στίβο, από τη συλλογή Ποίηση 1971-74 (1974) μέχρι το σύνθεμα Κιβωτός (2012), ο Μανόλης Πρατικάκης είναι σήμερα ένας από τους περισσότερο καταξιωμένους σύγχρονους Έλληνες ποιητές. H «εκδοτική πρακτική» του, δηλαδή η διαχείριση των ποιημάτων του μέσα στον χρόνο, είναι ενδεικτική του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται την ποιητική εξέλιξη και ωριμότητά του. Με δική του πρωτοβουλία εκδόθηκαν παλαιότερα δύο συγκεντρωτικές εκδόσεις ποιημάτων του• η πρώτη το 1991 σε ένα τόμο που περιέλαβε τα ποιήματα της περιόδου 1970-1984• η δεύτερη το 2003-2004 σε δύο τόμους, που ο πρώτος περιέλαβε ξανά τα ποιήματα της περιόδου 1970-1984 και ο δεύτερος τα ποιήματα των ετών 1984-2000.1 Αλλά αυτοί οι τόμοι ουσιαστικά δεν αποτελούν συγκεντρωτική έκδοση, αλλά ευρεία επιλογή ή αυτοανθολόγηση της ποίησής του, επειδή βασικό χαρακτηριστικό της εκδοτικής πρακτικής του Πρατικάκη είναι η αποκήρυξη αρκετών παλαιότερων ποιημάτων του. Σημαντικότερο, όμως, είναι ένα άλλο γνώρισμα της διαχείρισης της ποίησής του, η ρευστότητα για τον ίδιο των κειμένων του. Συγκεκριμένα, στις «συγκεντρωτικές» εκδόσεις αλλά και στις επανεκδόσεις των ποιητικών βιβλίων του όχι μόνο λείπουν κάποια κείμενα των πρώτων εκδόσεων ή προστίθενται στο σώμα των παλαιών βιβλίων άλλα ποιήματα της ίδιας χρονικής περιόδου. Επιπρόσθετα, πολλά από τα ποιήματα που επιλέχθηκαν στις επανεκδόσεις είναι λιγότερο ή περισσότερο επεξεργασμένα. Η επεξεργασία επεκτείνεται μέχρι την αρκετά συχνή μετακίνηση ποιημάτων ή μερών τους από παλαιότερα σε άλλα νεότερα βιβλία και ποιήματά του, σε βαθμό που μπορούμε να πούμε ότι αυτά τα κείμενα λειτουργούν ως μετακινούμενα μοτίβα της ποίησής του, εντασσόμενα και, ώς ένα σημείο, ανασημασιοδοτημένα στα νέα συμφραζόμενά τους. Γενικότερα κρινόμενη, η εντατική επεξεργασία των μεμονωμένων ποιημάτων και των συνθεμάτων του φανερώνει ότι ο Πρατικάκης, αν και αφήνεται αδέσμευτος στην πηγαία τάση του για διαρκείς εκφραστικούς πειραματισμούς, συνάμα υποβάλλει σε αυστηρή κρίση τα παλαιότερα έργα του. Αυτά, ωστόσο, τα επεξεργασμένα κείμενα αποτελούν όχι μόνον εκδηλώσεις ενός εκτεταμένου αυτοδιακειμενικού διαλόγου, αλλά και έκφραση ενός κατά βάθος ενιαίου ποιητικού σώματος που, παρά τις διαφοροποιήσεις του μέσα στον χρόνο, συνέχεται από σταθερές συντεταγμένες.

Το ανά χείρας βιβλίο είναι η δραστικότερη, σε σύγκριση με το παρελθόν, αυτοανθολόγηση-αναδημιουργία της ποίησης του Πρατικάκη, ως έργου εν προόδω που διυλίζεται και εκλεπτύνεται ολοένα περισσότερο, για να προσφερθούν στον αναγνώστη οι καλύτερες στιγμές του και η καθαρή ουσία του. Η γνώμη μου, πάντως, είναι ότι αυτό το βιβλίο θα παρακινήσει τους νέους αναγνώστες της ποίησής του να αναζητήσουν τα εδώ σβησμένα ίχνη του ευρύτερου έργου του. Γιατί, παρά τις επιφανειακές αλλαγές της στα θέματα, τις μορφές και τους εκφραστικούς τρόπους, η ποίηση του Πρατικάκη κατά βάθος συνέχεται και τροφοδοτείται στο σύνολό της από τον ενοποιητικό άξονα του στοχαστικού λυρισμού. Επίσης, στην πορεία της μέσα στον χρόνο ως στοιχείο συνοχής της λειτούργησε η ροπή της προς μια μεγαλειώδη και ουτοπική θεώρηση του κόσμου, ανάλογη της λειτουργίας του Πρατικάκη ως ποιητή-οδηγού. Αυτή η κοσμοθεωρία διεκδικεί το δικαίωμα να γράφεται σε μια ποίηση-ύμνο στην αέναη παρουσία του ανθρώπου, στη γήινη αίγλη του, στην αμετάθετη λειτουργία του ως στοιχείου της φύσης στις κορυφαίες στιγμές της ζωής του, όταν αναμετριέται με τον έρωτα, τον θάνατο, την αρρώστια, την τρέλα. Ένα διακριτικό γνώρισμα του Πρατικάκη, σε σύγκριση με τους άλλους σύγχρονους Έλληνες ποιητές, είναι ότι τα 11 από τα 17 ποιητικά βιβλία του είναι συνθετικά έργα μεγάλης πνοής, που δείχνουν το εύρος των συλλήψεων του, τη γερή αρματωσιά και τη συνθετική ικανότητα ενός διαρκώς ανανεούμενου και εμπνευσμένου τεχνίτη.

Επίσης με την ψυχαναλυτική προσέγγιση και τη γόνιμη επεξεργασία των περιεχομένων του ασυνείδητου, ο Πρατικάκης αγγίζει ένα οντολογικό βάθος που, σε συνδυασμό με τα άλλα χαρακτηριστικά της ποίησής του (τη σύνδεση με την προσωκρατική σκέψη και την ανατολική φιλοσοφία, τον στοχασμό, τον ρεαλισμό, τον πεζόμορφο και προφορικό λόγο – ιδιαίτερα στο Αόρατο πλήθος και στην Κιβωτό, την αγάπη για τη φύση, την προβολή της αλλοτρίωσης και της φρενίτιδας του θεσμοθετημένου κόσμου), όχι μόνο του επιτρέπουν να εμπλουτίζει και να ανανεώνει τον λυρισμό, αλλά και να δημιουργεί μια ιδιαίτερα προσωπική γραφή, με ένα γλωσσικό και θεματικό πλούτο καινοφανή στη ποίηση μας.

Ιδιαίτερα η ανατολική φιλοσοφία εμποτίζει τα κείμενά του (συχνά χωρίς να φαίνεται), κάτι που σε μικρότερο βαθμό είχε κάνει παλαιότερα ο φίλος του Νίκος Καρούζος. Ο Πρατικάκης εστιάζει στην κακοδαιμονία του δυτικού πολιτισμού, στην υπερτροφία του ανθρώπινου Εγώ, θεωρώντας την εγωπάθεια και τον συνακόλουθο αθέμιτο ανταγωνισμό ως την κύρια διανοητική ασθένεια του σύγχρονου κόσμου. Έτσι όχι τυχαία καταφεύγει στην ανατολική σκέψη (τον βουδισμό, τον βραχμανισμό, το ΤΑΟ, το ΖΕΝ, τις Ουπανισάδες, τις Βέδες κλπ) όπου οι μαθητευόμενοι Γιόγκι σαν να μετέχουν σε μια άλλη, βαθύτερη ψυχανάλυση αναζητούν την οντολογική αυτογνωσία, πορευόμενοι από το Εγώ στο Εμείς, από το Εμείς στο Ταυτό του Γιουνγκ, και από εκεί στην πλήρη χαλιναγώγηση του Εγώ, ως την εξάλειψη του, δηλαδή την άρνηση του δυϊσμού και την απάλειψη του Εαυτού, εκεί που το ατομικό ενώνεται με το κοσμικό Είναι και το Άτμαν (την ατομική ψυχή), ενώνεται με το Βράχμαν (την παγκόσμια ψυχή), καθώς πλέον αλλότριο και οικείο γίνονται ένα, εχθρός και φίλος είναι ένα μέσα στην ανθρώπινη συνθήκη. Αυτή η κοσμοαντίληψη είναι η κύρια μέριμνα και το κύριο διακύβευμα στη στοχαστική ποίηση του Πρατικάκη.

Η ποίηση του Πρατικάκη ρέει φυσικά σαν ένας ποταμός που τρέφει την εύφορη γη της ελληνικής γλώσσας, αξιοποιώντας ιδιαίτερα τον γλωσσικό πλούτο της γενέτειράς του Κρήτης, και της ποιητικής παράδοσης, χάρη στον διάλογο, άλλοτε κρυπτικό κι άλλοτε άμεσο, με πλήθος κείμενα της ελληνικής και της ξένης ποιητικής παρακαταθήκης. Στην κοίτη αυτού του ποταμού συρρέουν και στις εκβολές του συνενώνονται σε οργανικό σύνολο η λυρικότητα, η αφηγηματικότητα, ο ιδεαλισμός, ο ρεαλισμός και η σάτιρα. Αν, επίσης, παραβάλαμε την ποίηση του Πρατικάκη με ένα μεγάλο δέντρο που υψώνεται προς τον ουρανό, θα λέγαμε ότι οι ρίζες αυτού του δέντρου απλώνονται στο στέρεο φιλοσοφικό έδαφος των Προσωκρατικών και της Ανατολικής φιλοσοφίας στο σύνολό της. Χάρη στον οραματικό χαρακτήρα του αυτό το έργο, που εδώ μας προσφέρεται στην αυστηρά συμπυκνωμένη μορφή του, επιτυγχάνει ό,τι σπανίως συμβαίνει στη σύγχρονη ποίηση, την προοδευτική αναγωγή του τοπικού, του ταπεινού, του γήινου και του θνητού σε παγκόσμιο, πολύτιμο, ουράνιο και αιώνιο.

1 Βλ. Μανόλης Πρατικάκης, Ποιήματα 1970-1984, Aθήνα, Pόπτρον 1991. Επίσης Μανόλης Πρατικάκης, Ποιήματα 1970-1984, Aθήνα, Μεταίχμιο 2004 και Μανόλης Πρατικάκης, Ποιήματα 1984-2000, Αθήνα, Μεταίχμιο 2003.

* Ο Ευριπίδης Γαραντούδης είναι καθηγητής νεοελληνικής φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.