Δυο λόγια για τον Μαξ Ζέμπαλντ

 γράφει και επιμελείται η Βιβή Γεωργαντοπούλου

Δύσκολα μπορούμε ν΄αποφύγουμε τις κοινοτυπίες του τύπου ο Μαξ Ζέμπαλντ είναι μεγάλος συγγραφέας όταν θελήσουμε να αναφερθούμε στο έργο του.

Ανατρέχοντας στην βάση της Βιβλιονέτ πληροφορούμαστε ότι μεταφρασμένα στα ελληνικά κυκλοφορούν :

(2014)  Η ανάδυση της μνήμης. Συζητώντας με τον W.G. Sebald,Άγρα

(2009)  Αίσθημα ιλίγγου, Άγρα

(2009)  Εκ του φυσικού, Άγρα

(2009)  Οι δακτύλιοι του Κρόνου, Άγρα

(2008)  Η φυσική ιστορία της καταστροφής, Άγρα

(2006)  Άουστερλιτς, Άγρα

(2006)  Οι ξεριζωμένοι, Άγρα

«Οι Ξεριζωμένοι»

Οι "Ξεριζωμένοι" ήταν το ένα από τα πρώτα βιβλία του που διάβασα και που με έπεισε να λέω με απόλυτη σιγουριά ότι,ναι,είναι ένας συγγραφέας μεγάλος,αλλιώτικος,αταξινόμητος ως προς το τι επιχειρεί -δοκίμιο μυθιστορηματικό, αυτοβιογραφικό αφήγημα,ταξιδιωτική ημερολογιακή μυθιστορία, όλα αυτά μαζί ή κάτι άλλο- και οι λιγοστές μου επιφυλάξεις (αυτές που καθένας έχει μπροστά σε κάθε καινούργιο) εξαφανίστηκαν μετά την ανάγνωση του εκπληκτικού κειμένου με το οποίο ο Ζέμπαλντ ενοποιεί τις τέσσερις αφηγήσεις του στο βιβλίο αυτό.Προφανώς δεν με νοιάζει το να βάλω ετικέτες φιλολογικές εν προκειμένω, με νοιάζει αυτό καθαυτό το πολύτιμο περιεχόμενο,το δοσμένο με  τον πολύ προσωπικό τρόπο του που παρόμοιο δεν έχω συναντήσει ξανά.Ως αναγνώστρια, και τίποτα περισσότερο ή λιγότερο, με νοιάζει το ίδιο το ομιλόν και τόσο ευέλικτο γράψιμό του,το οπωσδήποτε σύνθετο,το ειλικρινές κι ευαίσθητο,με το οποίο ξεδιπλώνει με άνεση το μέγιστο λογοτεχνικό του ταλέντο,δημιουργώντας σχολή θα έλεγα αν και εκτιμώ ως εξαιρετικά δύσκολο το να βρει, άμεσα, άξιους "μαθητές"που να είναι παράλληλα αυτόφωτοι πάνω απ΄όλα οι ίδιοι σαν δημιουργοί (διότι μπουχτίσαμε από μιμητές και ετερόφωτους στους καιρούς του κλόπι πέηστ και της σχολικής έκθεσης).

Οι "Ξεριζωμένοι" είναι μια πλούσια,τετράπτυχη αφήγηση,πρωτοπρόσωπη,ευρηματικά διανθισμένη με σχέδια και φωτογραφίες,στην οποία ζωντανεύουν στα μάτια τού αναγνώστη οι τέσσερις βασικές ιστορίες περνώντας μποροστά του σφιχταγκαλιασμένες με πολλές επιμέρους,συμπληρωμένες με αληθινά ιστορικά γεγονότα, με εντυπώσεις προσωπικές,με πληροφορίες για γεννήσεις και θανάτους, μεταναστεύσεις και  επαναπατρισμούς, αρρώστιες κι όλα τα καλά και κακά,που απαρτίζουν την ανθρώπινη διαδρομή στην ζωή, ενισχυμένες με εξαίσιες περιγραφές χειμώνων, καλοκαιριών, βουνών, πόλεων,χωριών,δασών,λιμνών, κάθε λογής σπιτιών, αυλών,περιβολιών,ακόμα και φαγητών.

Στιγμές στιγμές αναρωτιέσαι αν όλα αυτά πράγματι τα είδε,αν τα ξέρει,αν τα έζησε,αν του τα είπαν, αν και ποια και ως ποιο βαθμό είναι αληθινά και τα μοντάρισε εκείνος έτσι πειστικά συνθέτοντας τις λέξεις στην συνέχεια ή αν κυρίως τα φαντάστηκε προσθαφαιρώντας υλικό  από αφηγήσεις και φωτογραφίες,που όπως όλοι μας μάζεψε από ΄δω κι από΄κει.

Σ΄αυτό του το βιβλίο ο Ζέμπαλντ αφηγείται με εξαιρετικό από κάθε άποψη τρόπο τα πραγμένα της ζωής τεσσάρων Εβραϊκής καταγωγής ανθρώπων:του γιατρού Χένρυ Σέλγουιν,του δάσκαλου Πάουλ Μπεράιτερ, του μπάτλερ Άμπροζ Άντελβαρτ και του ζωγράφου Μαξ Φέρμπερ εστιάζοντας στο τέλος τους που είναι, όχι αναίτια,πικρό και επέρχεται με την βούλησή τους ως το μοναδικό κατάλληλο ή πρέπον σφράγισμα  του επίγειου κύκλου τους. Και οι τέσσερις αυτοί άνθρωποι στο τέλος αυτοκτονούν λυγισμένοι από το συναισθηματικό βάρος,φορτωμένοι με σακιά από το παρελθόν δυσβάσταχτα ,ένα κοινό παρελθόν και εκατοντάδων χιλιάδων άλλων που υπήρξαν θύτες αλλά και θύματα στην ίδια τραγική ιστορική χρονική περίοδο.

Ο χαρισματικός Μαξ Ζέμπαλντ μας παρουσιάζει τις ιστορίες τους υποδυόμενος κατά την αφήγηση τον σύγχρονό τους συνταξιδιώτη σε κάποιες φάσεις.Η συνολική χρονική έκταση είναι μεγάλη,αρχίζει από το 1899 που  ξεριζώνεται ο πρώτος απ΄αυτούς,ο γιατρός Σέλγουιν,από το χωριό του στην Λιθουανία και φτάνει έως και το 1986,οπότε ο συγγραφέας αφηγούμενος θυμάται ξανά αρχικά τον Σέλγουιν και μετά και τους άλλους τρεις και μοιράζεται με μας μνήμες του/τους από τον Α΄παγκόσμιο,το κράχ του 1929,τον Β΄ παγκόσμιο και μετά,μνήμες που κατακλύζουν τον ίδιο από τις συναντήσεις μαζί τους ή του τις διηγούνται εκείνοι και που κοινό τους σημείο είναι ο ξεριζωμός και το ότι προσπάθησαν να ριζώσουν στις νέες πατρίδες αλλά δεν τα κατάφεραν,συγκρουόμενοι κυρίως με τον ατιθάσευτο και  ιδεαλιστή εαυτό τους , τον οποίο ο συμβατικός και μέτριος κόσμος που τους περιέβαλε, μάλιστα σε συγκυρίες  πολύ σκληρές,αδυνατούσε εντελώς  να κατανοήσει.

Πώς,για παράδειγμα, να μην καταπιεί η φιλοναζί Γερμανία του μεσοπολέμου τον ονειροπόλο δάσκαλο Μπεράιτερ που δεν ακολουθεί το παιδαγωγικό πρόγραμμα του ανερχόμενου ναζιστικού καθεστώτος αλλά την δική του ανισυμβατική εποπτική διδασκαλία,μαζεύοντας ως και μια ψόφια αλεπού  από το δάσος και βράζοντάς την επί μέρες -προς μεγάλη φρίκη της γειτονιάς- για να απομείνει ο σκελετός της κι όλο αυτό μόνο και μόνο για να τον συναρμολογήσει μαζί με τους μαθητές του από την αρχή για να διδαχθούν!

"Οι Δακτύλιοι του Κρόνου"

O Βίνφριντ Γκέοργκ  Ζέμπαλντ (W.G.Sebald) δεν ζει πια,άφησε όμως ωραία και κυρίως ξεχωριστά βιβλία πίσω του,για να μας συντροφεύουν στις σιωπές και στις αναζητήσεις μας, καθώς προσπαθούμε μέσω της Τέχνης να επανεφεύρουμε τον γήινο χρόνο μας,σε πνευματικό έσοδο μετασχηματίζοντάς τον,όσο βεβαίως μας το επιτρέπει ο πρωτοφανής,οικονομικός πόλεμος που μαίνεται στην Ευρώπη.

Αναφέρομαι κατ΄ευθείαν στον ανθρώπινο χρόνο,επειδή αυτός,διαπίστωσα,ήταν που κυλούσε  πιο συντροφικά από τις πρώτες κιόλας σελίδες ανάγνωσης του κειμένου στο άλλο μου αγαπημένο βιβλίο του Ζέμπαλντ "Οι Δακτύλιοι του Κρόνου" και με πήγαινε σε ξενικούς τόπους,σε μνήμες άλλων ανθρώπων άλλων εποχών,σε μακρινά σημεία αναφοράς,συλλογισμούς διαφορετικούς μα και τόσο παρόμοιους.Μου έδινε ασυνήθιστες για μυθιστόρημα πληροφορίες -αν και το κείμενο του Ζέμπαλντ δεν πρέπει, νομίζω, να το βαφτίζουμε με απόλυτο τρόπο μυθιστόρημα-  επίσης μου προκαλούσε συγκίνηση και συνεχές ενδιαφέρον,κατάφερνε και με επανασυνέδεε με σκηνές κι εικόνες από τους  ξέχειλους ελληνικούς αποταμιευτήρες,λουσμένες στο ωραίο μεσογειακό φως αλλά τόσο κοντινές στις περιγραφές τις δικές του έστω από τις βόρειες θάλασσες και τα λιγότερο φωτεινά μέρη ,τα ποτισμένα όμως κι αυτά μέσα στον χρόνο με βαθιά ανθρώπινα συναισθήματα .

Ήταν μια καλόδεχτη έκπληξη η ανάγνωση γενικότερα του Ζέμπαλντ και του συγκεκριμένου βιβλίου του που είναι ένα κράμα  μυθοπλασίας χωρίς διαλόγους,ιδιότυπου ταξιωτικού κειμένου αλλά επίσης και ημερολογίου με προσωπικά στοιχεία,πολλές φωτογραφίες και αναμνήσεις.Απόλαυσα ολόκληρο το βιβλίο αυτό αλλά θέλω να σταθώ στην εμπνευσμένη αναφορά τού Ζέμπαλντ  στον Τζόζεφ Κόνραντ, ένα συγγραφέα που θεωρώ χαρισματικό και στην περιγραφή τού πώς ο Κόνραντ ανάμεσα στις δικές του ψυχικές διεργασίες αντίδρασης για την εκμετάλλευση των μαύρων από τους λευκούς που λυμαίνονταν την Αφρική εκμυστηρεύεται σε κάποιον Λονδρέζο γνωστό του -κι έτσι ο Ζέμπαλντ περνάει αρκετά  ομαλά στο επόμενο θέμα,πρόσωπο,φάση -ότι ο Βρεττανός πρόξενος στην Μπόμπα του μαρτυρικού Κονγκό, ο Ρότζερ Κέησμεντ, έχει ήδηαρχίσει να υποβάλει λεπτομερή στοιχεία για την ανελέητη μεταχείριση και καταλήστευση των ντόπιων πληθυσμών.

Ο Κόνραντ αργότερα έγραψε το συγκλονιστικό βιβλίο "Στην Καρδιά του Σκότους"και ο γενναίος Ρότζερ Κέησμεντ,μεθοδευμένα, κατέληξε να κριθεί ένοχος εσχάτης προδοσίας και να θανατωθεί.(Η Αγγλία πανταχού παρούσα, από κοντά οι Ολλανδοί,οι Γάλλοι,οι Βέλγοι και ,αλίμονο,οι υπόλοιποι εξελιγμένοι ευρωπαϊκοί λαοί,οι λάτρεις του Όμηρου και του πολιτισμού του φωτός των Ελλήνων. Πόση γελοιότητα τελικά εμφιλοχωρεί σε μεγάλα λόγια και πόσο δίχως ενοχές κουκουλώνεται η άγρια εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο).

Αλλά ο Ζέμπαλντ εξιστορεί κι ένα σωρό άλλα,γράφει για παράδειγμα και για την εξέγερση των Ταϊπίνγκ στην Κίνα και τι συνέβαινε με το εμπόριο του μεταξιού και το όπιο,πατάει προσεχτικά στα χνάρια του Έντουαρντ Φιτζτζέραλντ κι εμείς ακολουθούμε.Θυμάται τον Σατωμπριάν,τον Τόμας Μπράουν κι επίσης πάμε κι εμείς ξωπίσω,κι όλο αυτό το κάνει με ένα σταθερά πρωτοπρόσωπο αφηγηματικό τρόπο που θα τον χαρακτηρίσω, χωρίς τσιγκουνιές, θαυμάσιο και τεχνικά άρτιο.

Με ό,τι περιγραφή τοπίου,ανθρώπων,ιστορικών περιόδων κτλ μας ταξιδεύει μέσα από το δικό του μοναχικό οδοιπορικό το 1992 στο Νόρφολκ και Σάφφολκ της Αγγλίας,εκείνος συντηρεί ωραία ένα στρωτό, ευαίσθητο και ταυτοχρόνως πειθαρχημένο και καταγγελτικό μα χωρίς κραυγές γράψιμο,με κορυφαία σημεία εκείνα για την οικολογική καταστροφή που επιφέρει η απληστία κι η υπερβολή όταν αυτές και μόνον καθορίζουν τις επιχειρηματικές δραστηριότητες των «πολιτισμένων» ανθρώπων, χωρίς να κατηγορεί την ίδια την ανάγκη της ανάπτυξης και της έρευνας.

Ο Ζέμπαλντ περνάει με καταπληκτική άνεση από το ένα θέμα,τον ένα τόπο,το ένα πρόσωπο,τη μια χρονική ιστορική φάση και ούτω καθεξής στα αντίστοιχά τους επόμενα,κρατώντας τον αναγνώστη μαζί του στις εκτενείς ή πιο σύντομες ποικίλες περιηγήσεις του.

Καλές οι μεταφράσεις από τον βραβευμένο Γιάννη Καλλιφατίδη και ωραία ως έκδοση και το ένα και το άλλο από την Άγρα.Μακάρι ,τέλος,με την μικρή τούτη αναφορά μου στον Μαξ Ζέμπαλντ (και) από το φιλόξενο Cantus Firmus να συμβάλω κι εγώ στην αναζήτηση των βιβλίων και την ανάγνωση του έργου του.