Κάρμινα Μπουράνα

Κάρμινα Μπουράνα: "Ο Τροχός της Τύχης"

Κάρμινα Μπουράνα είναι ο τίτλος μιας χειρόγραφης συλλογής πάνω από 1000 ποιημάτων και τραγουδιών που γράφτηκαν στις αρχές του 13ου αιώνα. Η αυθεντική συλλογή βρίσκεται σήμερα στην Κρατική Βιβλιοθήκη της Βαυαρίαςστο Μόναχο.

Τα χειρόγραφα

Ο λατινικός τίτλος Carmina Burana ή ο αγγλικός Songs of Beuern δόθηκε το 1847 από τον Johann Andreas Schmeller. Η λέξη Beuern, που προέρχεται από το αρχαίο γερμανικό bur ("μικρό σπίτι"), αναφέρεται στο χωριό Benediktbeuern, στους πρόποδες των Βαυαρικών Άλπεων, το οποίο και δανείζεται το όνομά του από το ομώνυμο Αβαείο που ιδρύθηκε στην περιοχή το 733. Από έρευνες ωστόσο προέκυψε ότι το χειρόγραφο δεν δημιουργήθηκε εκεί.

Τα κομμάτια είναι σχεδόν όλα γραμμένα στα Λατινικά, με κάποια να είναι γραμμένα σε διάλεκτο των Γερμανικών και λίγα σε Γαλλικά: έχουμε να κάνουμε με "μακαρονικούς στίχους", μια μείξη Λατινικών, γερμανικών και γαλλικών με τη δημώδη γλώσσα της εποχής εκείνης. Γράφτηκαν από σπουδαστές και κληρικούς γύρω στο 1230, όταν τα λατινικά ήταν η κοινή γλώσσα (λίνγκουα φράνκα) σε όλη την Ιταλία και τη Δυτική Ευρώπη.

Τα περισσότερα ποιήματα και τραγούδια φαίνεται να αποτελούν δημιουργία των Γολιάρδων δόκιμων κληρικών, που διακωμωδούσαν και σατίριζαν την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.

Από τη συλλογή "Κάρμινα Μπουράνα" του 11ου-13ου αιώνα.

Η συλλογή διαιρείται σε έξι ενότητες:

• Carmina ecclesiastica, τραγούδια θρησκευτικού περιεχομένου
• Carmina moralia et satirica, ηθικά και σατιρικά τραγούδια
• Carmina amatoria, ερωτικά τραγούδια
• Carmina potoria, τραγούδια της ταβέρνας, για το ποτό και τα παιχνίδια
• Ludi, θρησκευτικά έργα
• Supplementum, παραλλαγές των προηγούμενων τραγουδιών με πρόσθετα σχόλια κριτικής

Η πρώτη ενότητα έχει χαθεί κι έτσι δεν υπάρχει μαρτυρία για τα χαμένα ποιήματα. Η τελευταία ενότητα δεν ανήκε αρχικά στο χειρόγραφο, αλλά είναι μια ανακατασκευή κάποιων ποιημάτων από τους μελετητές, για τα οποία υπήρχαν διαφορές και διορθώσεις. Επίσης, πολλά από τα θρησκευτικά και τα ερωτικά ποιήματα συνοδεύονται από κάποια μουσικά σημεία, που δείχνουν ότι υπάρχει κάποια μελωδία, ενώ κάποια ποιήματα έχουν και κάποιες αντίστοιχες μελωδίες που ανακαλύφθηκαν σε μεταγενέστερα χειρόγραφα.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από τα ερωτικά τραγούδια είναι το 13 (85), το οποίο δίνει έμφαση στη μελωδική πτυχή του μεσαιωνικού λατινικού λυρικού ποιήματος:

Veris dulcis in tempore florenti stat sub arbore Iuliana cum sorore. Dulcis amor! Refl. Qui te caret hoc tempore, Fit vilior. Ecce florescunt arbores, lascive canunt volucres; inde tepescunt virgines. Dulcis amor! Refl. Qui te caret hoc tempore, Fit vilior. Ecce florescunt lilia, et virginum dant agmina summo deorum carmina. Dulcis amor! Refl. Qui te caret hoc tempore, Fit vilior. Si tenerem, quam cupio, in nemore sub folio, oscularer cum gaudio. Dulcis amor! Refl. Qui te caret hoc tempore, Fit vilior.

Αληθινά, στην εποχή της άνοιξης Στέκει πίσω απ' τ' ανθισμένο δέντρο Η γλυκιά Ιουλιάνα με την αδελφή της. Έρωτα γλυκέ! Ανάξιος θε να ΄ναι όποιος ζει σε τέτοιαν εποχή, δίχως εσένα. Για κοίτα, ανθίζουν τα δέντρα, Λάγνα τραγουδούν τα πουλιά, Ανάμεσα τους, δροσίζονται οι νεαρές. Έρωτα γλυκέ! Ανάξιος θε να ΄ναι όποιος ζει σε τέτοιαν εποχή, δίχως εσένα. Για κοίτα, ανθίζουν τα κρίνα Παρθένες τραγουδάνε στον πιο ψηλό απ' τους θεούς. Έρωτα γλυκέ! Ανάξιος θε να ΄ναι όποιος ζει σε τέτοιαν εποχή, δίχως εσένα. Α να μπορούσα να κρατήσω την κόρη π' αγαπώ στο δάσος μέσα κάτω απ΄τα φυλλώματα, χαρούμενα να τη φιλήσω. Έρωτα γλυκέ! Ανάξιος θε να ΄ναι όποιος ζει σε τέτοιαν εποχή, δίχως εσένα.

«Κάρμινα Μπουράνα»: Ένα εθνικιστικό μουσικό αριστούργημα

του Γιώργου Πισσαλίδη Πηγή:http://www.metopo.gr/article.php?id=5031

«O Fortuna!» Δεν υπάρχει πιο δημοφιλές χορωδιακό κομμάτι από την αρχή των «Κάρμινα Μπουράνα» του Καρλ Ορφ, που ερμηνεύεται κάθε μέρα κάπου σε όλο τον κόσμο και ακούγεται σε τηλεοπτικές διαφημίσεις η σε ταινίες, όπως το «Εξκάλιμπερ» του Τζων Μπούρμαν. Τέτοια είναι η δύναμη της μουσικής στο να συνεπαίρνει τα πλήθη, που κυβερνήσεις, από το Τρίτο Ράιχ στο ΠΑΣΟΚ, το έχουν χρησιμοποιήσει στις πολιτικές τους συγκεντρώσεις. Με αφορμή τις δύο παραστάσεις αυτήν την εβδομάδα (26 και 30 Σεπτεμβρίου) με την Εθνική Ορχήστρα της ΕΡΤ και τον Μάριο Φραγκούλη σε μουσική διεύθυνση Λουκά Καρυτινού, αξίζει να δούμε ποια είναι η ιστορία του διάσημου έργου και την σημασία του για τους εθνικιστές.

Γεννημένος στις 10 Ιουλίου 1895 στο Μόναχο, ο Καρλ Ορφ υπήρξε γόνος οικογένειας που από παράδοση ήταν στρατιωτικοί. Αν και είναι γνωστός για τα «Κάρμινα Μπουράνα», ο Ορφ έγραφε μουσική από 16 ετών και ήταν επηρεασμένος από τον Στράους και τον Ντεμπυσύ. Ήταν όμως ο Στραβίνσκυ των «Γάμων» με τον δυνατό ρυθμό των κρουστών που επηρέασε τον Ορφ και τον βοήθησε να βρει την μουσική του γλώσσα.

Από την μουσικοκινητική μέθοδο στα «Κάρμινα Μπουράνα»

Το 1924, ο Καρλ Ορφ άρχισε να δουλεύει την θεωρία του για μια ενότητα των τεχνών (μουσική, χορός, ποίηση, σχέδιο και θεατρική χειρονομία) που θα ονομαζόταν «Schulwerk» ή μουσική για παιδιά. Μια θεωρία όπου με βάση μια στοιχειώδη ενορχήστρωση βασισμένα στα κρουστά και με αρκετό αυτοσχεδιασμό, οι νεαροί μαθητές μάθαιναν όλες τις μεθόδους μάθησης και όλα τα είδη μουσικής.

Όταν οι εθνικοσοσιαλιστές ανέβηκαν στην εξουσία, ο Ορφ προσάρμοσε την μουσικοκινητική του μέθοδο στην εθνικιστική αισθητική της εποχής. Έτσι αφαίρεσε τα τζαζ και ατονικά στοιχεία και πρόσθεσε δημοτική μουσική. Αυτό έγινε σε συνεργασία με τον εκδότη του Βίλυ Στρέκερ και τον φίλο του μουσικολόγο Τουίτενχοφ που είχε επαφές με το καθεστώς Το καθεστώς, και ειδικά η νεολαία, δεν αποδέχθηκε επίσημα την μουσικοκινητική αγωγή του Ορφ ως πολύ πολύπλοκη. Όμως ενδιαφέρθηκαν για ένα έργο που έγραφε εκείνη την περίοδο: Τα «Κάρμινα Μπουράνα».

Τα «Κάρμινα Μπουράνα» και η εθνικιστική αισθητική

Τα «Κάρμινα Μπουράνα», που η ονομασία τους σημαίνει «τραγούδια των Βενεδικτίνων», ανακαλύφθηκαν στο Αβαείο του Μπέουερν στις Βαυαρικές Άλπεις. Στην πλειοψηφία τους τα 1000 ποιήματα και τραγούδια, που τα αποτελούσαν ήταν γραμμένα σε μία μείξη λατινικών, γαλλικών και γερμανικών με την δημώδη ποίηση της εποχής και ήταν ανώνυμα. Όμως αυτά που ήταν στην λατινική γλώσσα ήταν γραμμένα από τον Πέτρο του Μπλουά, τον Φίλιππο τον Συγκελάριο και Ούγκο Πρίμας.

Η συλλογή του χειρόγραφου έγινε Νότιο Τυρόλο, σημείο όπου συναντιούνται ιταλικές και γερμανικές επιρροές. Τα ποιήματα μπορούν να χωρισθούν σε ηθικά, σατιρικά, ερωτικά, της ταβέρνας (του κρασιού και της χαρτοπαιξίας), δύο θρησκευτικά δράματα και υλικό από τα «Φραγκμέντα Μπουράνα», που προστέθηκαν αργότερα. Τα θέματα των ποιημάτων ήταν η ανθρώπινη διαφθορά, η πολιτική του κλήρου, την απώλεια της τύχης, συμβουλές για ιερείς και επισκόπους, και ακόμα επίκληση για μια Σταυροφορία. Ακόμα αναφέρονται στην διαφθορά και την κατάχρηση εξουσίας του κλήρου και την αναζήτηση των γήινων απολαύσεων. Πολλοί ισχυρίζονται ότι τα «Κάρμινα Μπουράνα» είναι επιφανειακά χριστιανικά, αλλά στην ουσία παγανιστικά.

Το πιο διάσημο από αυτά ήταν το «O Fortuna!» αφιερωμένο στην Θεά Τύχη των αρχαίων Ρωμαίων:

«Ω Τύχη,
Σαν το φεγγάρι
Αλλάζεις διαρκώς,
Πάντα γιομίζεις
Και πάντα μικραίνεις
Η επαχθής ζωή
Πρώτα καταπιέζει
Και μετά απαλύνει
Κατά τα γούστα της
Την φτώχεια
Και την εξουσία
Τις λιώνει σαν πάγο
Ω Τύχη! Τερατώδης
Και κενή
Ω εσύ σφαίρα που γυρίζεις!
Στέκεσαι κακόβουλη
Η ευδαιμονία είναι μάταιη
Και πάντα εκμηδενίζεται
Μυστηριώδης
Και με καλυμμένο το πρόσωπο
Με μαστίζεις και εμένα!
Τώρα με κόλπο
Φέρνω την γυμνή μου πλάτη
Στην δικιά σου κακία».

Ο Ορφ διάλεξε 25 από αυτά και αποφάσισε να συνεργασθεί με τον Τουίντενχοφ, ο οποίος είχε ξεκάθαρη ιδέα, πως η μουσική μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τους εθνικιστές για να δημιουργήσει μια αίσθηση κοινότητας. Ένας από τους τρόπους που επιτυγχανόταν αυτή ήταν η έμφαση στην μελωδία και η συχνή επανάληψη αυτής της μελωδίας. Κάτι που ισχύει ειδικά στο «O Fortuna!», όπου η βασική μελωδία επαναλαμβάνεται και από τα τέσσερα χορωδιακά μέλη (σοπράνο, άλτο, τενόρο και μπάσο). Τέλος θα έπρεπε οι ακροατές να καταλαβαίνουν με το πνεύμα και όχι με την λογική. Αυτό ενισχυόταν από την γρήγορη εναλλαγή ρυθμού.

Όσο αφορά την αίσθηση ιστορικής μνήμης και εθνικής περηφάνιας, τα «Κάρμινα Μπουράνα» συνδεόταν με τον γερμανικό λαό γιατί ως χειρόγραφα είχαν γραφεί και συλλεχθεί μέσα στα εδάφη της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ή αυτό που αποκαλείτο Πρώτο Ράιχ. Τα «Κάρμινα Μπουράνα» απεδείκνυαν ότι οι Γερμανοί ως κάτοικοι του Πρώτου Ράιχ ήταν μορφωμένοι και δημιουργικοί. Έτσι με μια παράσταση του έργου του Ορφ, αποδεικνυόταν ότι οι Γερμανοί διατηρούσαν τα ταλέντα των αρχαίων τους προγόνων.

Μια αμφιλεγόμενη πρεμιέρα

Για τα «Κάρμινα Μπουράνα», ο Ορφ ήταν επηρεασμένη από την μεσαιωνική μουσική, τις όπερες του Μοντεβέρντι και έργα του Στραβίνσκυ όπως οι «Γάμοι» και «Οιδίπους Τύραννος» με επιρροές από την ρωσική παράδοση και έμφαση στα βροντερό. Το έργο έκανε την πρεμιέρα του στις 6 Ιουνίου 1937. Όμως ήταν μια αμφιλεγόμενη πρεμιέρα. Εκείνο που σόκαρε πολλούς ήταν ο ερωτικός τόνος των ποιημάτων. Πολλοί στίχοι θεωρούντο «πολύ σεξουαλικοί, σχεδόν πορνογραφικοί». Όταν οι υπεύθυνοι ήταν να δώσουν στις κοπέλες της νεολαίας τους στίχους μεταφρασμένους στα γερμανικά, προβληματιζόταν αν θα έπρεπε να το κάνουν. Ακόμα και σήμερα υπάρχει αυτή η άποψη. Προσωπικά πιστεύουμε ότι δίνεται ακριβώς ο ηδονιστικός τόνος στα τραγούδια για να αναιρεθεί στην συνέχεια. Ακόμα και το ότι αρχίζουν και τελειώνουν με το πεσιμιστικό O Fortuna αποδεικνύει ότι οι ηδονές θεωρούνται μάταιες. Από την άλλη μπορεί να πει κανείς ότι είναι ένας ύμνος στο αιώνιο ανεξέλεγκτο πνεύμα της ζωής. Από αυτήν την άποψη είναι ένα βιταλιστικό έργο, κάτι που ταίριαζε στον εθνικισμό του μεσοπολέμου.

Δεύτερον, το έργο δεν ανήκε ούτε στην κλασσική, ούτε στην ρομαντική μουσική, που προτιμούσαν οι γερμανοί εθνικιστές. Αντίθετα ήταν μεν επηρεασμένο από την μεσαιωνική μουσική, ιδίως τις όπερες του Μοντεβέρντι, αλλά με επιρροές από την μοντέρνα μουσική του Στραβίνσκυ, που τότε θεωρείτο (λανθασμένα) «παρακμιακή». Ο δε απαισιόδοξος τόνος του «O Fortuna!», δεν ταίριαζε με την άποψη περί τόνωσης του αισθήματος εθνικής περηφάνιας. Όμως σύντομα αγκαλιάσθηκε από το καθεστώς και τόση ήταν η δημοτικότητα του έργου που ο Ορφ έγραφε στην εταιρεία που είχε τα δικαιώματα του: «Ότι έχω γράψει μέχρι τώρα, και εσύ είχες της δυστυχία να εκδώσεις, μπορεί να καταστραφεί. Το έργο μου ξεκινά με τα Carmina Burana».

Αυτό που παραμένει σήμερα είναι ένα αριστουργηματικό κράμα μεσαιωνικής και σύγχρονης μουσικής, που η δύναμη στα κρουστά θυμίζει ροκ μουσική η μουσική εμβατηρίων. Ενώ μας υπενθυμίζει πόσο μπροστά από την εποχή της μπορεί να είναι η εθνικιστική μουσική. Όπως έχει γράψει και η μαέστρος Μάριν Άσλοπ ανάμεσα στις δύο εκτελέσεις του «O Fortuna!» στην αρχή και το τέλος του έργου «υπάρχει μουσική μεγάλης ποικιλίας σε στυλ με ένα υπνωτικό στοιχείο επανάληψης, μια έντονη αγνότητα της φωνής της σοπράνο και της παιδικής χορωδίας, μια βραχνότητα στα κομμάτια που ερμηνεύονται από τενόρους και την ανδρική χορωδία και ένα χιούμορ που υπογραμμίζει την ασελγή φύση των στίχων (που ακούγονται τόσο σοφά στα Λατινικά), που όλα αυτά συνδυάζονται για να δημιουργήσουν μια αίσθηση αμεσότητας και βατότητας στον ακροατή, που δεν υπάρχουν σε πολλά έργα της κλασσικής μουσικής».

Αξίζει να ακούσουμε ζωντανά αυτό το εθνικιστικό αριστούργημα ή να το έχουμε στην δισκοθήκη μας.