ΕΜΙΛ ΖΟΛΑ Ο ΘΕΜΕΛΙΩΤΗΣ ΤΟΥ ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΥ

Πηγή:

Ο Νατουραλισμός του Εμίλ Ζολά

ΕΜΙΛ ΖΟΛΑ

Η ποικιλομορφία και η εμφάνιση νέων εκδοχών του Ρεαλισμού στον 20ο αιώνα οφείλεται, κυρίως στο γεγονός ότι συνιστά ένα γενικό τύπο γραφής και προσέγγισης της πραγματικότητας. Αντίθετα, ο Νατουραλισμός συνοδεύεται από συγκεκριμένες αντιλήψεις και μεθοδολογία. Στην αρχαία φιλοσοφία, απέδιδε τον υλισμό στις διάφορες εκδοχές του. Ενώ, τον 18ο αιώνα χαρακτηρίζει το φιλοσοφικό σύστημα που που θεωρούσε πως το σύμπαν και η ανθρώπινη ζωή μέα σ’ αυτό καθορίζονταν από φυσικές κι όχι υπερβατικές δυνάμεις.

Στον 19ο αιώνα, ο όρος κληρονομείται με τις αρνητικές αποχρώσεις του υλισμού και του αθεϊσμού και τη θετική της επιστημονικής εξέτασης των φυσικών φαινομένων. Επιπλέον, ο όρος «νατουραλιστής» στις καλές τέχνες, χαρακτηρίζει το ζωγράφο που αναπαριστά τη φύση και τη σύγχρονη ζωή αντί για μυθικές, ιστορικές ή αλληγορικές σκηνές. Ο όρος μεταφέρεται στη λογοτεχνία από τον Εμίλ Ζολά στη δεκαετία του 1860, όταν υπερασπίστηκε τους νέους ιμπρεσιονιστές ζωγράφους, που αντλούσαν τα θέματά τους από τη φύση.

Ο νατουραλισμός συνιστά συνέχεια και επίταση του ρεαλισμού, συνάμα αποτελεί και λογοτεχνικό κίνημα το οποίο, εκδηλώνεται μεν σε διαφορετικό χρόνο και με διαφορετική μορφή σ’ όλες τις χώρες της Ευρώπης, είναι δε σαφώς προσδιορισμένος από συγκεκριμένη θεωρία, μέθοδο και θεματική.

Θεωρία: επηρεάζεται από τη βιολογία. Πιο συγκεκριμένα από τη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου, όπου τα ζώα εξελίσσονται με τη διαδικασία της φυσικής επιλογής, κατά την οποία επικρατούν τα ισχυρότερα. Επίσης, από τη θεωρία κληρονομικότητας του Ιππολύτ Ταιν, κατά την οποία η ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζεται από κληρονομικές έμφυτες ορμές, από την επίδραση του περιβάλλοντος και από την πίεση της τυχαίας στιγμής. Η νατουραλιστική θεώρηση του ανθρώπου ως όντος στερημένου από ευγενικές ή θείες καταβολές, [....] παραπέμπει στις παραπάνω θεωρίες. Ο τίτλος του μυθιστορήματος του Ζολά, Το ανθρώπινο κτήνος συμπικνώνει εύγλωτα την εικόνα του «φυσιολογικού ανθρώπου» που προβάλει το νατουραλιστικό μυθιστόρημα.

Μέθοδος: Καθοριστική είναι η επίδραση της επιστήμης ως προς τη μέθοδο της ουδέτερης παρατήρησης, της εξονυχιστικής καταγραφής και της αντικειμενικής ανάλυσης. Έτσι, στο έργο των νατουραλιστών, ο άνθρωπος παράγει το καλό ή το κακό χωρίς να ευθύνεται γι’ αυτό. Ενώ, και ο συγγραφέας δεν ευθύνεται για τα «ντοκουμέντα» που καταγράφει αμέτοχος. Η συγκεκριμένη στάση, αφενός είναι απαισιόδοξη και βαρετή, εφόσον διαγράφει την ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης. Αφετέρου, θεωρείται αμοραλιστική, γιατί αρνείται κάθε δυνατότητα ανθρώπινης παρέμβασης.

Θεματική: Η καταθλιπτική θεματική του νατουραλισμού επέτεινε τις κατηγορίες για αμοραλισμό. Συνήθως επικεντρώνεται στην χρηματική και σεξουαλική διαφθορά ης άρχουσας τάξης, την εξαθλίωση των εργατών, τον αλκοολισμό, την πορνεία και την στυγνή καταπίεση των γυναικών.

Κύριος εκφραστής και απόστολος του κινήματος στη Γαλλία είναι ο Ζολά, ο οποίος θεμελίωσε θεωρητικά το νέο δόγμα με μια σειρά δοκιμίων και το εφάρμοσε στα μυθιστορήυματά του. Στον πρόλογο (Β’ έκδοση) του πρότυπου νατουραλιστικού μυθιστορήματος Τερέζ Ρακέν και στο Πειραματικο μυθιστόρημα, συμπικνώνονται οι συγκεκριμένες αρχές: ο νατουραλιστής εργάζεται επιστημονικά όπως ένας γιατρός:

• Παρατηρεί αποστασιοποιημένος το περιστατικό που έχει μπροστά του,
• διατυπώνει μια θεωρία για τα αίτια του
• και πειραματίζεται με τις συνθήκες που προκαλούν στους χαρακτήρες του τη συγκεκριμένη παθολογική συμπεριφορά, ώστε να επαληθεύσει την αρχική του υπόθεση.

Η ταύτιση της τέχνης με την επιστήμη δίνει έμφαση στην κλινική μέθοδο αδιαφορώντας για την αισθητική. Συνεπώς, στα τρωτά σημεία του νατουραλισμού συγκαταλέγονται:

• Η παραμέληση της μορφής,
• η ρηχή ντετερμινιστική θεώρηση της ανθρώπινης ζωής
• Το λογικά ανεφάρμοστο των νατουραλιστικών κανόνων αφενός γιατί η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι ιδιοσυγκρασιακή και συχνά απροσδόκητη, αφετέρου ο νατουραλιστής δημιουργός καθορίζεται από τον υποκειμενισμό της δικής του ματιάς, ψυχοσύνθεσης και έκφρασης.

Το αυστηρό νατουραλιστικό εγχείρημα δέχτηκε αυστηρή κριτική και δεν άντεξε στο χρόνο. Τα δύο πιο αξιόλογα μέλη της ομάδας του Μεντάν, ο Μωπασσάν και ο Ζορίς-Καρλ Ουισμάν στρέφονται σε τρόπους γραφής που συνταιριάζουν την πραγματιστική γραφή και την ποιητικότητα της έκφρασης, το μυστήριο ή την πνευματική αναζήτηση. Όπως κι ίδιος ο Ζολά, παραμένει αξιανάγνωστος χάρη στις συμβολικές και αλληγορικές πτυχές του έργου του.

Στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες εμφανίστηκαν νατουραλιστικά έργα που έδιναν έμφαση στην εγγενή σκληρότητα της βιομηχανικής κοινωνίας αλλά δεν ασπάζονταν όλες τις αρχές του γαλλικού κινήματος. Στην ειδική μορφή του ιταλικού νατουραλισμού, γνωστού ως βερισμού, ο σημαντικότερος εκπρόσωπός του ο Τζιοβάνι Βέργκα, καλλιεργεί μια γραφή που τρέπεται προς τον συναισθηματικό λυρισμό.

Η ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ. ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕ ΤΟΝ ΡΕΑΛΙΣΜΟ

Αδιαμφισβήτητος θεμελιωτής του νατουραλισμού είναι ο Εμίλ Ζολά. Από την Γαλλία που εμφανίστηκε στη δεκαετία του 1870, ο νατουραλισμός απλώνεται κατά τα επόμενα 20 χρόνια σε όλη την Ευρώπη, δίνοντας διέξοδο στις ήδη υπάρχουσες στο εσωτερικό των διαφόρων εθνικών λογοτεχνιών ανάλογες αναζητήσεις. [.....]

Ρεαλισμός και νατουραλισμός είναι έννοιες υπάλληλες, σε ότι αφορά τουλάχιστον τα λογοτεχνικά πράγματα: ο ρεαλισμός είναι ευρύτερη και ο νατουραλισμός στενότερη, εφόσον ο τελευταίος προϋποθέτει και δέχεται όλες τις βασικές θεωρητικές αρχές και τη θεματική του ρεαλισμού.

[....] η νατουραλιστική σχολή, μέσω της θεωρίας του Ζολά, απαιτεί από τον λογοτέχνη να εφαρμόσει και συγκεκριμένη μέθοδο κατά τη διαδικασία παραγωγής του έργου του. Πρόκειται για μέθοδο αυστηρά επιστημονική, ανάλογη με την μέθοδο των φυσικών επιστημών, η οποία είχε χρησιμοποοιηθεί για πρώτη φορά από τον Σαιντ-Μπεβ, κυριότατα όμως από τον Ταιν, σε μια θετικιστική κριτική των λογοτεχνικών φαινομένων.

Η ΘΕΤΙΚΙΣΤΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ. ΤΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Ο Ιππόλυτος Ταιν, φιλόσοφος, ιστορικός και κριτικός, θέτει ως στόχο να ανακαλύψει τους νόμους που καθορίζουν, σύμφωνα με το σχήμα αίτιο-αιτιατό, και τη λογοτεχνία, όπως και κάθε ζωντανό οργανισμό. Έτσι, διατυπώνει τη θεωρία ότι οι συνθήκες μέσα από τις οποίες αναδύεται μια λογοτεχνία, δηλαδή η φυλή, το περιβάλλον – φυσικό, κοινωνικό, πολιτικό – και η στιγμή, προκαθορίζουν και τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά και την εξέλιξη της λογοτεχνίας αυτής.

Τον επόμενο χρόνο οι αδελφοί Έντμοντ και Ζυλ ντε Γκονκούρ εκδίδουν το έργο τους Ζερμινί Λασερτέ συνοδεύοντας το με ένα διάσημο πρόλογο. Στο μυθιστόρημα αυτό εμφανίζονται για πρώτη φορά δύο από τα βασικά γνωρίσματα του νατουραλισμού: ηρωίδα είναι μια υπηρέτρια, πρόσωπο δηλαδή από τα κατώτερα λαϊκά στρώματα, και επιπλέον η συμπεριφορά της μελετάται χωρίς προκατάληψη και ανατέμνεται από γραφίδα που δε διαφέρει από τον φακό κλινικού γιατρού, του βιολόγου ή του ανατόμου.

Το έργο του Ζολά, Τερέζ Ρακέν μπορεί να θεωρηθεί ως το πρώτο νατουραλιστιό μυθιστόρημα. Ο νατουραλισμός έγκειται όχι στην υπόθεση (σύζηγος και εραστής δολοφονούν το σύζυγο και αυτοκτονούν από τύψεις), αλλά στην ερμνεία των πράξεων των ηρώων και της εξέλιξής τους. Οι αντιδράσεις και οι επιλογές των πρωταγωνιστών παρουσιάζονται να προκαθορίζονται αναπόφευκτα από τυφλές εσωτερικές παρορμήσεις, από «το νευρικό σύστημα και το αίμα τους» που τους εξουσιάζουν και δεν αφήνουν κανένα περιθώριο στην ελεύθερη ανθρώπινη βούληση ή στην ηθική.

Ο ΕΜΙΛ ΖΟΛΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

[...] [Πρόλογο Τερέζ Ρακέν, Πειραματικό μυθιστόρημα, κριτικά κείμενα] Ο Ζολά διατυπώνει τη θεωρία του για το «πειραματικό», όπως το ονομάζει, μυθιστόρημα: μ’ αυτήν φιλοδοξεί να δώσει στο νατουραλισμό χαρακτήρα επιστημονικής μάθησης και στους συγγραφείς εργαλείο μιας αυστηρής μεθόδου. [....] ο Ζολά υποστηρίζει την άποψη ότι «ο μυθιστοριογράφος είναι καμωμένος από έναν παρατηρητή και έναν πειραματιστή». Ο παρατηρητής επιλέγει το θέμα του (π.χ. ο αλκοολισμός) και διατυπώνει την υπόθεσή του (π.χ. ο αλκοολισμός οφείλεται στην κληρονομικότητα ή στην επίδραση του περιβάλλοντος). Ο πειραματισμός συνίσταται στο γεγονός ότι ο συγγραφέας «παρεμβαίνει με τρόπο άμεσο για να τοποθετήσει τον ήρωά του σε συνθήκες», οι οποίες θα αποκαλύψουν τον μηχανισμό του πάθους του, επαληθεύοντας την αρχική υπόθεση. «Στο τέλος υπάρχει η γνώση του ανθρώπου, γνώση επιστημονική, με την ατομική και κοινωνική της διάσταση».[....]

Κύριος στόχος του Ζολά στο πρόγραμμα αυτό είναι να αποδείξει τον καθοριστικό ρόλο του περιβάλλοντος (φυσικού, κοινωνικού,κ.λ.π) και της κληρονομικότητας στη ζωή του ανθρώπου, του μόνου που δεν ευθύνεται, τελικά, για την ηθική εξαχρείωσή του. [....] Οι δυνατές και τολμηρές περιγραφές του ξετυλίγουν μπροστά μας το δράμα του ατόμου που η κοινωνική αδικία και αδιαφορία αναγκάζουν να επιστρέψει σταδιακά στην κατάσταση του ζώου.

Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ

Το 1880, όταν ο Ζολά ήταν ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης του νατουραλισμού, μια ομάδα νεαρών μυθιστοριογράφων εκδίδει μια συλλογή διηγημάτων με τίτλο Οι βραδιές του Μεντάν, τίτλος που παραπέμπει στο εξοχικό του Ζολά, όπου συνήθιζαν να συγκεντρώνονται. Το θέμα των διηγημάτων είναι κοινό: ο γαλλοπρωσικός πόλεμος του 1870.

Ο Γκυ ντε Μωπασάν πρωτοεμφανίζεται στα γράμματα με τη νουβέλα Η χοντρομπαλού (1880). Η αξία του αναγνωρίζεται αμέσως και ο ίδιος γίνεται γρήγορα διάσημος με μια σειρά διηγημάτων που έχουν συνήθως ως θέμα την επαρχιακή ζωή στην Νορμανδία. [....] Από το σύνολο του έργου του αναδύεται μια πεσιμιστική άποψη για την ανθρώπινη μοίρα: «Τα πάντα επαναλλαμβάνονται οικτρώς και αενάως».[...]

Πλην του Ζολά, του Μωπασάν και ίσως του Ντωντέ, τα άλλα μέλη της ομάδας του Μεντάν ξεχάστηκαν γρήγορα. Έτσι στην ίδια την πατρίδα του ο νατουραλισμός ξεθύμανε γρήγορα και εγαταλείφθηκε από τους οπαδούς του.

Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΟΥ ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΥ

Ο νατουραλισμός προκαλεί παντού το ενδιαφέρον, ακόμα κι όταν γίνεται αντικείμενο κριτικής, κυρίως ως θεωρία και λιγότερο ως λογοτεχνική πράξη. Αντιμετωπίζεται με σκεπτικισμό η άποψη ότι ο συγγραφέας μπορεί να χρησιμοποιεί μεθόδους αυστηρές και επιστημονικές. Ακόμη, διατυπώνονται διαμαρτυρίες κατά του υλισμού του νατουραλισμού, κατά του ντετερμινισμού, ο οποίος παρουσιάζεται να προκαθορίζει τη ζωή του ανθρώπου μέσω της επίδρασης του περιβάλλονοτος και της κληρονομικότητας. [....]

Στον αντίποδα, ο νατουραλισμός γίνεται αντικείμενο θετικής υποδοχής, καθώς αναγνωρίζεται πως το ρεύμα αυτό πλουτίζει τη θεματική παρακαταθήκη του μυθιστορήματος με την εισαγωγή νέων μοτίβων, όπως είναι η κοινωνική αδικία ή η επίδραση του περιβάλλοντος στη συμπεριφορά του ανθρώπου, και ανανεώνει τη μυθιστοριματική γραφή με τη ζωγραφική ζωντάνια και τον έντονο χρωματισμό των περιγραφών.

ΠΗΓΕΣ

1. Βάρσος Γιώργος, Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Από τον 6^ο έως τις αρχές του 18^ου αιώνα, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 1999.
2. Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη,μτφρ. Α. Ζηράς κ.ά., τ. Α, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992)
3. Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη,μτφρ. Α. Ζηράς κ.ά., τ. Β, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992).
4. Γκότση Γ. & Προβατά Δ., Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Από τις αρχές του 18^ουέως τον 20^ο αιώνα, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000.