ΣΤΑΘΗ ΚΟΜΝΗΝΟΥ "Cassirer και Χώρος"

               

(Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από μια πολύ ευρύτερη μελέτη που διερευνά και πραγματεύεται την προβληματική σχετικά με το Είναι του χώρου, θέτοντας ως βασικό της ερώτημα το αν το Είναι του Χώρου είναι η Τέχνη, βλ. https://www.academia.edu/4346067/ΣΤΑΘΗ_ΚΟΜΝΗΝΟΥ_ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ_ΤΗΣ_ΤΕΧΝΗΣ_)

Αρχικά, είναι θεμελιωδέστατη η ερώτηση για το ποιό είδος Είναι είναι εκείνο που αρμόζει στην έννοια του Χώρου[1]. Την  ερώτηση αυτή του Cassirer τη θεωρώ υψίστης χρησιμότητας για την κατανόηση της παρούσας προβληματικής μας περί το Είναι του χώρου. Ακολούθως, στη διερεύνηση του γνωσιακού προβλήματος εισάγεται στο κείμενο του Cassirer η έννοια Formwelt (κόσμος μορφών), που αφορά άμεσα στην αισθητική θεώρηση τού περί Χώρου ερωτήματος, ως κρίνουμε. Μάλιστα, επιστρατεύοντας τον Hildebrand[2] φαίνεται να προκύπτει για τον Cassirer, πως το πρόβλημα της μορφής (θεμελιώδης πλατωνική κατηγορία εξάλλου) σχετίζεται και αποσαφηνίζεται μόνο με την εισαγωγή της έννοιας του Χώρου και επιπλέον πως το φαίνεσθαι είναι χωρικό, καθόσον εκφράζεται ως εικόνα χωρικής αντίληψης. Είναι, θαρρώ, προφανές και εύκολα αντιληπτό πως οι όροι εκφράζεσθαι  και εικονίζειν  είναι σημαντικότατοι στην παρούσα διερεύνησή μας. Η έννοια Darstellung (παρουσίαση, παράσταση) που χρησιμοποιεί και προβάλλει ως καθοριστική χωρικώς, είναι μια έννοια που αφορά άμεσα στην αισθητική θεωρία. Μάλιστα είναι μια από τις βασικότατες έννοιες που χρησιμοποιεί παρακάτω[3], όταν υπεισέρχεται στην έρευνα του αισθητικού φαινομένου ή, για να είμαστε ακριβείς, στο πεδίο της Τέχνης.  

Ο Cassirer φαίνεται να κρίνει σπουδαία την εισαγωγή του περί Χώρου ερωτήματος στο πεδίο της Τέχνης[4], πράγμα που θεωρεί ως αναβάθμιση και αυτογνωσία της (Selbstbesinnung), τρόπον τινά. Αντιστρέφοντας, θα έλεγα πως η εισαγωγή της Τέχνης στο πεδίο του Χώρου, αν και εφόσον αυτά θεωρηθούν ως διακριτά, είναι το στοιχείο εκείνο που αναβαθμίζει ενδεχομένως την έννοια του Χώρου και οδηγεί σε μιαν «αποσαφήνιση» της όποιας «ουσίας» του (ουσίας που αποκηρύσσει ο Cassirer, όπως επίσης και μια ενδεχόμενη οντοποίηση του Χώρου, σημειωτέον). Περαιτέρω, στο κείμενο εισάγεται, έστω και εντός εισαγωγικών, ο φαντασμαγορικός όρος «λογική του Χώρου» (Logik des Raumes)[5] που εμφανίζει ανυπέρβλητες, ίσως, δυσκολίες αν μεταφερθεί στο πεδίο της επιστήμης (λόγου χάρη θα τον παρ-ουσίαζε νοήμονα…) ή ακόμη και της φιλοσοφίας, αλλά που προβάλλει πιθανόν διαχειρίσημος στο πεδίο της χ εξ Αποκαλύψεως (…) αλήθειας (ασφαλώς αν αφήσουμε ανοικτή, ολότελα επιστημονικοφρόνως…, την υπόθεση ύπαρξης μιας τέτοιας…), αφού αν ταυτιστεί το όντως Ον με το Χώρο, τότε ως φυσική συνέπεια έχουμε έναν «νοήμονα, ΛΟΓΙΚΟΝ» Χώρο, ή το Είναι χωροποιημένο και χωροκρατούμενο,  αφού το ίδιο το υπερβατικό Είναι είναι «ουσιωδώς» λογικό.   

Μια σημαντική παράμετρος του κειμένου, επιπροσθέτως, είναι πως υποβαθμίζοντας εμμέσως τη γεωμετρική–επιστημονική θεώρηση του Χώρου (κατά μιαν αντίληψη εκτατότητας απλά) ως επικαλύπτουσα την ουσιώδη υπόστασή του, ή τουλάχιστον, πιο μετριοπαθώς, επισημαίνοντας την αδυναμία[6] της θεώρησης αυτής να αποφύγει διαλυτικές αντινομικότητες[7] στη θέαση της έννοιας του Χώρου, ο Cassirer υπερβαίνει, ως είπαμε, την έννοια της ουσίας για το Χώρο δια της έννοιας της Τάξεως – ευκοσμίας –Κάλλους ! Ως φαίνεται, αυτό που ουσιοποιεί το Χώρο είναι η Τάξις – ευταξία και τίποτε άλλο. Όμως, ένα καταλυτικό στοιχείο που εισάγει εδώ είναι η έννοια της Σχέσης, καθώς θεμελιώνει τη θεμελιώνουσα το Χώρο Τάξη – ευταξία – κοσμιότητα στη Σχέση. Χαρακτηρίζει την ίδια την αλήθεια σχεσιακή και πως αυτή καθαυτή η φύση  του Χώρου είναι Σχέση και Τάξη. Ασφαλές μέσον για να αποφύγει κανείς τις αντινομίες[8], που φαντάζουν αναπόδραστες, κατά τον Cassirer, στα πεδία της Μεταφυσικής και της Επιστήμης είναι αποκλειστικά η έννοια της Τάξεως– ευκοσμίας[9] και μόνον. Μάλιστα, παραμερίζεται ο απόλυτος νευτώνειος Χώρος γενόμενος Τάξη, με το να θεαθεί ως Τάξις και όχι ως πράγμα–ον. Έτσι, η αντικειμενικότητα του Χώρου είναι η αλήθεια των σχέσεων, γεγονός που εφάπτεται με τις αντιλήψεις της σύγχρονης φυσικής[10], όπως ομολογεί ο Cassirer. Κατά συνέπεια, ο κόσμος είναι ένα σύστημα συμβάντων  (System von Ereignissen) που διαπλάθουν Τάξη και που ο Χώρος και ο Χρόνος αναγκαστικά έπονται αυτών[11].  Ως φαίνεται, για μια ακόμη φορά, ο Χώρος χωροποιείται (ουσιώνεται) δια της Τάξεως. Είναι μια «συμπάθεια των όλων»[12] και μια, κατά Leibniz, ”ordre des coexistences possibles”[13] Τάξις εν δυνάμει συνυπάρξεων.

Τέλος, παραδεχόμενος χωρίς μεγαλοποιήσεις, όπως δηλώνει, την Αυτάρκεια[14] του αισθητικού πεδίου προχωρά στο γίγνεσθαι – μορφώνεσθαι του Χώρου[15], όπου ο Χώρος δεν θεωρείται σταθερός και δεδομένος αλλά προσλαμβάνει την «ουσία» του εξαρτώμενος από τα συμβάντα και την Τάξη τους όπου εντός τους μορφοποιείται. Σημειώνω ότι οι ανωτέρω εντοπισμοί που αφορούν στην πραγμάτευση της έννοιας του Χώρου θα μας απασχολήσουν αργότερα στην απόπειρά μας να ερευνήσουμε υπό οντολογικές προϋποθέσεις το περί Χώρου ερώτημα.

                         © ΣΤΑΘΗΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ

---

[1] Βλ. Cassirer “Symbol, Technik, Sprache : Aufsaetze aus dem Jahren 1927-1933”, η παρούσα παραπομπή γίνεται από το κείμενο Raumtheorie, hg. Joerg Duenne και Stephan Guenzel, Suhrkamp Verlag, 2012, σελ. 488 όπου «Denn welches Sein – so muß jetzt gefragt werden – ist es,  das dem Raume zukommt? Daß wir ihm irgendein Sein zu sprechen müssen, scheint unausweichlich – den wie vermöchten wir sonst überhaupt von ihm zu ›sprechen‹, wie vermöchten wir ihn als dies oder das, als so – und nicht anders – beschaffen zu bezeichnen und zu bestimmen? »

[2] Ενθ. αν. σελ. 486

[3] Ενθ. αν. σελ. 496-498

[4] Ενθ. αν. σελ. 487 όπου «Spinnen wir die Analogie zwischen dem erkenntnis theoretischen und dem ästhetischen Problem weiteraus, so erscheint vielleicht die Hoffnung berechtigt, daß gerade das Raumproblem zum Ausgangspunkteinerneuen ›Selbstbesinnung‹ der Ästhetik warden könne : einer Besinnung, die nicht nur ihren eigentümlichen ›Gegenstand‹ sichtbar macht, sondern die sie zur Klarheit όberihreeigenenimmanenten ›Möglichkeiten‹ hinleiten kann, – zur Erfassung des spezifischen Formgesetzes, unter dem die Kunst steht.»

[5]Ενθ. αν. σελ. 488

[6]Ενθ. αν. σελ. 488 όπου «Nicht nur die Entwicklung der Metaphysik, sondern auch die der klassischen Physik steht im Zeichen

dieser Antinomien. Auch der letzteren, auch der Physik Newtons, ist es, bei aller Großartigkeit ihres Gesamtentwurfs, nicht gelungen,

dieser letzten metaphysischen Schwierigkeiten Herr zu werden.»

[7]Ενθ. αν. σελ. 488 -489

[8]Ενθ. αν. σελ.489

[9]Ενθ. αν. σελ. 489 όπου «Eine prinzipielle Lösung dieser Schwierigkeiten war, in der Philosophie wie in der Naturwissenschaft, erst möglich, als beide sich, auf verschiedenenWegen, einen neuen Grund- und Ober begrifferkämpft hatten, der sich allmählich immer deutlicher und bewußter der metaphysischen Kategorie der Substanz überordnet. Es ist der Begriff der ›Ordnung‹, dem diese Leistung zufällt.»

[10]Ενθ. αν. σελ.490

[11]Ενθ. αν. σελ.490 όπου «…und in die Bestimmung dieser Ereignisse, in ihre gesetzliche Ordnung, gehen Raum und

Zeit als Bedingungen, als wesentliche und notwendige Momente ein.»

[12]Ενθ. αν. σελ.491

[13]Ενθ. αν. σελ.495

[14]Ενθ. αν. σελ.490 όπου «Und doch darf auch diese Selbständigkeit und diese Selbst genügsamkeit, diese eigentümliche

›Autarkie ‹ des «Ästhetischen, so sehr wir sie anzuerkennen haben, nicht überspannt werden.»

[15]Ενθ. αν. σελ.494 όπου «die Mannigfaltigkeit der möglichen Raumgestaltungen»