[Συνεδριο της Βορειοελλαδικης Εταιρειας Ψυχαναλυτικης Ψυχοθεραπειας "Περι αγαπης". Θεσσαλονικη, 2001]
Ο τίτλος του συμποσίου που μου κοινοποιήθηκε αρχικά ήταν: "Η ψυχανάλυση μπροστά στην έννοια της αγάπης". Η ομιλία μου ξεκινά με τη συζήτηση του. Όταν έμαθα πως άλλαξε και έγινε "Περί αγάπης" ήταν πολύ αργά. Συνέχισα λοιπόν να γράφω, όμως πλέον συνομιλούσα μ' ένα φάντασμα.
Ο Γιώργος Σεφέρης, ο ποιητής με τον οποίο θ' ασχοληθώ, σ' ένα ποίημα με τον τίτλο "Ελένη" αναφέρεται στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη. Σύμφωνα μ' αυτήν, ήταν το είδωλο της Ελένης που είχε κλέψει ο Πάρης, ενώ η ίδια είχε μεταφερθεί από τον Ερμή στην αυλή του Πρωτέα.
[...] τόσος πόνος τόση ζωή,
έτσι τελειώνει το ποίημα,
πήγαν στην άβυσσο
για ένα πουκάμισο αδειανό, για μια Ελένη.
Κάποτε, για να αποδώσω το εδώ εννοούμενο, χρησιμοποίησα την εικόνα του νεκρού άστρου το οποίο, καθότι έτη φωτός μακριά, συνεχίζει για όλα αυτά τα έτη να στέλνει το φως του, να μας φωτίζει και να μας οδηγεί. O ουρανός μας είναι γεμάτος από νεκρά άστρα. Το γνωρίζουμε καλά, μεταξύ άλλων και από την εμπειρία της ψυχανάλυσης.
Ένα μικρό νεκρό άστρο είναι κι ο άκυρος πλέον τίτλος του συμποσίου, για τον οποίο έγραψα όσα ακολουθούν.
"Η ψυχανάλυση μπροστά στην έννοια της αγάπης" λοιπόν. O τίτλος με έκανε σκεπτικό. Είναι, αναρωτήθηκα, η αγάπη "έννοια";
Άνοιξα ένα έγκυρο φιλοσοφικό λεξικό στο λήμμα "αγάπη". Η πρώτη φράση είναι η εξής: "Η αγάπη είναι μια από τις πλέον πολυστρωματικές και πολυσήμαντες έννοιες της σκέψης". O συγγραφέας του άρθρου αναφέρεται μεταξύ άλλων και στην ψυχανάλυση. Και πάλι παρέμεινα σκεπτικός. Είναι η αγάπη έννοια;
Έχω συνηθίσει, όταν μιλώ για την ψυχανάλυση, να έχω υπόψη μου την πράξη της ψυχαναλυτικής συνομιλίας, το έργο, και στο έργο θεωρώ ότι η ψυχανάλυση αποκτά το νόημα και τη δικαίωση της, ακριβώς όπως το ποδόσφαιρο στο γήπεδο και η μουσική στην εκτέλεση. Το ερώτημα μου λοιπόν αν η αγάπη είναι έννοια δεν θα το προσεγγίσω μέσα από τη θεωρία, μέσα από το "πολυστρωματικό" και το "πολυσήμαντο" των απόψεων για την αγάπη αλλά μέσα από το έργο της ψυχανάλυσης.
Ας υποθέσουμε λοιπόν, κι αυτό είναι κάτι που συμβαίνει, ας υποθέσουμε ότι ο πελάτης μας αρχίζει κάποια στιγμή να μιλά για την "έννοια της αγάπης". Πώς το ακούμε αυτό; Δεν ακούμε στις λέξεις "έννοια της αγάπης" μια απόσταση, μια συστολή, μια άμυνα απέναντι στην αγάπη που τον αφορά; Και με τον τρόπο της τέχνης μας δεν θα του το επισημάνουμε;
Όμως αυτή η επισήμανση μας τι λέει; Δεν λέει πως η αγάπη, εκεί που μας αφορά αληθινά, δεν είναι έννοια; Και τι είναι τότε η αγάπη; Κατά πού θα κατευθύνουμε, πάντα σύμφωνα με τους κανόνες της τέχνης μας, τον πελάτη μας, που κάποιες φορές έχοντας χάσει το έδαφος που του πρόσφεραν οι "έννοιες", μένει συγχυσμένος και αβοήθητος;
Τι είναι η αγάπη; Αναρωτιέται και ρωτάει κι εμάς. Η απάντηση μοιάζει να είναι εύκολη: Φυσικά, η αγάπη είναι συναίσθημα. Την αγάπη την αισθανόμαστε. Και θα τον ενθαρρύνουμε ν' αφεθεί στα συναισθήματα του και να μιλήσει για την αγάπη που "αισθάνεται".
Την αισθανόμαστε την αγάπη; Είναι η αγάπη συναίσθημα; Το φιλοσοφικό μου λεξικό πάντως με προειδοποιεί να μην παίρνω αυτήν τη γνώμη τόσο απόλυτα. Η αγάπη, διαβάζω, παρασταίνεται σαν συναίσθημα, δηλαδή ψυχολογικοποιείται, πρώτα στην αυγή των νεοτέρων χρόνων, στον Ντεκάρτ και τον Locke, και έτσι ανοίγεται η δυνατότητα για την ανάληψη της από την επερχόμενη ψυχολογία.
Ανήκει στο ιδιαίτερο πνεύμα μιας ορισμένης ιστορικής εποχής η αγάπη να παρασταίνεται σαν συναίσθημα. Δεν ήταν από πάντα έτσι και επομένως δεν θα είναι έτσι για πάντα, Όμως κι εδώ δεν θέλω να παρασυρθώ σε μια φιλοσοφική συζήτηση περί αγάπης. Θα παραμείνω στον δικό μου χώρο, αυτόν της θεραπευτικής συνομιλίας, και από κει θα εξετάσω τι συμβαίνει όταν η αγάπη παρασταίνεται σαν συναίσθημα.
O πελάτης μου λοιπόν, από μόνος του, ή καθοδηγούμενος από μένα, έχει εγκαταλείψει την έννοια της αγάπης και τώρα λέει, π.χ., "Αισθάνομαι αγάπη για σας". Είμαι τώρα, ως ο θεραπευτής του, ήσυχος; Εφόσον η αγάπη είναι συναίσθημα κι αυτός λέει ό,τι αισθάνεται, δεν είναι όλα εντάξει;
Όχι, δεν είναι όλα εντάξει. Η τέχνη μας, μας πηγαίνει αλλού. Στις λέξεις "αισθάνομαι αγάπη για σας" διακρίνουμε και πάλι μια απόσταση και μια συστολή, όπως συμβαίνει και με τις παρεμφερείς εκφράσεις "αισθάνομαι θυμό", "αισθάνομαι ενοχή" κτλ. Και πάλι θα του το επισημάνουμε, διότι άλλο είναι να πεις "αισθάνομαι αγάπη για σένα" και άλλο να πεις "σ' αγαπώ". Τώρα τι λέει η επισήμανση μας; Λέει πως άλλο είναι το αίσθημα της αγάπης και άλλο η αγάπη. Λέει πως η αγάπη δεν είναι συναίσθημα, αλλά...;
Τι είναι η αγάπη; Κατά πού μας κατευθύνει η πράξη της ψυχανάλυσης; Μας αναγκάζει να ομολογήσουμε πως εδώ, σ' αυτήν τη συνομιλία που είναι υποχρεωμένη στην αλήθεια, δεν επιτρέπεται στην αγάπη ν' αρκεστεί στην παράσταση της σαν έννοια και σαν συναίσθημα. Η αγάπη δεν είναι αυτό, δεν είναι το άλλο, τι είναι η αγάπη; Ρωτάει ρητά ή άρρητα ο πελάτης μας. Κι εμείς άρρητα, μέσα από τις επισημάνσεις μας, ίσως χωρίς να το έχουμε συνειδητοποιήσει, ενθαρρύνοντας τον να εγκαταλείψει τις έννοιες και τα "αισθάνομαι" και να μείνει στο απλό "σ' αγαπώ" του λέμε: Η αγάπη δεν είναι έννοια, δεν είναι συναίσθημα, η αγάπη είναι αγάπη.
Η αγάπη είναι αγάπη. Τι είναι πάλι τούτο; Πώς μας προέκυψε αυτή η ανόητη ταυτολογία;
Συνεχίζεται
