Digital Classics

γράφει ο Γιάννης Δούκας*

Τι είναι οι ψηφιακές ανθρωπιστικές σπουδές. Τα κείμενα και η συστηματική διαχείριση της γνώσης. Ο κλασικός φιλόλογος και το ψηφιακό υλικό

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  25/10/2015 05:45 στην εφημερίδα "Το Βήμα"

Καθίσταται πλέον κοινή ακαδημαϊκή συνείδηση η αναγκαιότητα της χρήσης ψηφιακών τεχνολογιών και ο κλασικός φιλόλογος μετατρέπεται σε ενσυνείδητο χρήστη και δημιουργό ψηφιακού υλικού

Προκειμένου να μιλήσουμε για τη μελέτη του αρχαίου κόσμου και το πώς εντάσσεται στις ψηφιακές ανθρωπιστικές σπουδές (Digital Humanities), καλό είναι να ξεκινήσουμε από τον «κοσμογονικό μύθο» του κλάδου: το 1946 ο ιταλός ιησουίτης Ρομπέρτο Μπούσα (1913-2011) συνέλαβε την ιδέα του Index Thomisticus, εργαλείου για τη λημματοποίηση των έργων του Θωμά Ακινάτη. Τρία χρόνια αργότερα, εξασφάλισε τη χρηματοδότηση της IBM για την πραγματοποίησή του. Χρειάστηκαν, όμως, δεκαετίες ώσπου να ολοκληρωθεί, ακολουθώντας την παράλληλη εξέλιξη της τεχνολογίας, και να πάρει τη σύγχρονη μορφή του το 2005, στον ιστότοπο υπό τη διεύθυνση <www.corpusthomisticum.org/> .

Δεδομένης αυτής της θεολογικής απαρχής, θα ήταν θεμιτό να παραλληλίσουμε τις συνήθεις αντιδράσεις απέναντι στην τεχνολογία, εντός και εκτός ακαδημαϊκού πλαισίου, με δύο βιβλικά στιγμιότυπα: από τη μία, όσοι αντιμετωπίζουν τις δυνατότητες της πληροφορικής σαν Παύλοι νεοφώτιστοι στον δρόμο για τη Δαμασκό, από την άλλη, οι δύσπιστοι Θωμάδες, που απλώνουν διστακτικά το δάχτυλο για να ακουμπήσουν τα νέα δεδομένα. Στην πράξη, πέρα από ακρότητες, κρατάμε τη διπλή διαπίστωση ότι σήμερα η τεχνολογία έχει καταστεί αυτονόητο μέρος της ζωής μας και ότι οι θεωρητικές επιστήμες περνούν μια περίοδο γενικευμένης κρίσης και επιβεβλημένου επαναπροσδιορισμού. Από αυτή την πραγματικότητα αναδύονται οι ψηφιακές ανθρωπιστικές σπουδές.

Μανιφέστο

Πώς, όμως, θα μπορούσαμε να ορίσουμε έναν κλάδο που, όντας συγκριτικά πρόσφατος, αλλά και ταχέως μεταβαλλόμενος, λόγω της ραγδαίας τεχνολογικής προόδου, παρουσιάζεται με έντονη και συνεχώς διατυπούμενη ανάγκη αυτοπροσδιορισμού και με εξίσου χαρακτηριστική ρευστότητα; Σύμφωνα με ένα μανιφέστο, συνταγμένο το 2009 (<www.humanitiesblast.com/manifesto/Manifesto_V2.pdf/>), οι ψηφιακές ανθρωπιστικές σπουδές είναι ένα σύνολο από συγκλίνουσες πρακτικές, σε μια εποχή όπου η παραγωγή και διάχυση της γνώσης ξεπερνούν την έντυπη συνθήκη και επί της ουσίας μεταβάλλονται λόγω των ψηφιακών εργαλείων, τεχνικών και μέσων που χρησιμοποιούν. Για να κατανοήσουμε τον κλάδο βαθύτερα, είτε τον θεωρήσουμε αυτόνομο είτε τον αντιμετωπίσουμε απλώς ως τη μορφή που παίρνει η παραδοσιακή έρευνα στην ψηφιακή εποχή, οφείλουμε να τον εξετάσουμε μέσω παραδειγμάτων, στρεφόμενοι στο παραγόμενο ακαδημαϊκό έργο.

Σε ό,τι αφορά το θέμα μας, την αρχαιότητα, μιλούμε για Digital Classics (ψηφιακή Κλασική Φιλολογία). Ανατρέχουμε στη φρασεολογία του Γκρέγκορι Κρέιν, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας, που αναγνωρίζει στην υιοθέτηση ηλεκτρονικών μεθόδων μια παλαιότατη παρόρμηση των κλασικών σπουδών για συστηματική διαχείριση της γνώσης, με τρόπο που να θυμίζει τις θετικές επιστήμες, και υποστηρίζει, σε μια εποχή ευνοϊκή για διεπιστημονικές συνεργασίες, ότι οι φιλόλογοι οφείλουν να θεωρούν εαυτούς μέλη μιας ευρύτερης κοινότητας, απ' όπου θα αντλούν υποδομές και μεθολοδογίες (<bit.ly/1dl9qRc/>). Αν περιηγηθούμε τον κόμβο του Digital Classicist (<www.digitalclassicist.org/>), συλλογικότητας που οργανώνει σειρά σεμιναρίων κάθε καλοκαίρι στο Λονδίνο και φιλοξενεί ηλεκτρονική ταχυδρομική λίστα, θα εντοπίσουμε πλήθος παραδειγμάτων, ερευνητικές εργασίες και προγράμματα, ενδεικτικά για το εύρος του πεδίου και των σχετικών με αυτό πρακτικών.

Ελληνική αρχαιότητα

Απαραίτητο είναι να προτάξουμε τη βάση δεδομένων του Thesaurus Linguae Graecae (TLG), που ιδρύθηκε το 1972 στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, Ιρβάιν, με στόχο να δημιουργηθεί μια συγκεντρωτική ψηφιακή βιβλιοθήκη της ελληνικής λογοτεχνίας από την αρχαιότητα έως σήμερα. Τα περισσότερα κείμενα από τον Ομηρο έως και το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έχουν ψηφιοποιηθεί και διατίθενται ως συνδρομητικός ιστότοπος (<stephanus.tlg.uci.edu/>).

Από την εποχή που δημιουργήθηκε το TLG, διάφορα εργαλεία, εμπορικά και μη, χρησιμοποιούνται για την προσπέλαση της βάσης δεδομένων του. Αναφέρουμε εδώ το Diogenes (<bit.ly/1JjnFl2/>), ελεύθερο λογισμικό που αναπτύχθηκε από τον δρ Πίτερ Χέσλιν, του Πανεπιστημίου του Ντάραμ. Το Diogenes συνδυάζει μια απλή και εύχρηστη διεπιφάνεια, που θυμίζει περιηγητή ιστού, με πολλαπλή αναζήτηση στο σώμα των κειμένων και σύνδεση της κάθε λέξης με μορφολογικά εργαλεία και λεξικά.

Οι παραπάνω δυνατότητες παρέχονται από την Perseus Digital Library του Πανεπιστημίου Ταφτς (<www.perseus.tufts.edu/hopper/>), πρόγραμμα με ελεύθερη πρόσβαση για το κοινό, που ιδρύθηκε το 1987, με στόχο τη συγκέντρωση και παρουσίαση υλικών για τη μελέτη της Αρχαίας Ελλάδας. Περιέχει πληθώρα αρχαιοελληνικών και λατινικών κειμένων (ένα σύνολο περίπου 70 εκατομμυρίων λέξεων), μαζί με αγγλόφωνες μεταφράσεις και δευτερεύουσα βιβλιογραφία, υποβοηθώντας έτσι τη μελέτη των κειμένων αυτών σε ψηφιακό περιβάλλον.

Αλλο πρότζεκτ, και αυτό βασισμένο στην ελεύθερη πρόσβαση, είναι το Homer Multitext του Πανεπιστημίου του Χιούστον (<www.homermultitext.org/>), που φιλοδοξεί να αναπαραστήσει «τη μετάδοση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας στο ιστορικό τους περικείμενο», αποδίδοντας τη χαρακτηριστική της ομηρικής παράδοσης πολυμορφία και ποικιλία, αποτέλεσμα τόσο της σταδιακής προφορικής σύνθεσης των επών όσο και της πλούσιας χειρόγραφης παράδοσής τους. Το βασικό στοιχείο του συγκεκριμένου πρότζεκτ είναι ο λεγόμενος «Fascimile Browser», όπου το σαρωμένο χειρόγραφο αντιπαραβάλλεται με το αντίστοιχο κείμενο, ενώ προσφέρεται και η δυνατότητα ανάγνωσης των αρχαίων και βυζαντινών σχολίων για κάθε στίχο.

Η συνεργασία      

Κεντρική στις ψηφιακές ανθρωπιστικές σπουδές είναι η έννοια της συνεργασίας: τα περισσότερα από τα προγράμματα αυτά εκπονούνται από πολυπληθείς ερευνητικές ομάδες, συχνά με τη σύμπραξη πολλών ιδρυμάτων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Suda On Line (<www.stoa.org/sol/>): με την εργασία περίπου 200 εθελοντών (είχα τη χαρά να είμαι ένας από αυτούς), ολοκληρώθηκε σε 16 χρόνια (1998-2014) και αποτελεί την αγγλική μετάφραση του βυζαντινού λεξικού Σούδα, που αριθμεί πάνω από 31.000 λήμματα και είναι τεράστια πηγή γνώσης για όσους ερευνούν τον αρχαίο κόσμο.

Υπάρχει πληθώρα άλλων πρότζεκτ, από διαδικτυακούς άτλαντες μέχρι τρισδιάστατες αναπαραστάσεις αρχαίων πόλεων. Θα χρειάζονταν, ωστόσο, σελίδες επί σελίδων για να παρουσιαστούν επαρκώς. Προς το παρόν, εστιάσαμε σε κάποιες αμιγώς φιλολογικές περιπτώσεις, ψηφιακά αποθετήρια κειμένων και εργαλεία που καθιστούν δυνατή τη μελέτη και επεξεργασία τους. Το σημαντικό εδώ, θα λέγαμε καταληκτικά, είναι ότι με όλα αυτά δεν αλλάζει μόνο το περιβάλλον της έρευνας, αλλά και το ίδιο το παράδειγμά της, έως ότου, επιτέλους, καταστεί κοινή ακαδημαϊκή συνείδηση η αναγκαιότητα της χρήσης ψηφιακών τεχνολογιών και ο κλασικός φιλόλογος μετατραπεί σε ενσυνείδητο χρήστη και δημιουργό ψηφιακού υλικού.

*Ο κ. Γιάννης Δούκας είναι ποιητής και υποψήφιος διδάκτωρ ψηφιακών τεχνών και ανθρωπιστικών σπουδών στο Εθνικό Πανεπιστήμιο της Ιρλανδίας, Γκάλγουεϊ.