ΜΙΧΑΗΛ ΜΠΑΧΤΙΝ: ΔΟΚΙΜΙΑ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ

 κριτική της Ανθούλας Δανιήλ

Ο Μιχαήλ Μπαχτίν έχει κερδίσει κορυφαία θέση ανάμεσα στους σπουδαιότερους στοχαστές του 20ού αιώνα. Το έργο του μας έφερε σε επαφή με την «πολυφωνία», τη «διαλογικότητα», το «καρναβαλικό στοιχείο», τον «χρονότοπο», έννοιες που εισήγαγε στη μελέτη της λογοτεχνίας και επηρέασε πολλούς άλλους επιστημονικούς κλάδους: την επιστημολογία, την πολιτισμική θεωρία, τη φιλοσοφική ανθρωπολογία.

Η παρούσα έκδοση των δοκιμίων του Μπαχτίν, Δοκίμια ποιητικής, σε μετάφραση του Γιώργου Πινακούλα, προέρχεται από τη ρωσική έκδοση, της οποίας η ακριβής μετάφραση είναι: Αισθητική της γλωσσικής δημιουργίας. Ο μεταφραστής μάς ενημερώνει πως ο Μπαχτίν χρησιμοποιεί τον όρο παράλληλα με τον όροποιητική και εννοεί την επιστήμη της λογοτεχνίας γενικά. Από τα έντεκα κείμενα της ρωσικής έκδοσης, στα ελληνικά έχουν μεταφραστεί και δημοσιευτεί σε περιοδικά τρία. Στην παρούσα έκδοση, ο Πινακούλας μεταφράζει άλλα πέντε από το ρωσικό πρωτότυπο, με τη συνεπικουρία και της αγγλικής μετάφρασης. Υπάρχουν ακόμη τα εισαγωγικά κείμενα που ανήκουν σε Ρώσους επιμελητές, οι σημειώσεις του ίδιου του Μπαχτίν, των επιμελητών της ρωσικής έκδοσης και του μεταφραστή. Στη συνέχεια, ο Πινακούλας προβαίνει στη διευκρίνιση ορισμένων όρων που χρησιμοποιεί ο Μπαχτίν, αλλά επισυνάπτει και γλωσσάριο για τις μεταφραστικές του επιλογές. Τα συμπεράσματα του μεταφραστή είναι πως ο Μπαχτίν γνώριζε καλά γερμανική φιλοσοφία και «συνομιλεί μαζί της» (Καντ, Χέγκελ, Ντιλτάι, Γιάσπερς, Χάιντεγκερ) και πως στον Μάρτιν Μπρούμερ, που τον θεωρεί τον σπουδαιότερο φιλόσοφο του 20ού αιώνα, οφείλει πολλές πτυχές της σκέψης του (διαλογικότητα, ο ξένος λόγος, η σχέση του εγώ με τον άλλο, κ.λπ.). Τέλος, ευχαριστεί τα πρόσωπα που τον βοήθησαν σ' αυτή την έκδοση.

Στο βιβλίο, λοιπόν, παρακολουθούμε το μυθιστόρημα εν εξελίξει, τις παραλλαγές και την ιστορική τους ταξινόμηση, την εικόνα του ήρωα, όπως διαμορφώνεται στα μυθιστορηματικά είδη, ήτοι στο ταξιδιωτικό, στο βιογραφικό, στο μυθιστόρημα μαθητείας. Το συμπέρασμα του Μπαχτίν είναι πως καμιά από τις μορφές δεν είναι σταθερή και όλα τα στοιχεία αλληλοκαθορίζονται. Για παράδειγμα, στο ταξιδιωτικό μυθιστόρημα ο ήρωας είναι σημείο κινούμενο στον χώρο, που εμπλουτίζεται με ποικίλες πολιτισμικές πληροφορίες. Ήρωας είναι ο περιπετειώδης χρόνος, οι διαφορές και οι αντιθέσεις, ενώ η παρουσία του ανθρώπου είναι τελείως ενδεικτική. Το είδος έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα (Πετρώνιο, Απουλήιο) και φτάνει στα περιπετειώδη μυθιστορήματα του 19ου αιώνα.

Η γέννηση του μυθιστορήματος δοκιμασίας τοποθετείται στον 3ο ή 4ο αιώνα και αντλεί τον προσδιορισμό του από τις δοκιμασίες τις οποίες περνούν οι βασικοί ήρωες: πίστης, θάρρους, ανδρείας, αρετής, ευγενείας, αγιότητας κ.λπ. Σ' αυτό το μυθιστόρημα παρουσιάζεται πιο σύνθετη η εικόνα του ανθρώπου, επηρεασμένη από τη Δεύτερη Σοφιστική, όσον αφορά το ελληνικό μυθιστόρημα. Εξέλιξη σημειώνεται στα χριστιανικά χρόνια με τους Βίους Αγίων (βασανιστήρια, πειρασμοί), όπου ο ήρωας είναι ολοκληρωμένος και βγαίνει από τη δοκιμασία νικητής, δηλαδή αναλλοίωτος.

Η επόμενη παραλλαγή είναι το ιπποτικό μυθιστόρημα του Μεσαίωνα και αργότερα το μπαρόκ, όπου όλα μεγεθύνονται «σε μια μεγαλειώδη κλίμακα». Το μπαρόκ διακρίνεται σε μπαρόκ ηρωικό και παθητικό-ψυχολογικό-συναισθηματικό μυθιστόρημα, όπου παρουσιάζεται μια «ηρωοποίηση του ''μικρού ανθρώπου''». Παρά τις διαφορές τους, τα δύο αυτά είδη έχουν ως κοινά στοιχεία την πλοκή (παρεκβάσεις από τη φυσιολογική πορεία), τον χρόνο (περιπετειώδης χρόνος, παραμυθικός χρόνος, χρόνος χωρίς χρονικές ενδείξεις) και την απεικόνιση του κόσμου (προβολή του ήρωα μέσα στο περιβάλλον του).

Το βιογραφικό μυθιστόρημα προετοιμάστηκε επίσης από την αρχαιότητα, αλλά δεν εξελίχτηκε. Έχει και αυτό τις παραλλαγές του, αλλά και τις διαφορές του, από τα προηγούμενα παρεμφερή είδη. Εδώ η πλοκή ακολουθεί τη φυσική εξέλιξη των γεγονότων. Η ζωή εξελίσσεται αλλά ο ήρωας παραμένει αμετάβλητος, ο βιογραφικός χρόνος είναι πραγματικός, αλλά το μυθιστόρημα δεν γνωρίζει τον πραγματικό ιστορικό χρόνο. Στον μαθηματικό τύπο του μυθιστορήματος, ο κόσμος είναι γεμάτος μεταβλητές και ο ήρωας η μόνη σταθερά. Η όποια μεταβολή συγκροτεί το νόημα της πλοκής και η πιο σημαντική περίπτωση είναι εκείνη στην οποία συμπίπτει με το ιστορικό γίγνεσθαι. Ο άνθρωπος, λοιπόν, μέσα στον ιστορικό χρόνο.

Στα επόμενα κεφάλαια, το θέμα στρέφεται προς το κείμενο καθεαυτό. Αποτελεί ευχάριστη έκπληξη «Το πρόβλημα των ειδών του λόγου» και «Σχετικά με το ''πρόβλημα του κειμένου''», αφού η ποικιλία των γλωσσικών εκφωνημάτων, και όχι μόνο, μας φέρνουν στη μνήμη το μάθημα της Έκφρασης-Έκθεσης στο σχολείο, τον αείμνηστο Χρήστο Τσολάκη, καθηγητή στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, που ήταν επικεφαλής της συγγραφικής ομάδας, αλλά και, για άλλους λόγους, τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη και τον κανόνα της Γραμματικής που λέει πως οι λέξεις το «θάρρος», το «ύφος», το «χάος», το «δέος» και το «κόστος» δεν έχουν πληθυντικό. Μπορεί ο Κώστας Καρυωτάκης να λέει τα «χάη», ποιητική αδεία, και οι οικονομικοί αναλυτές στην τηλεόραση, βαρβαρικώ τω τρόπω, τα «κόστη», όμως οι φιλόλογοι δεν πρέπει να λένε τα «ύφη»• όπως δεν πρέπει απλουστεύοντας να χρησιμοποιούμε την υβριδική λέξη «μπαχτινικό», για να προσδιορίσουμε το κείμενο του Μπαχτίν. Και μια και παρεκκλίναμε από την ευθεία οδό, ας θυμίσουμε τον Σοσίρ, που λέει ότι η γλώσσα μπορεί να παραλληλιστεί με μια μουσική συμφωνία και η ομιλία με τις εκτελέσεις της από διάφορες ορχήστρες (όσο πιο καλή η ορχήστρα, τόσο πιο εύηχο το άκουσμα και απολαυστικό το κείμενο). Και, φυσικά, η ομιλία είναι και προφορική και γραπτή. Ακολουθούν τα σχετικά με το «κείμενο ως εκφώνημα», την οπτική γωνία, τους δύο πόλους της επικοινωνίας και άλλες γλωσσολογικού, φιλοσοφικού, γραμματολογικού και εν γένει ανθρωπιστικού περιεχομένου. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με τις ενδιαφέρουσες «Σημειώσεις των ετών 1970-1971».

Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό βιβλίο, που είναι απαραίτητο σε κάθε ενασχολούμενο με τα κείμενα και δη τα λογοτεχνικά. Αλλά θα λέγαμε ότι πρόκειται και για την ιστορία του ανθρώπου μέσα από τα μυθιστορηματικά είδη, την εξέλιξή του στον χρόνο, τις ποικίλες επιδράσεις που έχει υποστεί από το κοινωνικό περιβάλλον. Η ιστορία της λογοτεχνίας είναι εντέλει η ιστορία του ανθρώπου.

Δοκίμια ποιητικής

Μιχαήλ Μπαχτίν

μετάφραση: Γιώργος Πινακούλας

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

268 σελ.

Τιμή € 12,00