Ελένη Κουρμαντζή-Παναγιωτάκου
Η Νεοελληνική αναγέννηση στα Γιάννενα
Από τον πάροικο έμπορο στον Αθανάσιο Ψαλίδα και τον Ιωάννη Βηλαρά (17ος-αρχές 19ου αιώνα)
(Εκδόσεις Gutenberg)
• Δεν χρειάζεται να είσαι Γιαννιώτης την καταγωγή για να νιώσεις υπερήφανος με αυτό το κυριολεκτικά βαρύτιμο βιβλίο. Χωρίς περιττούς βερμπαλισμούς η συγγραφέας παραθέτει την ιστορία του «Γιαννιώτικου Διαφωτισμού».
Οι σκέψεις και τα ερωτήματα που γεννιούνται ενόσω περιπλανιέσαι στις 300 σελίδες του είναι ίσως το πιο πολύτιμο απόσταγμά του. Έτσι «Η Nεοελληνική αναγέννηση στα Γιάννενα» δεν είναι απλά ένα βιβλίο για τους Γιαννιώτες , αλλά γίνεται εφαλτήριο για καλύτερη κρίση όλων μας.
Η Ελένη Κουρμαντζή -Παναγιωτάκου όρμησε γεμάτη δίψα στους αιώνες των «φάρων μες στο σκοτάδι» και ρούφηξε άπληστα κάθε πτυχή του μανδύα των πρωτοπόρων του νεοελληνικού διαφωτισμού ,τον Αθανάσιο Ψαλίδα και τον Ιωάννη Βηλαρά. Τους «διάβασε» με τα μάτια προσήλυτης, τους «άκουσε» σαν αγρίμι που μερεύει από φλογέρα. Και όταν έριξε εμπρός της τα σπαράγματα ιστορίας και ιστοριών που συγκέντρωσε, κατάφερε να στήσει ένα πανέμορφο ψηφιδωτό. Πρόκειται για έργο τέχνης.
Στην Ελλάδα πριν από 50 χρόνια, όσοι ήξεραν ανάγνωση είχαν και αίσθηση του χώρου και του χρόνου. Δεν συμβαίνει το ίδιο σήμερα. Οι Έλληνες έχουν εξελιχθεί σε ανθρώπους χωρίς παρελθόν, σε «αμνήμονες». Και αποτελεί παράδοξο το ότι δεν συζητήθηκε τόσο πολύ το «καθήκον της μνήμης» όσο στη σημερινή εποχή της λήθης, γιατί ως γνωστόν ένα προτέρημα δεν εκθειάζεται παρά μόνο όταν έχει πλέον ξεχαστεί. Μια κινηματογραφική ταινία σε συνέχειες, «Ο Άρχοντας των δαχτυλιδιών», μια εποποία που δεν διεξάγεται σε κάποιο συγκεκριμένο μέρος, αποδεικνύει με την τεράστια επιτυχία της, τη γενική αμάθεια. Δεν φταίνε όμως οι σύγχρονοί μας αν κανένας δεν έκανε τον κόπο να τους μάθει τόπους και χρονολογίες. Μια μόδα επέβαλε να αντικατασταθεί η χρονολογική μελέτη της ιστορίας με εκείνη των διαχρονικών θεμάτων. Όσο για τους τόπους, τοποθετούνται όλοι στον ίδιο παρανομαστή από τους βιαστικούς τεχνοκράτες, οι οποίοι δεν νοιάζονται πια να ξεχωρίσουν το ένα μέρος από το άλλο, καθώς όλες οι σύγχρονες πόλεις παρουσιάζουν παντού το ίδιο τοπίο. Μέσα στη γενική σύγχυση, τα τοπία ξεθωριάζουν, οι πολιτισμοί διαλύονται, οι συλλογικές ιστορίες σβήνουν. Στο συνοθύλευμα αυτό , οτιδήποτε επέτρεπε άλλοτε σε κάθε άνθρωπο να ανιχνεύσει την πολιτιστική του κληρονομιά εξαφανίζεται. Σήμερα παράγουμε περισσότερο αναλώσιμους καταναλωτές που αλλάζουν μανιωδώς κανάλια, καθώς και «παιδιά της διαφήμισης», απʼ ό,τι υπεύθυνους πολίτες με θέληση να εννοήσουν και να οικοδομήσουν. Όμως ο κύριος ρόλος ενός πολιτισμού είναι να αφήνει ένα καταπίστευμα στα παιδιά του, τα οποία με τη σειρά τους θα έχουν τη δυνατότητα να αμφισβητήσουν, να σπαταλήσουν ή να αξιοποιήσουν δημιουργικά την κληρονομιά αυτή ….
Αν καταργηθεί η ερώτηση του μαθητή προς τον δάσκαλο, η μεταβίβαση αυτή της γνώσης από τους δασκάλους στους νεοφώτιστους, δεν παύει μόνο να υπάρχει πολιτισμός, αφήνοντας στη θέση του τη βαρβαρότητα, αλλά, πέρα από αυτό εξαφανίζεται και το ίδιο το ανθρώπινο είδος… Στην εποχή μας οι άνθρωποι δυσκολεύονται να συγκρίνουν τα διάφορα θέματα μεταξύ τους αλλά και να τοποθετηθούν οι ίδιοι στην αλυσίδα των εποχών. Χωρίς όμως σημείο σύγκρισης δεν υπάρχουν κατανοητά προβλήματα. Σκέψη και σύγκριση είναι έννοιες ταυτόσημες. Είναι δυνατό να καταλάβουμε την επικαιρότητα χωρίς ιστορικά σημεία αναφοράς, τη στιγμή που τα πιο σύγχρονα γεγονότα έχουν τις ρίζες τους στο παρελθόν;
Xωρίς χρονολογικά και γεωγραφικά σημεία αναφοράς, οι τηλεοπτικές «ειδήσεις των οχτώ» μετατρέπονται σε φανταστικές ιστορίες, σε επεισόδια του Άρχοντα των δαχτυλιδιών….
Με μια φράση του Προέδρου της Δημοκρατίας κ. Κάρολου Παπούλια «Αρχεία, Μνήμη και Ιστορία χωρίς στερεότυπα» ξεκινάει το πόνημα της κυρίας Κουρμαντζή για την Νεοελληνική Αναγέννηση στα Γιάννενα.
Η ίδια στον πρόλογό της κάνει αναφορά στο έναυσμα, στις ρίζες αυτού του έργου: «Το έναυσμα για το πόνημα αυτό έχει τις ρίζες του στις φοιτητικές παραδόσεις του καθηγητή Χ. Π. Φράγκου, με τις οποίες επιχειρούσε να εμπνεύσει την ιδέα της μελέτης της τοπικής λογιοσύνης.
Την ιδέα αυτής της ενασχόλησής μου καλλιέργησε προσωπικά ο Δημήτρης Χατζής, όταν σε μία επίσκεψή του στη γενέτειρα πόλη μας με παρότρυνε να ασχοληθώ με «αυτό το θαύμα που λέγεται Γεώργιος Σουγδουρής, Μεθόδιος Ανθρακίτης και γενικότερα με αυτό που λέγεται «Γιαννιώτικος Διαφωτισμός».
Διαφωτισμός, μπορούμε να πούμε ότι πρόκειται για την ιδεολογική, πνευματική και πολιτιστική κίνηση που επέβαλε τον ορθολογισμό και τις νέες μεθόδους στην επιστήμη.
Για να περπατήσει ο δυτικός κόσμος στον 18ο αιώνα και να τον μετατρέψει σε Αιώνα των Φώτων, για να εμπιστευθεί τους ανθρώπους και την έλλογη δύναμή τους να κατανοήσουν τον κόσμο γύρω τους και να μπορούν να τον κάνουν καλύτερο, έπρεπε να αφήσει πίσω του μια σειρά από ιδεοληψίες, προκαταλήψεις ,προλήψεις, δεισιδαιμονίες, μισαλλοδοξίες των εκκλησιαστικών ιερατείων, εξουσίες των ευγενών και το θρησκευτικό σκοταδισμό, που λειτουργούσαν σαν ασφαλιστικές δικλίδες για οποιαδήποτε αλλαγή και κρατούσαν δέσμιες τις ανθρώπινες κοινωνίες σε κλειστά ανορθολογικά συστήματα πεποιθήσεων και παρεμπόδιζαν τη γνώση, την ανεξιθρησκία και την ελευθερία . Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα πνευματικά κινήματα στην ιστορία του ευρωπαϊκού και παγκόσμιου πολιτισμού που διαμορφώθηκε κυρίως το 18ο αιώνα στη Γαλλία, την Αγγλία, τη Σκωτία και τη Γερμανία, αλλά είχε σημαντική επιρροή και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες (Ισπανία, Ιταλία, Ρωσία, Ελλάδα), καθώς και στις τότε πρωτοεμφανιζόμενες Η.Π.Α.
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός είναι ιδεολογικό, φιλολογικό, γλωσσικό και φιλοσοφικό ρεύμα που επιχείρησε να μεταφέρει τις ιδέες και τις αξίες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού στον χώρο του υπόδουλου γένους. Οι ιδέες του διαφωτισμού διαχύθηκαν στον ελληνικό χώρο, όταν διαμορφώθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες στις αρχές του 18ου αιώνα με την ανάθεση της εξουσίας των παραδουνάβιων ηγεμονιών σε Έλληνες ηγεμόνες και αργότερα με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, το 1774. Κύριοι φορείς του νεοελληνικού διαφωτισμού είναι οι Έλληνες που ζουν στις παροικίες του εξωτερικού.
Αυτοί παρακολουθούν από κοντά όλες τις αλλαγές που γίνονται στην σκέψη, παρακολουθούν τις ανακαλύψεις πάνω στις νέες τεχνικές, ανακαλύπτουν τις ιδεολογικές αρχές πάνω στις οποίες πραγματοποιείται η γαλλική επανάσταση. Αυτό το κοινωνικό και πολιτικό γεγονός δανείζει τις αρχές στον νεοελληνικό διαφωτισμό. Οι Έλληνες της Δύσης αντιλαμβάνονται πως μόνο με την πνευματική αναγέννηση των υποδούλων θα μπορέσει να ωριμάσει η ιδέα της επανάστασης. Μέσα σε αυτά τα δεδομένα πολλοί μορφωμένοι Έλληνες συμμετείχαν στην διάδοση των ιδεών του διαφωτισμού, που προσαρμόστηκαν στις ανάγκες του υπόδουλου γένους.
Τέτοια πρόσωπα ήταν οι Γεώργιος Σουγδουρής, Μεθόδιος Ανθρακίτης, Ευγένιος Βούλγαρις, Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Χριστόδουλος Παμπλέκης, Δημήτριος Καταρζής ,Ρήγας Φεραίος κ.α. Κεντρικό πρόσωπο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ήταν ο Αδαμάντιος Κοραής.
Το εμπόριο και οι έμποροι , οι παροικίες και οι πάροικοι, τα κέντρα μόρφωσης και οι διανοούμενοι δημιουργούν την προυπόθεση, η οποία θα λειτουργήσει ως κύριος συντελεστής για τη ριζική υλική και πνευματική αναθεώρηση βασικών αξιών της προεπαναστατικής νεοελληνικής κοινωνίας.
Μέσα από το γιαννιώτικο εμπόριο στις παροικίες σχηματίζεται ένα κίνημα, το λεγόμενο «Γιαννιώτικος διαφωτισμός», βασικό μέρος του ευρύτερου «νεοελληνικού διαφωτισμού» και της αντίστοιχης ελληνικής εθνικής «διαφωτιστικής συνωμοσίας». Οι Γιαννιώτες πάροικοι έμποροι και λόγιοι καθίστανται φορείς των σύγχρονων ιδεών της Δύσης, τις οποίες διαδοχικά μεταφέρουν στα Ιωάννινα. Τα Ιωάννινα, από βυζαντινό κέντρο με φεουδαρχικά χαρακτηριστικά που επιτείνονται στον χρόνο, μετασχηματίζονται σταδιακά σε μια κατεξοχήν εμπορική πόλη, ενώ Γιαννιώτες δημιουργούν πολυπληθείς εστίες στις παροικίες του εξωτερικού.
Οι ίδιοι ιδρύουν από τα μέσα του 17ου αιώνα τα νεωτεριστικά Σχολεία στα Ιωάννινα (Μαρούτσειος και Καπλάνειος Σχολή), ενώ παράλληλα την ίδια χρονική περίοδο ιδρύονται από Γιαννιώτες τα πρώτα αμιγώς ελληνικά τυπογραφεία στη Βενετία. Γιαννιώτες έμποροι και λόγιοι διαφωτιστές , ήταν σύμφωνα με το βιβλίο, στη Βενετία (Γ.-Λ.Σουγδουρής, Π.Λαμπανιτζιώτης, Ν.Γλυκύς, Ζ.Τζιγαράς, Ε.Ηγούμενος, Λ.Ματρούτζης, Μομτάνος,Σότος, Γκιόνμας, Μ.Ανθρακίτης, Μ.Μήτρου, Ε.Βούλγαρις ,Ι.Μονοβάρδος, Ι.Βηλαράς, Σ.Κολοβός κ.α.)
στο Λιβόρνο (Δ.Κονδαξής, Α.Πετρηνός, Δ.Σιώκος, Ι.-Π.Πάνου, Θ.-Μ.Ζωσιμάς, Γ.Παλιουρίτης, Ι.Περραιβός, Α.Ψαλίδας, Α.Σπάχος, Α.Τσακάλωφ κ.α.),
στη Μόσχα-Νίζνα-Οδυσσό (Μελάδες, Ζωσιμάδες, Καπλάνης, Κονιτζιώτης, Κοτοπούλης, Γοργόλης, Μαρούλης, Μάτζος, Παππαφίλος, Πατζιμάδης, Τσακάλωφ, Τζουκαλάς, Χατζή Νίκου, Χατζή Πολύζου, Χατζηχρήστος, Ψαλίδας, Βρετός, Μελάς κ.α.)
στη Μολδοβλαχία (Ζ.Τζιγαράς, Ι.Σιμωτάς, Σ.-Π.Τομαράς, Ν.Ηγούμενος, Ν.Παπασαράφης, Σ.Μουλαϊμης, Ν.Βηλαράς,Λ.Δήμαρος,Ι.Καλλούσιος,Κ.Ιωάννου, Π.Κοντός, Λ.Φωτιάδης, Λ.Γκιόνμας, Ζ.Καπλάνης κ.α.) ,
στο Σεμλίνο-Σίμπιο-Μπρασόβ-Πέστη (Α.Καφετζής, Ι.Φυλακτού, Γ.-Θ.-Ν.Βηλαράς, Α.Νικολάου, Δ.Μπέρκος, Θ.Χρήστου, Π.Χατζη Νίκου, Π.Κοντός κ.α.),
στη Βιέννη (Α.-Σ.Ρακιτζής, Μ.Ιωάνου, Π.Κωνσταντάς, Σ.Τζαπαλάμος, Α.Ψαλίδας, Π.Λαμπανιτζιώτης, Ι.Καρατζάς, Γ. Θεοχάρης, Μ.Πούλιος, Γ.Σταύρου κ.α.)
και στη Τεργέστη (Α.-Ν.Νίκου, Α.Παπαλέκας, Α.Παππάς, Κ.Πατρινός, Π.Νικοστόρης, Μ.Σελέκης, Π.Μπαλαούρας, Δουρούτης, Σεμιτέλλος, Ν.Πλασταράς, Α.Βασιλείου, Γ.Κωνσταντίνου, κ.α.).
Οι λόγιοι μεταφράζουν, συγγράφουν εργάζονται και ως τυπογράφοι, οι έμποροι γίνονται συνδρομητές, χρηματοδότες και διακινητές βιβλίων, οι διδάσκαλοι διασκορπίζονται και δραστηριοποιούνται οπουδήποτε ζουν Έλληνες, από τον ελλαδικό έως και τον ευρωπαϊκό χώρο. Βρισκόμαστε στην εποχή της άνθησης του παροικιακού φαινομένου και της ακμής της νεοελληνικής αναγέννησης. Είναι η στιγμή του εμπόρου , του λογίου, αλλά και του συνωμότη, οι οποίοι θα τολμήσουν την απελευθέρωση του ελλαδικού κόσμου από τον Οθωμανικό κατακτητή, όταν πλέον ωριμάσουν οι συνθήκες για την Επανάσταση.
Ο Αθανάσιος Ψαλίδας υπήρξε ο κορυφαίος εκπρόσωπος του νεοελληνικού διαφωτισμού, λόγιος, ριζοσπάστης, διδάσκαλος και φιλόσοφος.
Γεννήθηκε στα Γιάννενα το 1767, όπου και σπούδασε στη Μαρούτσειο Σχολή και μετοίκησε νέος στη Ρωσία.
Μετά πήγε στη Βιέννη όπου παρέμεινε οκτώ χρόνια και παρακολούθησε φιλοσοφία, ιατρική, μαθηματικά και πειραματική φυσική.
Επέστρεψε στα Ιωάννινα το 1795 και ανέλαβε τη διεύθυνση της Καπλανείου Σχολής. Υπήρξε φανατικός οπαδός της δημώδους γλώσσας.
Για πρώτη φορά εισήγαγε στα Ιωάννινα, εκτός από τα λατινικά, και τη διδασκαλία των μαθηματικών και της πειραματικής φυσικής.
Μολονότι κατηγορήθηκε ως άθεος από τον Ιερόθεο, για την εισαγωγή των παραπάνω μαθημάτων, κατόρθωσε και απέδειξε την αξία του.
Ως σοφός και ικανός διδάσκαλος, τιμήθηκε από τον Αλή Πασά και του ανατέθηκε το αξίωμα του «αιρετόκριτου» για την επίλυση διαφόρων προβλημάτων, που αφορούσαν τους συμπολίτες του.
Μετά την πυρκαγιά των Ιωαννίνων, πήγε στο Τσεπέλοβο, την Κέρκυρα και τη Λευκάδα, όπου και πέθανε το 1829.
Ο Γιάνης Βηλαράς (1771 - 1823) ήταν πρωτοπόρος διαφωτιστής, πρωτοπόρος σατιρικός ποιητής και διηγηματογράφος, με ευρύτατη αρχαιογνωσία αλλά και με γνώση της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας και της νεοελληνικής γραμματείας, και με σημαντική συνεισφορά στο γλωσσικό ζήτημα. Ασκούσε το επάγγελμα του γιατρού. Διδάχτηκε λατινικά, ιταλικά, γαλλικά και στοιχειώδη μαθηματικά.
Με την επιστροφή του στην Ηπειρωτική πρωτεύουσα διορίστηκε ως προσωπικός γιατρός του Βελή πασά, γιου του Αλή Πασά και του χαρεμιού του.
Στο βιβλίο αυτό θα εμβαθύνουμε στα επώνυμα έργα του Α. Ψαλίδα («Αληθής Ευδαιμονία», «Καλοκινήματα», «Έρωτος αποτελέσματα» ), θα συγκριθούν από την συγγραφέα ,τα κείμενα αυτά, με άλλα ριζοσπαστικά έργα («Αληθής ηστορία»,» «Ελληνική Νομαρχία», «Ρωσσαγγλογάλλος», «Στοχασμοί του Κρίτωνος», «Λόγος προτρεπτικός προς τους Έλληνας εις απόκτησιν της αυτών Ελευθερίας και Δόξης» και «Ο Ανώνυμος του 1789»- στα έργα αυτά βάλλεται κάθε είδος συντηρητισμός, όπως αυτός των διανοουμένων και των λογίων, του κλήρου και των τοπικών αρχόντων, και γενικότερα η ιδεολογία που πηγάζει από την προσκόλληση ορισμένων στρωμάτων, στο υπάρχον καθεστώς, όπως αυτό εκπροσωπείται από την κεντρική εξουσία, δηλαδή την Υψηλή Πύλη , το «Φανάρι», τους «τσιφλικάδες», τους κοτσαμπάσηδες, τους εμπόρους κ.α.) τα οποία θα μπορούσαν να αποδοθούν σʼ αυτόν, μέσω υφολογικών και εννοιολογικών κριτηρίων.
Τέλος παρουσιάζεται ο Ιωάννης Βηλαράς, ο σατιρικός ποιητής, ο διαφωτιστής, ο φιλόσοφος, ο λόγιος, ο γλωσσολόγος (η «δημοτικιστική» κίνηση) και το αντικληρικό του πνεύμα και η κριτική του Ιερατείου. Αναλύονται και εξετάζονται τα έργα του: «Πρόλογος στους Μύθους», «Οι Λαγοί», «Γνώρισε του Λόγου σου!», «Η Αμαρτία», «Το μυστήριον της Δημιουργίας», «Ο Λογιώτατος Ταξιδιώτης», «Ο Λογιώτατος ή ο Κολοκυθούλης», «Ο Πατεράγιος και ο Φιλάληθος», «Καλόγερος Καλόγερον», «Ο Εξομολογούμενος», «Το Μαγεμένο Δέντρο» και το «Κατά Καλογήρων».
Υποδειγματική γραφή από μία επιστήμονα που διακρίνεται για το ήθος και το πάθος που υπηρετεί την Νεοελληνική Λογοτεχνία. Ένα βιβλίο που αξίζει να διαβαστεί από όλους μας και κυρίως από τους Ηπειρώτες. Στόχος του είναι να αποτελέσει μια εμπεριστατωμένη ανάλυση σε αυτό που λέγεται «Γιαννιώτικος Διαφωτισμός» , γεμάτη όμως από αναπάντεχους συσχετισμούς και αυθάδεις απορίες. Δεν είναι απλώς ένα βιβλίο «απάντηση στα γκρίζα φαινόμενα» των ημερών που ευνοούνται από τη σαρωτική επικράτηση της μαζικής κοινωνίας, είναι ένα από τα κλασικά, λόγω ύλης, συνέπειας και περιεχομένου ιστορικό έργο.
Η Ελένη Κουρμαντζή - Παναγιωτάκου είναι Λέκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Ασχολείται με θέματα που αφορούν τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και την ιστορία της εκπαίδευσης κατά την προεπαναστατική περίοδο (1645-1820). Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα άπτονται επίσης της τοπικής λογιοσύνης της πόλης των Ιωαννίνων.
Η Ελένη Κουρμαντζή - Παναγιωτάκου προσπαθεί να συνδυάσει τα ερευνητικά με τα κοινωνικά της ενδιαφέροντα.
Έχει συμμετάσχει με ανακοινώσεις σε επιστημονικά συνέδρια και έχει οργανώσει σειρά ομιλιών με θέματα όπως η ιστορία και ο πολιτισμός των Ιωαννίνων, η Ισραηλινή Κοινότητα της πόλης και τα Ολοκαυτώματα κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Πεποίθησή της παραμένει ότι ο ακαδημαϊκός οφείλει να αφουγκράζεται την κοινωνική συνείδηση και να είναι πρότυπο ενεργού πολίτη.
