ΚΑΒΑΦΗΣ και ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ μια συνομιλία αισθητών!

Εισαγωγικό σχόλιο Νότα Χρυσίνα*

                                                    Caravaggio

Το Σύνταγμα της ηδονής είναι ένα από τα τρία σωζόμενα πεζά ποιήματα του Καβάφη τα άλλα δύο είναι Τα Πλοία και τα Ενδύματα.  Υπολογίζεται (με κριτήριο τη γλώσσα και την ωριμότητα της έκφρασης) ότι έχουν γραφεί ανάμεσα στα 1894 και 1897. Είναι η περίοδος κατά την οποία ο ποιητής μεταβαίνει από το ρομαντισμό στον αισθητιστισμό και τον συμβολισμό. Με τα πεζά αυτά ποιήματα αποπειράται να ανανεώσει την ποιητική του έκφραση. Οι απόπειρες αυτές έμειναν χωρίς συνέχεια.

Ο όρος «ποίημα εν πεζώ λόγω» απαντά σε δοκιμιακό πεζό του Καβάφη το 1892, όπου αναλύεται όχι κάποιο πεζόμορφο ποίημα, αλλά η πρόζα του Φιλοστράτου. 

Ο Καβάφης φαίνεται να γνωρίζει το έργο του Μπωντλαίρ και να συνομιλεί με τον αισθητισμό. Όμως, η ιδοσυγκρασία του δεν του επιτρέπει να περάσει από τον ύμνο  για το ωραίο σώμα και την ηδονή στα ακραία προτάγματα του αισθητισμού, τα οποία αγγίζουν το κακό, το άρρωστο και νοσηρό. Η μελαγχολία του Καβάφη είναι η μελαγχολία ενός αριστοκράτη που διαλέγει τη μοναξιά από σνομπισμό και δεν κατατρύχεται από τον δυισμό των καταραμένων ποιητών όπως ο Μπωντλαίρ με τα αισθήματα έλξης και άπωσης προς τον κόσμο ή τον έρωτα. Ο Μπωντλαίρ ένας flaneur της πόλης εντοπίζει στην πραγματικότητα το παράδοξο και καταφεύγει στο όνειρο όπως φαίνεται από το πεζοποίημα Η μελαγχολία του Παρισιού.  Ο διχασμός των αισθημάτων του μεταφέρεται στο πεζοποίημα που φαίνεται και αυτό να διχάζεται ανάμεσα σε δύο είδη. Το ίδιο είδος δεν φαίνεται να εκφράζει τον Καβάφη ο οποίος περνάει στον συμβολισμό και στον ρεαλισμό μέσα από την ώριμη ποιητική του ματιά. Ο Καβάφης πατάει γερά στην Ιστορία κι εκεί συναντάει τον άλλο του εαυτό, το alter ego του, πότε στον Καισαρίωνα και πότε στους Αλεξανδρινούς Βασιλείς. Ο Καβάφης είναι ελληνικός. Ο Μπωντλαίρ όμως θέλει να μεταμορφώσει το εδώ και τώρα του τότε Παρισιού, κι όταν συνειδητοποιεί ότι αδυνατεί να μεταμορφώσει την πραγματικότητα, την οποία αγαπά να μισεί, οδηγείται στη μελαγχολία, το spleen. 

Ο Καβάφης σώζεται από το ωραίο, μεθάει μέσα του. Αντίθετα, ο Μπωντλαίρ χάνεται εξαιτίας της αδυναμίας του να σώσει το ωραίο καθώς όπως ομολογεί "η σπουδή του ωραίου είναι μια μονομαχία όπου ο καλλιτέχνης κραυγάζει από τρόμο προτού να νικηθεί".

Το Σύνταγμα της Hδονής

Mη ομιλείτε περί ενοχής, μη ομιλείτε περί ευθύνης. Όταν περνά το Σύνταγμα της Hδονής με μουσικήν  και σημαίας· όταν ριγούν και τρέμουν αι αισθήσεις, άφρων και ασεβής είναι όστις μένει μακράν, όστις δεν ορμά εις την καλήν εκστρατείαν, την βαίνουσαν επί την κατάκτησιν των απολαύσεων και των παθών.  /  Όλοι οι νόμοι της ηθικής - κακώς νοημένοι, κακώς εφαρμοζόμενοι - είναι μηδέν και δεν ημπορούν να σταθούν ουδέ στιγμήν, όταν περνά το Σύνταγμα της Hδονής με μουσικήν και σημαίας.  /  Mη αφήσης καμίαν σκιεράν αρετήν να σε βαστάξη. Mη πιστεύης ότι καμία υποχρέωσις σε δένει. Tο χρέος σου είναι να ενδίδης, να ενδίδης πάντοτε εις τας Eπιθυμίας, που είναι τα τελειότατα πλάσματα των τελείων θεών. Tο χρέος σου είναι να καταταχθής πιστός στρατιώτης, με απλότητα καρδίας, όταν περνά το Σύνταγμα της Hδονής με μουσικήν και σημαίας.  /  Mη κλείεσαι εν τω οίκω σου και πλανάσαι με θεωρίας δικαιοσύνης, με τας περί αμοιβής προλήψεις της κακώς καμωμένης κοινωνίας. Mη λέγης, Tόσον αξίζει ο κόπος μου και τόσον οφείλω να απολαύσω. Όπως η ζωή είναι κληρονομία και δεν έκαμες τίποτε δια να την κερδίσης ως αμοιβήν, ούτω κληρονομία πρέπει να είναι και η Hδονή. Mη κλείεσαι εν τω οίκω σου· αλλά κράτει τα παράθυρα ανοικτά, ολοάνοικτα, δια να ακούσης τους πρώτους ήχους της διαβάσεως των στρατιωτών, όταν φθάνη το Σύνταγμα της Hδονής με μουσικήν και σημαίας.  /  Mη απατηθής από τους βλασφήμους όσοι σε λέγουν ότι η υπηρεσία είναι επικίνδυνος και επίπονος. H υπηρεσία της ηδονής είναι χαρά διαρκής. Σε εξαντλεί, αλλά σε εξαντλεί με θεσπεσίας μέθας. Kαι επί τέλους όταν πέσης εις τον δρόμον, και τότε είναι η τύχη σου ζηλευτή. Όταν περάση η κηδεία σου, αι Mορφαί τας οποίας έπλασαν αι επιθυμίαι σου θα ρίψουν λείρια και ρόδα λευκά επί του φερέτρου σου, θα σε σηκώσουν εις τους ώμους των έφηβοι Θεοί του Oλύμπου, και θα σε θάψουν εις το Kοιμητήριον του Iδεώδους όπου ασπρίζουν τα μαυσωλεία της ποιήσεως.

Η ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ

Charles Baudelaire (1821-1867), “το σπλην του παρισιού” (μτφρ επίμετρο Κώστας Ριτσώνης

Πόσο είναι διαπεραστικά τα απογεύματα του φθινοπώρου ! Αχ! διαπεραστικά μέχρι να πονέσεις! γιατί υπάρχουν κάποιες ηδονικές αισθήσεις των οποίων η αοριστία δεν αποκλείει την ένταση … και δε βρίσκεται ακίδα πιο μυτερή από εκείνη του Απείρου.
Μεγάλη ευχαρίστηση για κείνον που βυθίζει το κοίταγμα του μέσα στο απέραντο του ουρανού και της θάλασσας! Μοναξιά,σιωπή,
άφθαστη αγνότητα του γαλάζιου! Ένα μικρό ιστιοφόρο τρεμουλιάζει στον ορίζοντα, και με τη μικρότητα του και την απομόνωσή του μιμείται την αγιάτρευτή μου ύπαρξη, μονότονη μελωδία της φουσκοθαλασσιάς , κι όλα τα πράγματα σκέφτονται για μένα, ή εγώ σκέφτομαι γι’ αυτά < γιατί μέσα στο μεγαλείο του ονείρου , το εγώ γρήγορα χάνεται! … σκέφτονται, λέω, όμως μουσικά και γραφικά , χωρίς λεπτολογίες, χωρίς συλλογισμούς, χωρίς συμπεράσματα.
Κάθε φορά , αυτές οι σκέψεις, που βγαίνουν από μένα ή εφορμούν από τα πράγματα , γίνονται γρήγορα πολύ έντονες. Η ενέργεια μέσα στην ηδονή δημιουργεί μια αδιαθεσία και μια θετική οδύνη. Τα νεύρα μου πολύ τεντωμένα δε δίνουν πια παρά κραδασμούς παραπονιάρικους και οδυνηρούς .
Και τώρα το βάθος του ουρανού με καταπλήσσει …η διαφάνειά του με εξαγριώνει . Η αναισθησία της θάλασσας, το αμετάβλητο του θεάματος , με αγανακτούν…Αχ! πρέπει για πάντα να υποφέρουμε, ή για πάντα να αποφεύγουμε το ωραίο ; Φύση , γόησσα , χωρίς οίκτο, αντίπαλε που πάντοτε νικάς , άφησέ με! Σταμάτα να βάζεις σε πειρασμό τους πόθους και την περηφάνειά μου. Η σπουδή του ωραίου είναι μια μονομαχία όπου ο καλλιτέχνης κραυγάζει από τρόμο προτού να νικηθεί.

* Η Νότα Χρυσίνα είναι μεταφράστρια, πολιτισμολόγος