Ο ποιητής συντονιστής

Τα ποιητικά άπαντα του Νάσου Βαγενά. Η φαινομενική απλότητα, η μουσική των στίχων, το βάρος της αυτοβιογραφίας

γράφει ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  ΤΟ ΒΗΜΑ 21/02/2016 05:45

Ο Νάσος Βαγενάς

Νάσος Βαγενάς
Βιογραφία.
Ποιήματα 1974-2014
Εκδόσεις Κέδρος, 2015.

1. Η Βιογραφία του Νάσου Βαγενά (Ν.Β.), τυπωμένη πολυτονικά, με τη γοητευτική «Περίπτυξη» του Α. Ισαρη στο σκληρό εξώφυλλo, αναπτύσσεται σε 413 σελίδες και περιέχει το σύνολο της μέχρι τώρα παραγωγής: 11 συλλογές, με εκατοντάδες ποιήματα, γραμμένα μέσα σε 40 χρόνια (1974-2014). Ο τίτλος είναι δανεισμένος από τη δεύτερη (1978) ομότιτλη συλλογή, της οποίας το κεντρικό ποίημα τιτλοφορείται επίσης «Βιογραφία». Τέλος «Βιογραφία» είναι ο τίτλος του πρώτου κειμένου της συλλογής «Η πτώση του ιπτάμενου» (1968). Πρόκειται για ποίημα του Carl Sandburg που ο Ν.Β. μεταφέρει ελαφρά «πειραγμένο» στα ελληνικά. Είναι σαφής λοιπόν η εμμονή του Ν.Β. στην καταγραφή του βίου του, με τον οποίο ωστόσο συνείρονται και βίοι άλλων: σώματα/βίοι γυναικών και, παράλληλα, σώματα/βίοι ποιητών. Πραγματικών και φανταστικών. Κέντρο αυτού του σύμπαντος, συντονιστής όλων των βίων ο αυτο-προβαλλόμενος, αυτο-βιογραφούμενος ποιητής.

2. Σε ένα αναγκαστικά σύντομο κείμενο είναι αδύνατον να περιγραφούν επαρκώς η κατασκευή και το περιεχόμενο αυτού του σύμπαντος. Περιοριζόμαστε στην αδρομερή έκθεσή του, με όσους κινδύνους συνεπάγεται το εγχείρημα. Υπενθυμίζω ότι ο ποιητής Ν.Β. είναι εν ταυτώ εγκρατής νεοελληνιστής, κριτικός και θεωρητικός της λογοτεχνίας. Ανήκει, όπως πολλοί ποιητές μας, στην κατηγορία των poetae docti, ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό. Αυτής της κατηγορίας οι μείζονες ποιητές μας (Σολωμός, Κάλβος, Καβάφης, Σεφέρης, Ελύτης, Εγγονόπουλος, αλλά και ο ώριμος Ρίτσος) καταφέρνουν με την έμφυτη «πανουργία» τους ώστε αυτή η όποια λογιοσύνη να υπηρετεί την τέχνη τους. Οχι το ανάποδο. Αυτό συμβαίνει και με τον Ν.Β.

3. Το σύμπαν του Ν.Β. στην οριζόντια ανάπτυξή του περιλαμβάνει τέσσερα μείζονα θέματα: τον έρωτα, τον θάνατο, την ποίηση και την ιστορία, όπου εμπλέκεται και η πολιτική. Ολες οι συλλογές έχουν ανάλογα ποιήματα. Η κάθετη προβολή αυτού του σύμπαντος δείχνει μια νοητή κλίμακα την οποία ο ποιητής συχνά ανεβοκατεβαίνει: από τα ουράνια τοπία, στα γήινα και από εκεί στους υπόγειους κάτω Κόσμους. Η παμπάλαια ιδέα της πτώσης του ιπτάμενου δεν ελλείπει. Δύο συλλογές τιτλοφορούνται «Η πτώση του ιπτάμενου» (1989 και 1997) και περιέχουν δύο ομότιτλα ποιήματα. Το πρώτο ποίημα (1989) ακούγεται οιονεί αυτοπεριπαικτικό. Το δεύτερο (1997) δείχνει έναν πεσμένο άνθρωπο «που τον βρίσκουν πρώτοι/οι γύπες, που υποφέρει, που παγώνει /γυμνός, εξαντλημένος, χάμω». Η καταβύθιση στα έγκατα φαίνεται καλύτερα στη συλλογή Στέφανος (2004): 33 επιτύμβια επιγράμματα για επινοημένους ποιητές πολίτες του Κάτω Κόσμου αφηγούνται καλλιτεχνικές ιδεοληψίες. Στην τελευταία συλλογή της Βιογραφίας «Στη νήσο των Μακάρων» (2010) ο Ν.Β. συνομιλεί με 20 νεκρούς κατοίκους της νήσου (οι 19 είναι προσφιλείς του ποιητές). Μπορεί να μην κυκλοφορούν στον Αδη, αλλά και η νήσος των Μακάρων τόπος νεκρών είναι.

4. Για όποιον θέλει να ερευνήσει καλύτερα το σύμπαν του Ν.Β. όσον αφορά τον έρωτα και τον θάνατο, οι συλλογές «Bάρβαρες ωδές» (1992) και «Σκοτεινές μπαλλάντες» (2001) ενδείκνυνται χωρίς αμφιβολία. Η πρώτη, προσημειωμένη από το καλβικό «και με θάνατον ακαταπαύστως», κυλά ανάμεσα στις μουσικές οδηγίες adagio και lento. Στα 26 ενδιάμεσα, άτιτλα ποιήματα συνείρονται με ιδιαίτερη χάρη τα δύο παμπάλαια θέματα: έρωτας, θάνατος. Συνείρονται ακριβώς για να φανερωθεί η μοιραία και εν ταυτώ η ελπιδοφόρα αντίθεσή τους. Μπορεί να διατρέχουν τη συλλογή λάμψεις από σβησμένους έρωτες/άστρα και η συχνά αναφερόμενη σελήνη να παραπέμπει και σε έρωτες σεληνιασμένους, όμως, όπως πιστεύω, ένας από τους κρισιμότερους στίχους της συλλογής είναι «Σκέφτομαι σημαίνει σκέφτομαι τον θάνατο». Οι «Σκοτεινές μπαλλάντες» περιέχουν τα περισσότερα ποιήματα από όποια άλλη συλλογή. Οι μουσικοί όροι που συχνά ακούγονται παραπέμπουν σαφώς στην ιδιότυπη μουσική των στίχων του Ν.Β. Επιπλέον: ενώ τα περισσότερα ποιήματα εμφανίζονται αρκετά φωτεινά/φωτισμένα, στο βάθος διατηρούν το βαθύ μέλαν. Συχνά επίσης ο αναγνώστης εξαπατάται, παρασυρμένος από μια φαινομενική απλότητα. Εχουμε την αίσθηση του «απλού» λόγου ιδιαίτερα στις δύο τελευταίες συλλογές, όπου όλα σχεδόν τα ποιήματα εμφανίζονται ως κεφάλαια μιας ποιητικής. Η αλήθεια είναι πως όλα τους έχουν κάτι περισσότερο να πουν.

5. Σύμφωνα με τον Σεφέρη (με τον οποίο ο Ν.Β. διατηρεί ανοικτούς λογαριασμούς) ο ποιητής εχει κύριο και ίσως μόνο θέμα του την περιγραφή του εαυτού του. Σε όλα τα ποιήματα της Βιογραφίας, ο Ν.Β. εξέχει ο ίδιος ως «νευρικό» αυτο-παρατηρούμενο και αυτο-περιγραφόμενο υποκείμενο, με ιδιαίτερα οξυμένη συνείδηση και για όσα γράφει και για πώς τα γράφει. Φαίνεται να αυτο-αποκαλύπτεται, ωστόσο μάλλον αποκρύπτεται τεχνηέντως πίσω από τον προβαλλόμενο εαυτό του, έναν όντως ομιλητικό ποιητή. Ετσι λ.χ. τα ερωτικά του ποιήματα (ας ονομάσουμε έτσι τα ποιήματα που αφορούν γυναίκες) πιο πολλά κρύπτουν από όσα αποκαλύπτουν. Αυτή η «ιδιωτική οδός» (για να θυμηθούμε τον Ελύτη) οφείλεται, πιστεύω, σε μια εγγενή, ευγενή οίηση. Ταυτόχρονα ο Ν.Β. απλώνει με περισσή ειλικρίνεια το χέρι στους μεγάλους μας ποιητές. Ο αναγνώστης μπορεί να τους αναζητήσει στη «Νήσο των Μακάρων» και αλλού μέσα στη Βιογραφία.

6. Dolce stil novο. Η εξέταση της ποιητικής του Ν.Β. απαιτεί ένα επιπλέον κείμενο. Εδώ παρουσιάζουμε μια πλευρά της, τη στιχουργία. Στη Βιογραφία τρεις είναι οι «μορφές» των ποιημάτων. Ποιήματα απλωμένα ως ένα πεζόμορφο κείμενο. Ποιήματα σε στίχο ελεύθερο. Ποιήματα με ρυθμικό, ριμαρισμένο στίχο. Μάλιστα από την «Πτώση του ιπτάμενου, Β'» (1997) και εξής κυριαρχεί όχι απλώς ο «μετρημένος» στίχος αλλά και ο ομοιοκατάληκτος. Ο χώρος δεν επιτρέπει πολλά. Επιγραμματικά να θυμίσουμε: ο λεγόμενος «ελεύθερος» στίχος στην ουσία δεν είναι ελεύθερος. Διαθέτει και μέτρο και ρυθμό, για να μείνουμε στα βασικά. Η αυστηρή μεν αλλά τόσο ηδεία στιχουργία στην οποία επιστρέφει συχνά ο Ν.Β. (μαζί και πολλοί σημαντικοί σύγχρονοι ποιητές μας) ούτε οπισθοδρόμηση δείχνει ούτε σχολαστικισμό. Συνιστά ένα επιπλέον στοιχείο για τη δύσκολη «επαναμάγευση» του σύγχρονου ποιείν. Εξάλλου στην ποίηση, όπως και σε κάθε τέχνη, το αποτέλεσμα κρίνεται και από τον βαθμό δυσκολίας που θέτει ο δημιουργός στον εαυτό του και από τη συνεπόμενη δεξιότητά του να φανερώνει το αποτέλεσμα απλό, αντισχολαστικό. Ευφρόσυνο.

Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας και συγγραφέας.