γράφει ο Ζαχαρίας Σώκος*
Σε ένα διάλογό του, περί τέχνης, με τον ζωγράφο Παρράσιο ο Σωκράτης λέει ότι για τη λαϊκή κρίση η ομοιότητα με την πραγματικότητα είναι το πρώτο και σπουδαιότερο κριτήριο. Στο έργο του καλλιτέχνη ο θεατής βλέπει πρωτίστως την απεικόνιση της πραγματικότητας "απεικασίαν των ορωμένων". Η απεικόνιση της πραγματικότητας οδήγησε την πλατωνική σκέψη στην έννοια της μίμησης που αποτέλεσε τη βάση της θεωρίας των ιδεών του Πλάτωνα. Ότι ο αισθητός κόσμος δεν είναι η αληθινή πραγματικότητα αλλά απεικονίσεις – μιμήματα ιδεών και οντοτήτων – που υπάρχουν πέραν και ανεξαρτήτως των αισθητών πραγμάτων.
Την έννοια της μίμησης παρέλαβε ο Αριστοτέλης και την μετεξέλιξε. Το αποτέλεσμα της μίμησης είναι ένας κόσμος καθ’ εαυτόν και όχι απλή αντιγραφή της εξωτερικότητας. Ως κόσμος, που γίνεται αντιληπτός μέσω του νου, λειτουργεί κατά τους εσωτερικούς νόμους της ανθρώπινης ψυχής.
Στη σκέψη των αρχαίων η ουσία της τέχνης δεν βρίσκονταν στην ψυχή του δημιουργού αλλά στη μορφή και την ψυχή του δημιουργήματος. Το έργο τέχνης δεν ήταν προέκταση του εγώ του δημιουργού. Αυτό που παρατηρούσαν ήταν η σχέση προτύπου και μιμήματος, πραγματικότητας και ειδώλου, αλήθειας και φαντάσματος. Ο καλλιτέχνης και το εγώ του δεν έπρεπε να είναι διακριτά ως τέτοια αλλά να αφομοιώνονται, αφανώς, μέσα στο έργο. Ο καλλιτέχνης παριστάνει – μιμείται πάθη, ήθη, πράξεις των ηρώων του και βεβαίως όχι τα δικά του. Το ίδιο το δημιούργημα – καλλιτέχνημα ως αποτέλεσμα είχε την κυρίαρχη θέση, στην κρίση του θεατή, και όχι ο βίος, τα παθήματα και οι πράξεις του καλλιτέχνη. Πρόκειται για μια στάση για την τέχνη περισσότερο δραματική.
Η ανείδωτη εσωτερική φωνή.
Στις εικαστικές καλές τέχνες έχουμε την ιδιαιτερότητα ότι αυτές αποτυπώνουν μία μόνο στιγμή του βίου η οποία όμως θα πρέπει να λειτουργήσει ως έναυσμα ώστε ο θεατής να αναπλάσει το περιεχόμενο του βίου του περιγραφόμενου (πράξεις, παθήματα, ήθη ). Βεβαίως ο βίος αυτός να μην αφορά μόνο την εξωτερικότητα αλλά, και κυρίως , την εσωτερικότητα ήτοι τη μοίρα του ανθρώπου...
Αν συλλογιστούμε επί της τέχνης θα αντιληφθούμε ότι αυτό που μας "αναστατώνει" στη θέα ενός έργου τέχνης είναι κυρίως η ψυχική έκφραση και όχι το εξωτερικό. Η χορδή ποτέ δεν ταυτίστηκε με τη μουσική που αναδίδει. Τα εξωτερικό του κάθε ανθρώπου είναι ένας αινιγματικός αντίλαλος μιας ανείδωτης και ανείπωτης εσωτερικής φωνής που ορίζει την έκφραση. Είναι ένας εσώτερος ψίθυρος που αποτελεί την πύλη σε μια εσωτερική κλίμακα που ορίζει την μοναδιαία ιδιοπροσωπία.
Εδώ αρχίζουν τα δύσκολα για τον καλλιτέχνη των εικαστικών και ιδιαίτερα της γλυπτικής. Πρέπει να είναι πιστός στην πραγματικότητα ενώ κινείται στον τρισδιάστατο χώρο και μετέρχεται τον όγκο του υλικού που επεξεργάζεται (μάρμαρο, πέτρα, ξύλο, μέταλλο, πηλό). Το έργο του επιδέχεται πολλαπλές θεάσεις και κατά συνέπεια και αντίστοιχες κρίσεις.
"…και πάντων προς πάντα…"
Ο γλύπτης που αποτέλεσε το ερέθισμα για αυτές τις σκέψεις Βασίλης Παπασάικας, ζει και εργάζεται σε ένα χωριό κοντά στην λίμνη Τριχωνίδα, αναφέρει σε ένα κείμενό του:
"…Στην εικαστική τέχνη η αρμονική σύζευξη των μικρών μερών της συνθέσεως, των μορίων δηλαδή, δίδει αρμονικά στοιχεία, η δε αρμονική σύζευξη των στοιχείων αρμονικό σύνολο. Όπως δε λέγει ο Πολύκλειτος " το δε κάλλος ουκ εν τη των στοιχείων αλλ’ εν τη των μορίων συμμετρία συνίστασθαι, δακτύλου προς δάκτυλον δηλονότι και συμπάντων αυτών προς το μετακάρπιον και τον καρπόν και τούτων προς πήχυν και πήχεως προς βραχίονα και πάντων προς πάντα ".
Αυτή την καθολικότητα, την ουσία με τα συμβεβηκότα της, επιχειρεί να παραστήσει ο γλύπτης επιλέγοντας μία από τις άπειρες παραστάσεις του αισθητού. Η γλυπτική δεν είναι λόγος (λογοτεχνία, ρητορική) που "εισπράττει" το αισθητό, το αντιλαμβάνεται ως νοητό, το κάνει ιδέα, το ονοματίζει και μέσω της γλώσσας –το πράγμα καθ’ αυτό – το προσφέρει στη συν- ενόηση και κατά συνέπεια το οδηγεί και στην πολιτική…
Στις εικαστικές τέχνες και ιδιαιτέρως στη γλυπτική το αισθητό γίνεται νοητό, αποκτά ουσία και επιστρέφει ως δημιούργημα εικονίζοντας όψη του αισθητού, αλλά δεν είναι μόνο αυτό…
Οι λέξεις σημαίνουν την ουσία ενώ στα εικαστικά η ουσία αλλά και τα πάθη εικονίζονται γεφυρώνοντας το χάσμα της σωκρατικής διδασκαλίας με την σοφιστική, του θέσει ή θεϊκή φύσει με το φύσει των σοφιστών. Είναι γνωστός ο περίφημος κανόνας του ποιητή Σιμωνίδη (5ος π.Χ. αιώνας): "ζωγραφίαν μεν είναι φθεγγομένην την ποίησιν, ποίησιν δε σιγώσαν την ζωγραφίαν".
Ο εικαστικός καλλιτέχνης απα - θανατίζει τη στιγμή του υποκειμένου, δηλαδή του ουσιαστικού (ουσία) χωρίς την απαραίτητη συνέργεια του ρήματος. Στον λόγο δεν υφίσταται ουσιαστικό που να μη δέχεται την επίθεση του ρήματος, αν υπάρξει αιωρείται μετέωρο στα αζήτητα… Η λέξη, για παράδειγμα, Μαρία ως ουσιαστικό ή υποκείμενο χωρίς το απαραίτητο ρήμα δεν λέει τίποτα. Μία Μαρία όμως στις εικαστικές τέχνες μπορεί να είναι ένα πρόσωπο με πολλές αναγνώσεις. Η σχέση ουσίας - συμβεβηκότος στα εικαστικά έχει άλλη διάσταση. Ενώ στον γραπτό ή προφορικό λόγο δεν νοείται όνομα χωρίς ρήμα ή ρήμα χωρίς όνομα στις εικαστικές τέχνες το ρήμα υποκειμενοποιείται και επιδέχεται πλήθος αναγνώσεων. Με εμφανή ελευθερία στο συλλογισμό μπορούμε να πούμε ότι στα εικαστικά αφαιρείται ο θάνατος αφού απα- θανατίζεται η στιγμή. Στο όνομα της κίνησης καταργείται η κίνηση ήτοι καταργείται ο χρόνος, αφού κατά τον Αριστοτέλη κίνηση και χρόνος είναι έννοιες αλληλένδετες.
Ο γλύπτης Παπασάικας.
Όλες τούτες οι σκέψεις δημιουργήθηκαν κατά την επίσκεψή μου, στις αρχές του καλοκαιριού, στην έκθεση του συμπατριώτη μου Βασίλη Παπασάικα στην γκαλερί "Έκφραση" στην οδό Βαλαωρίτου. Μια έκθεση γλυπτικής που λες και έρχονταν από το παρελθόν αλλά ανήκε ήδη στο μέλλον. Παραστάσεις γυναικών – κατά κύριο λόγο – εξαιρετικής αισθητικής πληρότητας εκθέτονταν δημιουργώντας ένα ασυνήθιστο καλλιτεχνικό σκηνικό που αδυνατούσες να το τοποθετήσεις στο χρόνο. Ήταν πλάσματα- μορφές ίσως της λεγόμενης διπλανής πόρτας αλλά η δυσκολία ήταν να εντοπίσεις σε ποιον αιώνα κινήθηκαν ή κινούνται αυτά τα πλάσματα: στο σήμερα, στο χθες ή στο αύριο. Θα μπορούσε πειστικότατα να ανήκουν σε όλο το φάσμα του ιστορικού χρόνου ακόμα και του μελλοντικού. Ο Παπασάικας, ενώ είναι εμφανές ότι μπορεί άριστα να μετέλθει όλων των νεωτερικών αναζητήσεων στο χώρο της γλυπτικής τέχνης, γυρίζει επιδεικτικά την πλάτη επιμένοντας σε αυτό που ονομάζουμε, αν είναι δόκιμος στη γλυπτική ο όρος, διαχρονικό και κλασικό. Δεν μετέρχεται των μεθόδων του συμβολισμού για να εικονίσει, επιτείνοντας την ασάφεια και τη σύγχυση, αλλά επιλέγει τον δυσκολότερο δρόμο της καθεαυτού απεικόνισης της ανθρώπινης μοίρας που την ορίζει η θνητότητά της για να της προσφέρει την αθανασία της στιγμής.
Δεν είναι άλλωστε τυχαία η σχεδόν εμμονική του στάση και προτίμηση, σε όλα τα είδη έκφρασης και τέχνης σε αυτό που ονομάζεται ελληνικός τρόπος ή ελληνικότητα και όταν αυτή η ελληνικότητα αμφισβητείται (αυτό κατά τον Παπασάικα συμβαίνει σε πολλές εκφάνσεις του σύγχρονου βίου στον ελλαδικό χώρο) να ενοχλείται εμφανέστατα. Σε κάθε περίπτωση οι δημιουργίες του Παπασάικα είναι εξαιρετικές καταθέσεις στο τρέχον ταμείο της γλυπτικής στη χώρα μας σε μια εποχή σύγχυσης και αμετροέπειας.
Αν δεχτούμε ότι απώτερος σκοπός του καλλιτέχνη είναι να διεγείρει τις αισθήσεις, το συναίσθημα και τη νόηση αυτό επιτυγχάνεται με το παραπάνω στη θέα των έργων του. Αφήνοντας το έργο της επί μέρους κριτικής σε περισσότερο επαΐοντες, όπως ο ακαδημαϊκός και ομότιμος καθηγητής της ιστορίας της τέχνης Χρύσανθος Χρήστου, σημειώνω την επισήμανσή του που δικαιώνει το κριτήριό μου : "…Αρκεί να δει κανείς τα έργα του Βασίλη Παπασάικα για να καταλάβει ότι είναι ένας προικισμένος και γνήσιος γλύπτης…"
Επιλέγω, λοιπόν, αντί κριτικής, να αναφέρω μια μικρή συζήτηση που είχα μαζί του και ένα ποίημα που μού ενέπνευσαν τα έργα του και τού αφιέρωσα…
Η συζήτηση
Λειτουργείς ως μοναχικός καβαλάρης αγνοώντας τα σύγχρονα ρεύματα όπως ο μοντερνισμός, ο μεταμοντερνισμός κ.λ.π.
Ίσως η φύση μου να περιέχει αυτό που έκανε ο Διογένης ο Κυνικός. Την ώρα που εξέρχονταν οι θεατές από μια παράσταση αυτός επιχειρούσε να εισέλθει πηγαίνοντας αντίθετα με το ρεύμα του πλήθους. Όταν τον ρώτησαν γιατί το κάνει αυτό απάντησε ότι ασκείται διαρκώς εις το να μην υποτάσσεται εις την γνώμη του όχλου τη συντεταγμένη με τα λάθος κρατούντα…
Οι εικαστικές τέχνες δεν διαφοροποιούνται με το πέρασμα του χρόνου;
Σε καμία περίπτωση. Διαφοροποιείται το ανθρώπινο δράμα που είναι το κύριο σημαινόμενο της τέχνης; Λέει ο Πλούταρχος "δια της παραμυθίας της τέχνης εξημερώνεται το ήθος του ανθρώπου και οδηγείται στη φιλοσοφία και δια αυτής στην αρετή."
Οι σύγχρονες εξελίξεις στις επιστήμες και τα νέα κινήματα δεν σε επηρεάζουν; Η ψυχανάλυση για παράδειγμα και ο κατακερματισμός του υποκειμένου πόσο σε αγγίζουν στην καλλιτεχνική σου έκφραση;
Φρονώ ότι αυτά δεν ενδιαφέρουν ούτε αυτούς που θεωρούνται μοντέρνοι καλλιτέχνες, δεδομένου ότι το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι ο συμβολισμός και μέσω ενός εξόφθαλμου και κραυγαλέου συμβολισμού το σοκ στον θεατή. Εάν κάποιοι προφασίζονται ότι η υπερανάλυση του προσώπου του σύγχρονου ανθρώπου έχει τη οποιαδήποτε επίδραση στην τέχνη τους αυτοί στην πλειοψηφία τους δεν είναι ειλικρινείς σύγχρονοι εικαστικοί εξωθούνται αγεληδόν, από τις εξουσίες περί την τέχνη, σε δραστηριότητες τις οποίες παράλογα, αυθαίρετα και βίαια ονομάζουν εικαστικές. Υπάρχουν επιτεύγματα στις επιστήμες της ψυχολογίας αλλά πιο μεγάλη είναι η σπουδή και η ανάγκη κάποιων υπερεξουσιαστών να διαλύσουν και να καταστρέψουν την αισθητική των ανθρώπων. Είμαστε στη εποχή της τελικής καταστροφής.
Ανησυχείς;
Βεβαίως και ανησυχώ γιατί διαταράσσεται η κοινή λογική. Έχουν κατορθώσει σε μεγάλο βαθμό να επιβάλλουν τον παραλογισμό ως λογική. Υπάρχουν πολλά δείγματα γραφής περί αυτού. Στο όνομα της εικόνας προωθείται η ανεικονικότητα και η καρικατούρα, ακόμα και σε εκπομπή της δημόσιας τηλεόρασης. Παραπλάνηση δηλαδή. Η ελληνική γλώσσα είναι η κατεξοχήν ετυμηγόρος γλώσσα, δηλαδή το λέγειν ή το γράφειν ακριβώς το αληθές. Στα Αργοναυτικά ο Ορφέας ζητάει την "ετυμηγόρον αυδήν" , δηλαδή τη δυνατότητα απ’ τους θεούς να αφηγηθεί το "απολύτως εν τω πράγματι" ήτοι την απόλυτη αλήθεια.
Από την Αργοναυτική εκστρατεία έχουν περάσει τουλάχιστον 3.000 χρόνια. Η εξέλιξη τι είναι για σένα;
Καμία αντίρρηση, αλλά αν σταθούμε στο Γιάννη Τσαρούχη και τον Περικλή Γιαννόπουλο θα παρατηρήσουμε ότι μας παρέδωσαν την ίδια συλλογιστική, δηλαδή την απόλυτη αλήθεια και δια αυτής το έργο τους χαρακτηρίζεται σήμερα σπουδαίο. Εξέλιξη στην ψυχή και στο σώμα του ανθρώπου, με αυτούς τους όρους, δεν υπάρχει. Πάλι ο Πλούταρχος μιλώντας για το έργο του Φειδία στην Ακρόπολη λέγει: Ήταν τόσο μοντέρνα και ταυτοχρόνως πανάρχαια. Αυτό είναι το φιλοσοφικό πεδίο που επιθυμώ να αγωνίζομαι ως εικαστικός καλλιτέχνης. Πεδίο που παρέχεται από την ελληνική σκέψη , διαχρονικά, πέρα από τις ύποπτες στρεβλώσεις , που δημιούργησε η δυτική μεταφυσική, με αποτέλεσμα τον αλλόφρονα άνθρωπο των ημερών μας…!
Το ποίημα
ΜΕ ΤΟ ΨΑΡΙ ΣΟΥ ΑΛΟΓΟ
(Στον Βασίλη Παπασάικα)
Αγέρωχος και ταξιδεύεις
στου χρόνου την ανείδωτη καταιγίδα
στο σύρσιμο των χαμερπών που ελλοχεύουν
σου έλαχε ευλογία ασυγχώρητη
σταυρός μ' αγιόκλημα κι αγκάθια
Τι σου ακόνισε τα δάχτυλα Βασίλη;
Μάνα βραγιά αρχαίων μυστικών
πόρος που τρέφει τα κλειδιά σου;
Της Τριχωνίδας κάτοπτρο
ο φοβερός ασίγητος χρωστήρας
γυμνά και γήινα τα είδωλα που ψηλαφίζει
στην αμφιλύκη ως σαλό
στην αμφιλύκη σε γητεύει
Το ψαρί σου άλογο θε να ιππεύσω
η αμαζόνα από τη μέση θα με σφίγγει
και ξωτικά στο Παναιτωλικό θα τριγυρνάμε.
Στου Κατσαντώνη άγρια ματιά θα αναζητήσω
σε δασιά πλατάνια σε κρυόβρυση τον Καραΐσκο
λένε τον είδαν,
πάνω απ’ το Θέρμο βλαστημάει.
* Ο Ζαχαρίας Σώκος είναι δημοσιογράφος και ποιητής.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου