απόσπασμα από την εργασία του Δρ Ε. Θεοδοσίου
Αστροφυσικός
Αναπληρωτής Καθηγητής
Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Θετικών Επιστημών
Τμήμα Φυσικής ΕΚΠΑ
Εισαγωγή
Η βυζαντινή φιλοσοφία, κύριο γνώρισμα της οποίας ήταν ο θεολογικός
προσανατολισμός της, συνέχισε την παράδοση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας
διασώζοντας πλήθος πληροφοριών γι’ αυτήν και πολλά αρχαία φιλοσοφικά κείμενα,
τα οποία επιπροσθέτως ερμήνευσε και σχολίασε.
Ωστόσο, η βυζαντινή χριστιανική θεολογία δεν μπορεί εκ των πραγμάτων να
θεωρηθεί επιστήμη, αφού προϋπόθεσή της ήταν η λογική μέθοδος και οι διαλεκτικοί
ορισμοί. Πράγματι, στο Βυζάντιο αμφισβητήθηκε ή παραμερίστηκε η λογική
διεργασία από τη θεολογική μέθοδο. Μόνο στην υστεροβυζαντινή χρονική περίοδο
επιχειρήθηκε η εισαγωγή της διαλεκτικής στον θεολογικό προβληματισμό, αλλά αυτό
έγινε μάλλον ως αποτέλεσμα της επίδρασης του Δυτικού Σχολαστικισμού.
Ωστόσο, όσον αφορά τη γεωμετρία, τη φυσική και την αστρονομία στο Βυζάντιο
δεν έλειψαν ούτε οι πρωτότυπες ιδέες, ούτε οι συνεισφορές σε μαθηματικές και
αστρονομικές μεθόδους, ούτε βεβαίως οι πρακτικές εφαρμογές των επιστημονικών
γνώσεων στην καθημερινή ζωή των Βυζαντινών.
Ας μην ξεχνάμε, ότι η Σχολή της Αλεξάνδρειας ήταν σε ακμή τουλάχιστον μέχρι
τον 6ο αιώνα, αφού αποτελούσε συνέχεια μιας ελληνιστικού τύπου ανάπτυξης
τουλάχιστον έως την πτώση της στους Άραβες. Στη Σχολή της Αλεξάνδρειας, μεταξύ
άλλων ανήκει και ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Αμμώνιος, ο οποίος άκμασε γύρω στο
500 μ.Χ. Περίφημοι μαθητές του ήταν ο μαθηματικός Ευτόκιος ο Ασκαλωνίτης (5ος-
6ος αιώνας) και ο μονοφυσίτης μοναχός και περίφημος φυσικός Ιωάννης ο
Φιλόπονος (6ος αιώνας), στον οποίο θα επικεντρώσουμε την εργασία μας.
Πραγματικά, ο Ιωάννης ο Φιλόπονος ανήκει σε μια πλειάδα σοφών της
πρωτοβυζαντινής περιόδου, οι οποίοι διακρίθηκαν ιδιαίτερα και τους οποίους
αναφέρει ο Ιταλός καθηγητής των μαθηματικών και της αστρονομίας στο
Πανεπιστήμιο της Ρώμης Lucio Russo στο βιβλίο του Η λησμονημένη επανάσταση
(2006). Αυτοί ήταν ο Σιμπλίκιος ο Κίλιξ, ο Ιωάννης ο Φιλόπονος, ο Ευτόκιος ο
Ασκαλωνίτης, ο Ανθέμιος ο Τραλλιανός και ο Ισίδωρος ο Μιλήσιος, τους οποίους ο
Lucio Russo, θεωρεί ως τους πρωταγωνιστές μιας πρώιμης Αναγέννησης των
Επιστημών που συντελέστηκε στις αρχές του 6ου αιώνα (2006, 282). Μάλιστα ο
Σιμπλίκιος, καθηγητής της περίφημης Νεοπλατωνικής Σχολής των Αθηνών που
έκλεισε ο Ιουστινιανός το 529, ήταν ο τελευταίος των εθνικών φιλοσόφων που
στάθηκε ενάντια στον Χριστιανισμό και μεγάλος αντίπαλος του μονοφυσίτη
χριστιανού φιλοσόφου Ιωάννη του Φιλόπονου.
Ιωάννης ο Φιλόπονος
Βιογραφικά στοιχεία
Ο μονοφυσίτης λόγιος Ιωάννης ο Φιλόπονος ήταν χριστιανός εκκλησιαστικός
συγγραφέας, φιλόσοφος, γραμματικός, μαθηματικός, φυσικός, αστρονόμος και ένας
από τους πιο διακεκριμένους επιστήμονες του πρώτου μισού του 6ου αιώνα στο
Βυζάντιο. Ο Ιωάννης, μια μεγάλη φιλοσοφική και πνευματική διάνοια του Βυζαντίου,
2
επονομάστηκε Φιλόπονος, που κυριολεκτικά στην ελληνική γλώσσα σημαίνει ο
εραστής του κόπου, λόγω της συνεχούς ενασχόλησής του με την κοπιώδη μελέτη των
βιβλίων και της φιλοσοφίας. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, πιθανότατα να
ονομάστηκε Φιλόπονος επειδή ανήκε στην αίρεση των φιλοπόνων μονοφυσιτών.
Είναι επίσης γνωστός ως ο Ιωάννης της Αλεξανδρείας, επειδή σπούδασε στη Σχολή
της Αλεξάνδρειας, κοντά στον νεοπλατωνικό φιλόσοφος Αμμώνιο.
Ως φιλόσοφος θεωρείται ένας από τους κυριότερους υπέρμαχους των χριστιανικών
δογμάτων για τον σύμπαντα κόσμο και πολέμιος των αντίστοιχων αριστοτελικών
δοξασιών. Πράγματι, σύμφωνα με τον Μανώλη Καρτσωνάκη: Ήγειρε ενστάσεις σε
καίρια σημεία των αριστοτελικών αρχών για τη φύση όπου η χριστιανική του παιδεία
συναρμοσμένη με τον νεοπλατωνικό προσανατολισμό της αλεξανδρινής Σχολής που
φοιτούσε συγκρουόταν με το αριστοτελικό πρότυπο1
.
Η ζωή, η πνευματική σταδιοδρομία και το έργο του Φιλόπονου συνδέονται πολύ με
την πόλη της Αλεξάνδρειας και την Αλεξανδρινή Νεοπλατωνική Σχολή της, αφού για
πολλά χρόνια χρημάτισε, όπως ήδη αναφέραμε, μαθητής του νεοπλατωνικού
φιλόσοφου Αμμώνιου, ο οποίος ήταν μαθητής του Πρόκλου στην Αθήνα και στη
συνέχεια ηγήθηκε της Σχολής της Αλεξάνδρειας.
Μολονότι η αριστοτελική - νεοπλατωνική παράδοση ήταν η πηγή των πνευματικών
ανησυχιών του, ο Ιωάννης, βαθύς γνώστης των έργων του Πλάτωνος και του
Αριστοτέλη, ήταν ο πρωτοπόρος φιλόσοφος, ο οποίος τελικά απομακρύνθηκε από
αυτή την παράδοση και προλείανε μέρος του δρόμου που οδήγησε στις νέες
προσεγγίσεις των φυσικών επιστημών. Θεωρείται ο πρώτος εκπρόσωπος του
χριστιανικού Αριστοτελισμού. Το έργο του άσκησε μεγάλη επίδραση στις φυσικές
επιστήμες του Μεσαίωνα, κυρίως σε επιστήμονες και λογίους του βεληνεκούς του
Ζαν Μπουριντάν (Jean Buridan de Bethune, 14th c.), του Νικόλ Ντ’ Ορέμ (Nicol
d’Oresme, 1323-1382), του Νικόλαου Κουζάνου (Nicolaus Cusanus, 1401-1464), του
Γιοχάνες Κέπλερ (Johannes Kepler, 1571-1630), του Γαλιλαίου (Galileo Galilei,
1564-1642) κ.ά2
. (Θεοδοσίου, E., Η εκθρόνιση της Γης, 2007, σελ. 201-207, 255, 283)
Ο Αλεξανδρινός νεοπλατωνικός χριστιανός φιλόσοφος Ιωάννης ο Φιλόπονος
ασχολήθηκε με σειρά θεμάτων, όπως γραμματική, λογική, μαθηματικά, φυσική,
ψυχολογία, κοσμολογία, αστρονομία, θεολογία και πολιτική, ενώ συνέγραψε ακόμη
και ιατρικές πραγματείες. Ένας πανεπιστήμονας της εποχής του.
Μολονότι η φήμη του δημιουργήθηκε κυρίως μέσα από τα σχόλιά του στις εργασίες
του Αριστοτέλη, ωστόσο στόχευε στην ενδεχόμενη απελευθέρωση της φυσικής
φιλοσοφίας από τον περισταλτικό μανδύα του Αριστοτελισμού.
Ο Ιωάννης ο Φιλόπονος αναγνώριζε τη σπουδαιότητα της φιλοσοφίας αυτής
καθεαυτήν και δεν τη θεωρούσε απλώς ως ένα μέσο για την απόκτηση της
χριστιανικής γνώσης. Άλλωστε ήταν ο πρώτος εκπρόσωπος του χριστιανικού
Αριστοτελισμού. Ο ίδιος, μετά την Αλεξάνδρεια, δίδαξε στην Κωνσταντινούπολη και
αγωνίστηκε κατά των απόκρυφων επιστημών. Το έργο του Περί της του αστρολάβου
χρήσεως και κατασκευής ή Περί της του αστρολάβου χρήσεως και τι των εν αυτώ
καταγεγραμμένον σημαίνει έκαστον, είναι –μετά την αντίστοιχη πραγματεία του
Συνέσιου Κυρήνης– το αρχαιότερο γνωστό πλήρες κείμενο για τον αστρολάβο και
μάλιστα περιέχει δικές του πρωτότυπες ιδέες σχετικά με τις κινήσεις των ουρανίων
σωμάτων. Σύμφωνα με συνήθεια των αρχών του 19ου αιώνα, το έργο αυτό εκδόθηκε
για πρώτη φορά στη Rhein από τον H. Hase (1839), ενώ στη συνέχεια το μελέτησαν ο
Paul Τannery (1888), ο J. D. Drecker (1928), ο Otto Neugebauer (1949) κ.ά.
Επίσης, ο Ιωάννης ο Φιλόπονος υπομνημάτισε τα Αριθμητικά ή Αριθμητικήν
Εισαγωγήν του Νικόμαχου του Γερασηνού, τα οποία εξέδωσε με τον ευρύτερο τίτλο
Ιωάννου Γραμματικού Αλεξανδρέως του Φιλοπόνου εις το δεύτερον της Νικομάχου
3
Αριθμητικής Εισαγωγής, ένα έργο πολύ σημαντικό, που κι αυτό εκδόθηκε στη Λειψία
(Leipsig) από τον K. Hoche, το 1867.
Ακούστε και την εκπομπή του Γιώργου Κοροπούλη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου