Οι βυζαντινοαραβικές συγκρούσεις αποτελούν το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο κινείται η σωζόμενη ηρωική ποίηση των Βυζαντινών και πιο συγκεκριμένα τα τραγούδια του λεγόμενου ακριτικού κύκλου (Άσμα του Αρμούρη). Στο 12ο αιώνα τοποθετούν επίσης οι περισσότεροι μελετητές τη σύνταξη του επικού έργου Διγενής Ακρίτης.
νήκει στην επική-ηρωική ποίηση. Σώζεται σε πολλαπλά χειρόγραφα και διασκευές. Τα σημαντικότερα χειρόγραφα Escorial και Grottaferrata διασώζουν διαφορετικές συντάξεις του κειμένου, την Ε και G αντίστοιχα.
Στο πρώτο μέρος του έργου, που έχει έντονο επικό χαρακτήρα, ένας άραβας εμίρης αρπάζει την κόρη ενός βυζαντινού στρατηγού. Μετά από μονομαχία με τον αδελφό της δέχεται να γίνει χριστιανός για χάρη της και να μετοικήσει στη Ρωμανία μαζί με το λαό του. Από την ένωσή τους γεννιέται ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτης. Το όνομα του ήρωα, εκτός από τη διπλή του καταγωγή, δηλώνει την ιδιότητά του. Οι ακρίτες ήταν στρατιωτικοί που κατοικούσαν σε μεθοριακές περιοχές και είχαν ως έργο τη φύλαξη των συνόρων, την επιβολή της τάξης και την πάταξη των ανταρτών και των ληστών.
Το δεύτερο μέρος του έργου αφηγείται την ενηλικίωση και τα εξαιρετικής ανδρείας κατορθώματα του Βασιλείου, ο οποίος αρπάζει, όπως ο πατέρας του, την κόρη ενός στρατηγού και τη νυμφεύεται, αναμετριέται με ένα δράκοντα, με τους ξακουστούς αρχηγούς των απελατών (σώματα άτακτων στρατιωτικών, με ληστρικό χαρακτήρα), με την υπερφυσικής ανδρείας αμαζόνα Μαξιμού και τους νικά όλους. Ο Διγενής χτίζει ένα θαυμαστό παλάτι στην περιοχή του Ευφράτη και στο τέλος πεθαίνει από φυσική αιτία.
Στη διασκευή G προστίθενται δύο επεισόδια. Το πρώτο αφορά τη συνάντηση και αναμέτρηση του Διγενή με τον αυτοκράτορα, στον οποίο δείχνει σεβασμό και υποταγή, αποδεικνύει όμως την ανωτερότητά του. Το δεύτερο, αφηγείται μια εξωσυζυγική περιπέτεια του Διγενή με μία κόρη που έχει εγκαταλειφθεί από τον εραστή της στην έρημο.
Ο κοινός πυρήνας συντάξεων Escorial και Grottaferrata ανάγεται στο 12ο αιώνα, σύμφωνα με τους περισσότερους μελετητές. Η συστηματική εξέταση των αφηγηματικών-θεματικών και γλωσσικών-υφολογικών στοιχείων πιστοποιεί τη συγγένεια των δύο κειμένων και την καταγωγή τους από ένα κοινό αρχέτυπο. Το ακριβές χρονικό σημείο του διαχωρισμού των δύο παραδόσεων, Ε και G, δεν είναι δυνατό να προσδιοριστεί. ΟΔιγενής Ακρίτης ήταν γνωστός στο συγγραφέα των Πτωχοπροδρομικών ποιημάτων που κάνει αναφορές στο Διγενή και παρωδεί το επικό ύφος.
Ο Διγενής Ακρίτης του Escorial είναι έργο που έχει συντεθεί γραπτώς. Ωστόσο, κατάγεται από ένα απώτερο προφορικό αρχέτυπο ή έναν κύκλο συγγενών δημοτικών τραγουδιών. Παρότι δεν αποτελεί, στη μορφή που μας σώζεται, προϊόν προφορικής σύνθεσης, έχει διατηρήσει σε μεγάλο βαθμό κάποια σημάδια της καταγωγής του. Το κείμενο της Grottaferrata είναι λογιότερο. Σε πολλά σημεία χρωματίζεται από έντονο γνωμικό και ηθικοδιδακτικό χαρακτήρα, ενώ σε άλλα δίνεται έμφαση σε ιδεολογικά στοιχεία, που χαρακτηρίζουν το αριστοκρατικό ήθος του 12ου αιώνα. Έντονη είναι η επίδραση του ερωτικού μυθιστορήματος. Από το κείμενο αυτό δε λείπουν και μεταγενέστερες αλλαγές και προσθήκες.
Μια μεταγενέστερη διασκευή, η αποκαλούμενη Z, που παραδίδεται από δύο χειρόγραφα και συντάχθηκε κατά το 14ο ή 15ο αιώνα, αποτελεί συμπίληση και επεξεργασία των παλαιότερων διασκευών. Πολλά από τα ιστορικά στοιχεία αλλοιώνονται ή εξαφανίζονται, η πλοκή τροποποιείται, ενώ διαφοροποιείται ο χαρακτήρας του κειμένου, καθώς υιοθετούνται θεματικά και ρητορικά στοιχεία του ερωτικού μυθιστορήματος (για παράδειγμα, λυρικές αναπτύξεις πάνω στο θέμα της παντοδυναμίας του έρωτα και στερεότυπες εκφράσεις). Ακόμη, νεότερες διασκευές του Διγενή Ακρίτη, μία ομοιοκατάληκτη και μία πεζή,
[Η αναμέτρηση του αμιρά με τον Κωνσταντή, αδελφό της κόρης]
Ευθύς εκαβαλίκευσαν, 'ς τον κάμπον κατεβαίνουν·/
ως δράκοντες εσύριζαν* και ως λέοντες εβρυχούντα/
και ως αετοί επέτουντα και εσμίξασιν οι δύο./
Και τότε να ιδής πόλεμον καλών παληκαρίων/
και από της μάχης της πολλής κρούσιν διασυντόμως*/
και από τον κτύπον τον πολύν και από το δός και λάβε,/
οι κάμποι φόβον είχασιν και τα βουνιά αηδονούσαν*,/
τα δέντρη εξεριζώνοντα και ο ήλιος εσκοτίσθη·/
το αίμαν εκατέρρεεν εις τα σκαλόλουρά* των/
και ο ίδρος* τους εξέβαινεν απάνω απ' τα λουρίκια*./
ήτον και γαρ του Κωνσταντή γοργότερος ο μαύρος,/
και θαυμαστός νεώτερος ήτον ο καβαλάρης:/
κατέβηκε εις τον αμιρά* και κρούει του ραβδέα*/
και εχέρισεν ο αμιράς να τρέμη και να φεύγη./ *Σαρακηνός ελάλησεν τον αμιράν της γλώσσης:/
"Πίασε, μούλε*, τον άγουρον*, ταχέως να τον νικήσης,/
μη εις σύντομόν του γύρισμα* πάρη την κεφαλήν σου./ Αυτός καλά σ' εσέβηκεν* τώρα να σε γκρεμνίση./
Εγώ ουδέν το εγνοιάζομαι να τον καταπονέσης*,/
αλλά μη το καυχάσεται* ότι έτρεψεν* φουσάτα*"./
Και ο αμιράς ως το ήκουσεν, μακρέα τον απεξέβην*,/
έριψεν* το κοντάριν του και δάκτυλον του δείχνει*/
και μετά του δακτύλου του τοιούτον λόγον λέγει:/
"Να χαρής, καλέ νεώτερε*, εδικόν σου έναι το νίκος*".
*συρίζω: σφυρίζω
*διασυντόμως: σύντομα |
*αηδονώ: αντηχώ |
*σκαλόλουρα: αναβολείς και*χαλινάρια του αλόγου |
*ίδρος: ιδρώτας
*λουρίκιν: θώρακας μαύρος: μαύρο άλογο
*ραβδέα: χτύπημα με ραβδί
*χερίζω: αρχίζω
*αμιράς: εμίρης, στρατιωτικός αρχηγός
*Σαρακηνός ελάλησεν τον αμιράν της γλώσσης: ένας Σαρακηνός μίλησε στον αμιρά στη γλώσσα του (δηλ. σε ξένη γλώσσα)
*μούλε: κύριε (αραβ.)
*άγουρος: νέος, πολεμιστής
*γύρισμα: γρήγορη στροφή του εφίππου
*σ' εσέβηκεν: σου επιτέθηκε
*καταπονώ: καταβάλλω
*καυχάσεται: καυχηθεί
*τρέπω: τρέπω σε φυγή
*φουσάτον: στράτευμα
*απεξέβην: απομακρύνθηκε
*δάκτυλον του δείχνει: του κάνει σημάδι με το δάκτυλο σε ένδειξη ήττας
*έριψεν: έριξε
*νεώτερος: νέος πολεμιστής, παλικάρι
*νίκος: νίκη
[από το επεισόδιο της συνάντησης του Διγενή με τον αυτοκράτορα]
Υποχωρείν βουλόμενος, λέων τις εκ του άλσους/
εξελθών διεπτόησε τους μετ' αυτού παρόντας/ [. . .]
και προς φυγήν δε και αυτός ο βασιλεύς ετράπη./
Ο δε παις προς τον λέοντα υποδραμών ευθέως,/
ποδός αυτού δραξάμενος ενός των οπισθίων,/
αποτινάξας ισχυρώς και τη γη καταρράξας/
νεκρόν απέδειξε πάντων ομού βλεπόντων./
Τούτον κρατών εν τη χειρί, καθάπερ τις τον πτώκα,/ προς βασιλέα ήνεγκε "Δέξαι", λέγων "κυνήγιν/
του σου οικέτου, δέσποτα, δια σου θηρευθέντα"./
Και πάντες εξεπλάγησαν έντρομοι γεγονότες,/
την υπεράνθρωπον αυτού ισχύν κατανοούντες./
Και τας χείρας ο βασιλεύς προς ουρανόν εκτείνας,/ "Δόξα σοι", έφη, "δέσποτα, ποιητά των απάντων,/
ότι με κατηξίωσας τοιούτον άνδρα βλέψαι/ εν τη παρούση γενεά ισχυρόν παρά πάντας".
Μετάφραση
Ένα λιοντάρι που ήθελε να κρυφτεί βγήκε από το δάσος και τρομοκράτησε όλους όσους βρίσκονταν εκεί. Μάλιστα, ακόμη και ο ίδιος ο αυτοκράτορας τράπηκε σε φυγή. Ο νεαρός όμως (ο Διγενής) έτρεξε πίσω από το λιοντάρι, το άρπαξε από το πισινό πόδι, το τίναξε με δύναμη ψηλά, το χτύπησε στο έδαφος και το σκότωσε μπροστά στα μάτια όλων. Κρατώντας το στο χέρι, όπως κρατάει κανείς κρεμασμένο το λαγό, το έφερε στον αυτοκράτορα λέγοντάς του: "Πάρε, δέσποτα, το κυνήγι που πιάστηκε για σένα από τον δούλο σου". Και όλοι τρόμαξαν και έμειναν έκπληκτοι συνειδητοποιώντας την υπεράνθρωπη δύναμή του. Ο αυτοκράτορας σήκωσε τα χέρια προς τον ουρανό λέγοντας: "Δόξα σοι, δέσποτα, δημιουργέ των πάντων, που με αξίωσες στη γενιά αυτή να δω έναν τέτοιο άντρα που τους ξεπερνάει όλους στη δύναμη".
λάχιστα δείγματα δημοτικών τραγουδιών έχουν επιβιώσει από τους Βυζαντινούς χρόνους. Οι γνώσεις μας σχετικά με τη διάδοση και την αξιοποίηση του δημοτικού τραγουδιού στο Βυζάντιο είναι περιορισμένες.
Τα περισσότερα δημοτικά τραγούδια, που στις καθιερωμένες συλλογές χαρακτηρίζονται ακριτικά, η αρχική σύνθεση των οποίων υποτίθεται ότι ανάγεται στους Βυζαντινούς χρόνους, είναι πολύ μεταγενέστερες συνθέσεις που ελάχιστη σχέση έχουν με τη θεματολογία του ακριτικού κύκλου. Ωστόσο, το διαθέσιμο υλικό και οι διασκευές του ηρωικού-επικού ποιήματος Διγενής Ακρίτης πιστοποιούν την ύπαρξη μιας ζωντανής προφορικής παράδοσης που αποτέλεσε το υπόβαθρο της δημιουργίας τους.
Οι βυζαντινο-αραβικές συγκρούσεις αποτελούν το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο κινείται η σωζόμενη ηρωική ποίηση των Βυζαντινών, και πιο συγκεκριμένα τα τραγούδια του λεγόμενου ακριτικού κύκλου. Το άσμα του Αρμούρη αφηγείται τις προσπάθειες του ανήλικου γιου ενός βυζαντινού πολεμιστή να σώσει τον πατέρα του από την αραβική αιχμαλωσία. Παρουσιάζει όλα τα γνωρίσματα της ηρωικής μεσαιωνικής ποίησης που είναι: η σχέση με τα ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα (αντιστοιχία του Αρέστη του ποιήματος με το βυζαντινό στρατηγό Ορέστη και τις συγκρούσεις με τους Άραβες της περιοχής του Ευφράτη στις αρχές του 10ου αιώνα), η μυθοποίηση που συνδυάζεται με ζωηρή αίσθηση της πραγματικότητας και η λογοτυπική έκφραση.
Η αρχική σύνθεση του κειμένου (διαφορετική από τη σωζόμενη) θα πρέπει να θεωρηθεί προγενέστερη του Διγενή Ακρίτηκαι με κριτήριο το ύφος και το περιεχόμενο φέρει εντονότερα χαρακτηριστικά επικής σύνθεσης. Η διαμάχη Βυζαντινών και Αράβων αποτελεί το ιστορικό παρόν του ποιήματος, ενώ στο Διγενή η πλοκή διαδραματίζεται με φόντο τη συμφιλίωση και συνύπαρξη των δύο λαών.
Τα τραγούδια του Αρμούρη και του Υιού του Ανδρονίκου (που αφηγείται την επιδρομή Αράβων, την απαγωγή της εγκύου συζύγου του στρατηγού Ανδρονίκου και την απόδειξη της υπερφυσικής ανδρείας του γιου του που γεννιέται στην αιχμαλωσία) αποτελούν τα αρχαιότερα σωζόμενα δείγματα της βυζαντινής ηρωικής ποίησης. Εμφανίζουν σαφή χαρακτηριστικά του ύφους των δημοτικών τραγουδιών, αν και δεν μπορεί να ταυτιστεί απόλυτα με αυτό των νεότερων δημοτικών τραγουδιών. Παραδίδονται σε χειρόγραφα, τα οποία πιθανότατα καταγράφουν την προφορική παράδοση της βυζαντινής ηρωικής ποίησης. Ίσως όμως η προφορική αυτή παράδοση δεν ήταν πια ενεργή, όταν έγινε η καταγραφή των κειμένων.
Το Άσμα του Αρμούρη. Στ. Αλεξίου (έκδ.), Βασίλειος Διγενής Ακρίτης και το Άσμα του Αρμούρη, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1985, σ. 173.
Πτερνιστηρίαν* τον μαύρον του κ' επέρασέν τον πέρα./ Ουχί ν' αφήση καν τα ρούχα του ο νέος να στεγνώσουν,/ πτερνιστηρίαν τον μαύρον του εις τον Σαρακηνόν υπάγει/
και σφόνδυλον* τον έδωκε κ' εξεσαγόνιασέ τον:/
"Ειπέ, μωρέ Σαρακηνέ, πού έναι τα φουσάτα;"/
"Θεέ μου, σαλά* ρωτήματα τα έχουν οι ανδρειωμένοι,/ πρώτα να κρουν* τες σφονδυλές* και τότε να ρωτούσιν!/
Μα τον κυρ Ήλιον τον γλυκύν, μα την γλυκέαν του μάναν,/ εψές εξεδιαλέχθημεν καν εκατόν χιλιάδες,/
όλοι καλοί και εκλεκτοί, πρασινοσκουταράτοι*:/
ένι και τέτοιοι από εκεινούς, ουδέ χιλίους φοβούνται,/
ουδέ χιλίους, ουδέ μυρίους, ουδέ όσους απαντήσουν!"/
Πτερνιστηρία τον μαύρον του, άνω εις βουνίν ανέβη:/
φουσάτα* είδε κ' εγνώμιασεν*, αριφνισμόν* ουκ είχαν./
Και τότε πάλε το παιδίν ανανογάται*, λέγει:/
"Αν τους πηδήσω* αρμάτωτους*, πάντα καυχάσθαι θέλουν,/
ότι τους ηύρα αρμάτωτους και επήρα τους την πρόβαν*"./ Στριγγίαν* φωνήν ελάλησεν, όση κι αν εδυνέτον:/ "Σαρακηνοί, αρματώνεσθε, σκυλιά, λουρικωθήτε*:/ λουρικωθήτε γλήγορα, σκυλιά μαγαρισμένα:/
εις απιστίαν μην το 'χετε ότι απέρασεν ο Αρμούρης,/
ο Αρμούρης, ο Αρμουρόπουλος, ο Αρέστης ο ανδρειωμένος".
*πτερνιστηρία: σπιρούνισμα
*σφόνδυλος: γροθιά ή χτύπημα στους τραχηλικούς σφονδύλους
*κρουν: γ' πληθ. του ρ. κρούω, χτυπώ
*σαλός: ανόητος
*πρασινοσκουταράτος: με πράσινη ασπίδα (το χρώμα του Ισλάμ)
*φουσάτον: στράτευμα
*γνωμιάζω: υπολογίζω, μετρώ
*αριφνισμός: αρίθμηση
*ανανογούμαι: σκέπτομαι
*πηδώ (+αιτ.): επιτίθεμαι
*αρμάτωτος: άοπλος
*επήρα την πρόβαν: δοκίμασα κάποιον σε προκριματικό αγώνα και κέρδισα, νίκησα
*στριγγία (θηλ.): σε οξύ, υψηλό τόνο
*λουρικώνομαι: βάζω το θώρακα
Πτερνιστηρίαν* τον μαύρον του κ' επέρασέν τον πέρα./ Ουχί ν' αφήση καν τα ρούχα του ο νέος να στεγνώσουν,/ πτερνιστηρίαν τον μαύρον του εις τον Σαρακηνόν υπάγει/
και σφόνδυλον* τον έδωκε κ' εξεσαγόνιασέ τον:/
"Ειπέ, μωρέ Σαρακηνέ, πού έναι τα φουσάτα;"/
"Θεέ μου, σαλά* ρωτήματα τα έχουν οι ανδρειωμένοι,/ πρώτα να κρουν* τες σφονδυλές* και τότε να ρωτούσιν!/
Μα τον κυρ Ήλιον τον γλυκύν, μα την γλυκέαν του μάναν,/ εψές εξεδιαλέχθημεν καν εκατόν χιλιάδες,/
όλοι καλοί και εκλεκτοί, πρασινοσκουταράτοι*:/
ένι και τέτοιοι από εκεινούς, ουδέ χιλίους φοβούνται,/
ουδέ χιλίους, ουδέ μυρίους, ουδέ όσους απαντήσουν!"/
Πτερνιστηρία τον μαύρον του, άνω εις βουνίν ανέβη:/
φουσάτα* είδε κ' εγνώμιασεν*, αριφνισμόν* ουκ είχαν./
Και τότε πάλε το παιδίν ανανογάται*, λέγει:/
"Αν τους πηδήσω* αρμάτωτους*, πάντα καυχάσθαι θέλουν,/
ότι τους ηύρα αρμάτωτους και επήρα τους την πρόβαν*"./ Στριγγίαν* φωνήν ελάλησεν, όση κι αν εδυνέτον:/ "Σαρακηνοί, αρματώνεσθε, σκυλιά, λουρικωθήτε*:/ λουρικωθήτε γλήγορα, σκυλιά μαγαρισμένα:/
εις απιστίαν μην το 'χετε ότι απέρασεν ο Αρμούρης,/
ο Αρμούρης, ο Αρμουρόπουλος, ο Αρέστης ο ανδρειωμένος".
*πτερνιστηρία: σπιρούνισμα
*σφόνδυλος: γροθιά ή χτύπημα στους τραχηλικούς σφονδύλους
*κρουν: γ' πληθ. του ρ. κρούω, χτυπώ
*σαλός: ανόητος
*πρασινοσκουταράτος: με πράσινη ασπίδα (το χρώμα του Ισλάμ)
*φουσάτον: στράτευμα
*γνωμιάζω: υπολογίζω, μετρώ
*αριφνισμός: αρίθμηση
*ανανογούμαι: σκέπτομαι
*πηδώ (+αιτ.): επιτίθεμαι
*αρμάτωτος: άοπλος
*επήρα την πρόβαν: δοκίμασα κάποιον σε προκριματικό αγώνα και κέρδισα, νίκησα
*στριγγία (θηλ.): σε οξύ, υψηλό τόνο
*λουρικώνομαι: βάζω το θώρακα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου