Το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο είναι το πανεπιστήμιο του 21ου αιώνα

Πηγή:http://www.esos.gr/arthra/41603/elliniko-anoikto-panepistimio-einai-panepistimio-toy-21oy-aiona

Αντώνης Λιοναράκης

Καθηγητής Ανοικτής και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης, ΕΑΠ

Το σύνθημα που κυριαρχεί εδώ και χρόνια στους κόλπους ορισμένων ανοιχτών πανεπιστημίων είναι: «να τους μάθουμε πώς να μαθαίνουν». Ο πρώτος πρόεδρος (1995 – 2004) του ΕΑΠ καθ. Αλ. Λυκουργιώτης είχε συμπληρώσει επίσης: «να τους δώσουμε την δυνατότητα να σπουδάσουν και να αποδείξουν την αξία τους όχι εκ των προτέρων, αλλά εκ των υστέρων». Κάπως έτσι συνοψίζεται η βασική φιλοσοφία των εφαρμογών και επιλογών ενός ανοικτού πανεπιστημίου. Φαίνεται, ότι οι αντιλήψεις αυτές όχι μόνο λειτούργησαν, αλλά επηρέασαν τη νέα γενιά των σύγχρονων παιδαγωγικών αρχών και της εκπαιδευτικής πρακτικής όλων των βαθμίδων.

Ένα μικρό ιστορικό

Το σπέρμα για ένα Ανοικτό Πανεπιστήμιο στη χώρα μας βρίσκεται κάπου στις αρχικές επιλογές της Μελίνας Μερκούρη στις αρχές του 1980, όταν ως Υπουργός Πολιτισμού εισήγαγε τα «Ελεύθερα Ανοιχτά Πανεπιστήμια», τα οποία δεν ήταν τίποτα άλλο από κύκλοι συζητήσεων και σεμιναρίων στο πλαίσιο κάποιων δήμων. Έδωσαν όμως ώθηση σε μια νέα ιδέα περί ενός ακαδημαϊκού ιδρύματος ξεχωριστού και διαφορετικού από τα άλλα.

Άνθρωποι με ιδιαίτερες ευαισθησίες και όραμα υιοθέτησαν την ιδέα και θέλησαν να πάνε παραπέρα. Ο Ανδρέας Λεντάκης, ως δήμαρχος του Υμηττού, ήταν έτοιμος να οργανώσει κάτι ανάλογο με διευρυμένη ταυτότητα, αλλά έφυγε νωρίς, πριν το υλοποιήσει. Λίγο πιο μετά, ο Αντώνης Τρίτσης ως δήμαρχος Αθηναίων θέλησε να του δώσει μια ακαδημαϊκή διάσταση. Αυτός ήταν και ο λόγος που ζήτησε από τον καθ. Δημήτρη Τσάτσο να αναλάβει υπό την εποπτεία και ευθύνη του τη δημιουργία ενός ανοικτού πανεπιστημίου στον Δήμο της Αθήνας. Ο πρόωρος θάνατος του Τρίτση έφερε και το τέλος της προσπάθειας αυτής.

Το 1992 ο τότε Υπουργός Παιδείας Γ. Σουφλιάς εισάγει και καταθέτει μια παρωδία νόμου για το υπό ίδρυση Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Αν ο νόμος αυτός είχε ενεργοποιηθεί, σήμερα δεν θα υπήρχε Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Η κεντρική φιλοσοφία του ήταν το «Πανεπιστήμιο» να διοικείται από τη Σύνοδο των Πρυτάνεων. Ταυτόχρονα, ενδεικτικό ήταν ότι από τον «νόμο» απουσίαζε παντελώς η λέξη «εκπαίδευση», ενώ κυριαρχούσε εκείνη της επιμόρφωσης.

Τον Φεβρουάριο του 1995 ο Υπουργός Παιδείας Γ. Παπανδρέου μου ζήτησε να του καταθέσω μια πρόταση για το πώς θα μπορούσε να οργανωθεί και να αναπτυχθεί το  Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, ως ισότιμο των άλλων του εξωτερικού και ασφαλώς ισότιμο των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων της χώρας μας. Η πρόταση που κατατέθηκε δύο μήνες αργότερα σηματοδότησε και τη γέννηση του ΕΑΠ.

Χρέος μου είναι, επίσης, να αναφέρω έναν από τους στυλοβάτες του Open University της Βρετανίας. Τον πρώτο Γενικό Γραμματέα του, τον ελληνοκύπριο Αναστάσιο Χριστοδούλου (1932 – 2002), ο οποίος το 1998 γνώρισε από κοντά τις αρχικές προσπάθειες του ΕΑΠ ως επισκέπτης. Ο Χριστοδούλου σχεδίασε την οργανωτική και διαχειριστική δομή του Open University της Βρετανίας το 1968. Ο Λόρδος και καθηγητής Walter Perry, πρώτος πρύτανης του Open University περιγράφει χαρακτηριστικά: «Την 1η Ιανουαρίου 1969, όταν ξεκίνησε η δουλειά μας για την ίδρυση του Open University, η κυβέρνηση του εργατικού κόμματος μας έδωσε διορία δύο χρόνια να ετοιμάσουμε την οργάνωσή του και να δεχτούμε τους πρώτους 25.000 φοιτητές. Ο Χριστοδούλου ήταν ο βράχος της προσπάθειας. Αυτός οργανωτικός κι εγώ ακαδημαϊκός, με συμπλήρωσε με τις εξαιρετικές ικανότητές του στην οργάνωση». Ο Αναστάσιος Χριστοδούλου υπηρέτησε ως Γενικός Γραμματέας το Open University μέχρι το 1980. Αμέσως μετά ανέλαβε ΓΓ του Association of Commonwealth Universities.

Ο Λόρδος Walter Perry το 1995, σε μια άτυπη συζήτηση που είχαμε μαζί για το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, είχε σταθεί στο γεγονός ότι η μόνη ελπίδα ανάπτυξης ενός ιδρύματος τέτοιου τύπου θα ήταν η αυτόνομη ανάπτυξή του, χωρίς την εποπτεία άλλων ιδρυμάτων ή πανεπιστημίων. Αυτή ήταν εξ αρχής και η ισχυρή άποψη που επικράτησε στον σχεδιασμό του ΕΑΠ. Το ίδιο ακριβώς είχε αναφέρει σε προσωπική συζήτηση λίγο αργότερα και ο Desmond Keegan, που είχε την ευθύνη οργάνωσης του τεράστιου Ανοικτού Πανεπιστημίου της Κίνας.

Γιατί «ανοικτό» ;

Το Ανοικτό Πανεπιστήμιο έχει μια αποστολή: να είναι ανοικτό στον κόσμο, στον χώρο, στις μεθόδους και στις νέες ιδέες. Είναι ευέλικτο. Αυτά τα στοιχεία είναι που του προσδίδουν μια ζωντάνια, μια δροσιά, φρέσκιες ιδέες και εν τέλει, μια σύγχρονη μορφή χωρίς παραδοσιακούς περιορισμούς. Η έννοια της «ανοικτότητας» αναφέρεται κυρίως στην πολιτική και στρατηγική της εκπαίδευσης ως ιδεώδες και αντίληψη για την ενεργοποίηση συστημάτων ανοικτής εκπαίδευσης. Το πιο χαρακτηριστικό σύστημα αυτού του είδους είναι η εξ αποστάσεως εκπαίδευση.  

Ένα σύγχρονο πανεπιστήμιο τέτοιας μορφής θα πρέπει να είναι ανοικτό σε νέες μεθόδους και ιδέες. Χωρίς ευελιξία μπορεί να εγκλωβιστεί στις ίδιες του τις εφαρμογές με δυσκολίες επαναπροσδιορισμού. Οι δυνατότητες εφαρμογών και τεχνολογίας ανανεώνονται και αλλάζουν. Αν το ίδρυμα δεν μπορέσει να προσαρμόσει και να προσαρμοστεί στις νέες εξελίξεις και δυνατότητες, μπορεί να μείνει πίσω και να χάσει πολύτιμο χρόνο εκπαιδευτικών καινοτομιών και εφαρμογών.

Η ανοικτή εκπαίδευση, όπως αναφέρει ο καθηγητής Alan Tait μπορεί να πάρει διάφορες μορφές:

•    Εκπαίδευση για όλους: δωρεάν ή μικρού κόστους σχολεία και πανεπιστήμια, με εκπαιδευτικές επιλογές διαθέσιμες σε όλους, η οποία χρηματοδοτείται από την πολιτεία.

•    Ανοικτή πρόσβαση σε προγράμματα, τα οποία οδηγούν σε ολοκληρωμένα και αναγνωρισμένα διπλώματα. Αυτά προσφέρονται από ανοικτά πανεπιστήμια  

•    Ανοικτή πρόσβαση σε μαθήματα ή προγράμματα, τα οποία δεν προσφέρουν αναγνωρισμένα διπλώματα, αλλά βεβαιώσεις επιτυχούς παρακολούθησης (MOOCs και άλλα σχετικά).

•    Ανοικτοί εκπαιδευτικοί πόροι (ή πηγές), στους οποίους έχουν πρόσβαση όλοι όσοι θέλουν να αξιοποιήσουν μαθήματα σε βίντεο, υποστηρικτικό υλικό κάθε τύπου

•    Ανοικτά βιβλία, τα οποία βρίσκονται στο διαδίκτυο ελεύθερα προς χρήση

•    Ανοικτή έρευνα, όπου ερευνητικές εργασίες είναι διαθέσιμες σε όλους

•    Ανοικτά δεδομένα, τα οποία μπορεί κάποιος να αξιοποιήσει, να τα επαναχρησιμοποιήσει,  να τα προωθήσει σε κάθε ενδιαφερόμενο

Ανάπτυξη και κοινωνική δικαιοσύνη

Τα ανοικτά πανεπιστήμια στοχεύουν κατά κύριο λόγο στην ανάπτυξη. Όχι απλά και μόνο στη διδασκαλία και έρευνα. Στοχεύουν σε μια ουσιαστική (αν όχι ριζοσπαστική) συνεισφορά της ανώτατης εκπαίδευσης σε θέματα δημογραφίας, μεγαλύτερου αριθμού φοιτούντων σπουδαστών, ποιοτικότερης εκπαίδευσης, καινοτόμας και ευέλικτης εκπαίδευσης, προσαρμογής της ανώτατης εκπαίδευσης σε σύγχρονες ανάγκες, αλλά και εφαρμογές. Τα επόμενα χρόνια, στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης, οι μετακινήσεις πληθυσμών και οι αριθμοί όλο και λιγότερο αποφοιτούντων νέων, θα δημιουργήσουν μια ανισορροπία στο κοινωνικό περιβάλλον. Τα υπάρχοντα συμβατικά εκπαιδευτικά ιδρύματα δεν είναι ικανά να δώσουν λύσεις και να εναρμονίσουν τα παραδοσιακά δεδομένα με τις νέες ανάγκες και απαιτήσεις που διαμορφώνονται. Στην περίπτωση αυτή, τα ανοικτά πανεπιστήμια έχουν τη δυνατότητα να προσαρμόσουν τις δραστηριότητές τους σε μια πολιτική ανάπτυξης και κοινωνικής δικαιοσύνης.

Προφανώς όλες οι προσαρμογές ενός ανοικτού πανεπιστημίου πρέπει να γίνονται μέσα από μια διαδικασία δημοκρατικών επιλογών και υιοθέτησης ευέλικτων μεθοδολογιών. Μόνο έτσι το ίδρυμα μπορεί να ανταποκριθεί σε ανάλογες απαιτήσεις.

Τα παραπάνω, είναι η απόδειξη ότι τα ανοικτά πανεπιστήμια δεν πρέπει μόνο να προωθούν τη δημοκρατία, αλλά να την ενεργοποιούν στην καθημερινή πράξη, να την βιώνουν. Χωρίς  δημοκρατικές ιδέες και αντιλήψεις, χωρίς δημοκρατικές διαδικασίες συνεχούς διαλόγου, θα πάψουν να υπάρχουν, θα χάσουν το ουσιαστικό τους περιεχόμενο και θα παραμείνουν χωρίς ουσιαστική ταυτότητα.

Ως προς την ακαδημαϊκή και εκπαιδευτική τους διάσταση, είναι παραπάνω από απαραίτητο να ενσωματώνουν κάθε τεχνολογική δυνατότητα στην υπηρεσία της ποιοτικής εκπαίδευσης. Ο σχεδιασμός και η ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού, που είναι θεμελιακό στοιχείο της λειτουργίας τους, τώρα πλέον έχει δυνατότητες προσαρμογών. Οι δυνατότητες της δεκαετίας 1980 και 1990 έχουν εμπλουτιστεί με σύγχρονα δεδομένα. Το μεγάλο κόστος και το χρονοβόρο του εκπαιδευτικού υλικού εκείνων των χρόνων έχει μειωθεί σε μεγάλο βαθμό με ένα σημαντικό πλεονέκτημα: την αξιοποίηση της τεχνολογίας. Ο εξ αρχής σχεδιασμός του υλικού, η επικαιροποίηση και ο εμπλουτισμός του, διαθέτει μια ευελιξία που επιτρέπει μείωση του κόστους και του χρόνου δημιουργίας του, καθώς επίσης δυνατότητες άμεσης διακίνησης του εκπαιδευτικού πακέτου προς τους αποδέκτες (φοιτητές).

Προϋποθέσεις και λόγοι ανάπτυξης του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου  

Από την εποχή της ίδρυσης του ΕΑΠ πριν είκοσι χρόνια πολλά άλλαξαν. Πληθώρα ακαδημαϊκών ιδρυμάτων δημοσίων και ιδιωτικών έχουν ξεκινήσει και προσφέρουν σπουδές εξ αποστάσεως. Πολλά συμβατικά πανεπιστήμια έχουν δρομολογήσει ανάλογα προγράμματα ευέλικτης εκπαίδευσης. Το τοπίο των εναλλακτικών μορφών εκπαίδευσης εμπλουτίζεται και διαμορφώνει μια νέα εικόνα στον ορίζοντα. Οι συνθήκες αλλάζουν και οι προϋποθέσεις μεταβάλλονται. Οι προκλήσεις για το ΕΑΠ έχουν αλλάξει μορφή τα τελευταία χρόνια.

•    Αυτό, το οποίο διαμορφώνεται στον ορίζοντα σε εθνικό και διεθνές πεδίο, είναι ο ανταγωνισμός σε μια σειρά από σχετικά θέματα με τις επιλογές και τη στρατηγική του ιδρύματος. Το ΕΑΠ θα πρέπει να είναι ικανό να αντιμετωπίσει αυτόν τον ανταγωνισμό με τα πλεονεκτήματα που διαθέτει.

•    Ο ορίζοντας της ανάπτυξής του θα πρέπει να κοιτά μπροστά πολλά χρόνια. Μόνο έτσι θα διαμορφώσει μια πολιτική ποιότητας και ανάπτυξης. Το όραμά του πρέπει να προσδιοριστεί με κάθε δυνατότητα μετρισημότητας, έτσι ώστε να προετοιμαστεί και να σχεδιάσει τα επόμενα βήματά του.

•    Το ΕΑΠ είναι το πανεπιστήμιο εκείνο που θα πρέπει να συνδυάσει τις επιλογές και πρακτικές του με την πιο σύγχρονη τεχνολογία που υπάρχει. Το πλεονέκτημα αυτό είναι ταυτόχρονα και εργαλείο βελτιωτικής εφαρμογής του.  

•    Με βάση τα παραπάνω, είναι απαραίτητο να προχωρήσει στη βασική και εφαρμοσμένη έρευνα σε όλα τα πεδία που προσφέρει. Με γνώμονα και μεθοδολογία την εξ αποστάσεως εκπαίδευση, να ανοίξει νέους ορίζοντες ερευνητικών πεδίων.  

•    Είναι παραπάνω από απαραίτητο για πρώτη φορά στην ιστορία του, να ακολουθήσει μια πολιτική απόλυτης διαφάνειας στις διαχειριστικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητές του. Διαφάνεια στα οικονομικά, στις στρατηγικές του επιλογές και σε όλα τα διαχειριστικά και διοικητικά δεδομένα.

•    Δεν θα υπάρξει ανάπτυξη, αν το ΕΑΠ δεν μπορέσει να ανανεώσει, να επικαιροποιήσει ή να αναπτύξει εξ αρχής ένα εκπαιδευτικό υλικό σύγχρονο και ευέλικτο. Η αναδιαμόρφωση του υλικού κάθε μορφής είναι άμεσης προτεραιότητας, αλλά και ευθύνης του.  

•    Οι διδάσκοντες με σύμβαση, που αποτελούν την πλειοψηφία των καθηγητών – συμβούλων (ΣΕΠ) θα πρέπει να αποκτήσουνε σημαντικότερο ρόλο στην ανάπτυξη του εκπαιδευτικού υλικού. Χωρίς τη συμβολή τους δεν θα μπορέσει να υπάρξει αναδιαμόρφωσή του.

•    Ταυτόχρονα όμως, ο νέος ρόλος τους θα πρέπει να συνοδεύεται από ειδική επιμόρφωση σε ζητήματα μεθοδολογίας, τα οποία είναι απαραίτητα για την πιο αποτελεσματική τους εμπλοκή.

•    Η λογική των συνεργασιών με ελληνικά και ξένα ΑΕΙ, που διαθέτουν εμπειρία και τεχνογνωσία σε αντικείμενα αιχμής, θα δώσουν μια σύγχρονη ώθηση στην ανάπτυξη του ιδρύματος. Το ίδιο θα συμβεί στην αναβάθμιση και επικαιροποίηση των παλαιών και νέων προγραμμάτων σπουδών.

•    Η βασική μονάδα του ΕΑΠ ως προς τις εκπαιδευτικές εφαρμογές είναι το Εργαστήριο Εκπαιδευτικού Υλικού και Εκπαιδευτικής Μεθοδολογίας (ΕΕΥΕΜ). Η μονάδα αυτή θα πρέπει να ενισχυθεί με εκπαιδευτικά και τεχνολογικά μέσα για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις όλου του πανεπιστημίου.

•    Το ίδιο το Εργαστήριο σε συνεργασία με την Μονάδα Εσωτερικής Αξιολόγησης είναι απαραίτητο να δημιουργήσουν ένα σύστημα υποστήριξης των διδασκόντων, αλλά και των φοιτητών σε ζητήματα μεθοδολογίας και μεγαλύτερης αποτελεσματικότητας της πορείας τους.

•    Η πρόσβαση στα προπτυχιακά προγράμματα του ΕΑΠ θα πρέπει να είναι ελεύθερη, με προϋπόθεση την ευέλικτη αναδιάρθρωση των διοικητικών και μη υπηρεσιών του ιδρύματος. Το πανεπιστήμιο είναι ανοικτό και θα πρέπει να ενεργοποιήσει, μετά από 20 χρόνια ύπαρξης, το βασικό του αξίωμα: την ελεύθερη πρόσβαση. Στα μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών οι προϋποθέσεις έχουν άλλη διάσταση και αποτελούν διαφορετικό μοχλό επιλογών.

•    Τέλος, το πανεπιστήμιο θα πρέπει να ακολουθήσει μια συνεχή πολιτική διασφάλισης της ποιότητας του εκπαιδευτικού και ερευνητικού έργου και μια πολιτική αξιοποίησης όλων των ανοικτών εκπαιδευτικών πόρων.  

Φαίνεται ότι όλες οι παραπάνω προϋποθέσεις οδηγούν σε ένα ανανεωμένο, ανταγωνιστικό και ποιοτικό ακαδημαϊκό ίδρυμα. Τα χρόνια λειτουργίας και η εμπειρία του δείχνουν προς ένα μονόδρομο. Αν η στρατηγική ανάπτυξης οδηγηθεί σε μια ανάλογη πορεία, τότε θα υπάρξουν τα θεμέλια για μια αναπροσαρμογή της πολιτικής του. Το Ανοικτό Πανεπιστήμιο θα αναπτυχθεί μόνο αν προσδιορίσει, εκτός των ακαδημαϊκών του κριτηρίων, την ύπαρξή του με βασικές αξίες κοινωνικής δικαιοσύνης.