Η ΑΓΡΥΠΝΙΑ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ

Πηγή: file:///C:/Users/nch/Desktop/H_A___Pervigilium_Ven.pdf

γράφει ο Σωκράτης Σκαρτσής

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 

H Αγρύπνια της Αφροδίτης είναι ένα λόγιο ποίημα του 2ου μ. Χ. (αν γράφτηκε από τον ιστορικό Φλώρο, όπως βάσιμα υποστηρίζεται) ή του 4ου αι. Θέμα του είναι το Pervigilium, οργιαστικό ξενύχτι για την Αφροδίτη την πρώτη νύχτα του Απρίλη (λέξη που προέρχεται από το λατινικό aperire και σημαίνει ανοίγω - άνοιξη). 

Αυτή η αγρύπνια ήταν λαϊκή γιορτή βέβαια, που όμως τελικά έγινε δημόσια κι επίσημη, κι έτσι γράφτηκε γι’ αυτήν ένα τέτοιο ποίημα, που φανερά ακολουθεί το βουκολικό μανιερισμό της εποχής στο ύφος του γενικά και είναι γεμάτο μυθολογικές αναφορές κι επιδράσεις ποικίλες, ελληνικές (απ’ το Μελέαγρο γ.π. ή στωικές) και λατινικές. 

Σίγουρα είναι ένα ποίημα όχι σπουδαίο, όμως έχει πολλή δροσιά, δίνει μια κοσμοθεωρία πλήρη και ακεραιωμένη και κρατάει στη γλώσσα του ευγένεια μέχρι τη θλίψη του τέλους με την ήρεμη αποδοχή της μετριότητας, φυσική κατάληξη της βουκολικής μανιέρας, που πάντως άφησε άνετα να περάσουν απ’ την καλλιεργημένη πέννα του ποιητή αξιόλογοι στίχοι, πιο ελεύθεροι, αυθεντικοί για την ατμόσφαιρα της λαϊκής γιορτής. 

Έτσι, όσο κι αν είναι ένα μέτριο ποίημα, η Αγρύπνια της Αφροδίτης έχει αγαπηθεί από τους ποιητές κι έχει μεταφραστεί πολλές φορές (όχι στην Ελλάδα: η πρώτη, νομίζω, είναι αυτή που ξανατυπώνεται εδώ, εκτός αν λογαριάσουμε το «όποιος ποτέ του δεν αγάπησε» του Σεφέρη, που αποδίδει πιστά το α΄ ημιστίχιο του περίφημου εφυμνίου: cras amet qui numquam amavit, quique amavit cras amet). 

Dino Licci-Pervigilium Veneris-acrilico su tela 120X180

Αγάπη αύριο ο ανέμαθος κι αγάπη ο μαθημένος! 

Άνοιξη νέα, άνοιξη ωδών, άνοιξη ο κόσμος πάλι,

 Άνοιξη οι αγάπες σμίγουνε, άνοιξη τα πουλάκια 

και λυεί το δάσος τα μαλλιά με τις βροχές

 του γάμου.

 Αύριο η Μητέρα του Έρωτα μες στις σκιές των

 δέντρων

 πλέκει καλύβες θαλερές με της μυρτιάς

 βεργούλες, 

Αύριο τα δίκια η Διώνη λέει απ’ τον ψηλό της

 θρόνο.

 Αγάπη αύριο ο ανέμαθος κι αγάπη ο μαθημένος! 

Τότε απ’ το αίμα του ουρανού κι απ’ τους 

αφρούς ο πόντος 

μέσα απ’ τους γαλανούς χορούς, μέσα απ’ τα

 δίποδα άτια 

κύμα τη Διώνη έπλασε, θαλασσινό νεράκι. 

Αγάπη αύριο ο ανέμαθος κι αγάπη ο μαθημένος!

 Αυτή την πορφυρή χρονιά πετράδια ζωγραφίζει, 

αυτή τις κομπωτές θηλές μες στους καλούς

 ζέφυρους

 βιάζει μπουμπούκια να δεθούν· αυτή τις 

δροσοστάλες 

που αφήνει η αύρα στη νυχτιά σκορπάει φωτός

 νεράκια· 

και τρέμουν δάκρυα λαμπερά στο βάρος τους να 

πέσουν,

 αργή η σταγόνα κρεμαστή κρατιέται απ’ την

 ακρούλα.

 Να, τη ντροπή τους δείξανε τα πορφυρά 

λουλούδια·

μέσ’ απ’ τις νύχτες καθαρά με τ’ άστρα τα

 νεράκια 

πρωί απ’ τα πέπλα τ’ ανοιχτά βγάζουν θηλές

 παρθένες.

 Αυτή ειπε υγρά μες στο πρωί τριαντάφυλλα να

 δέσουν·

 πλασμένα απ’ του Έρωτα φιλιά κι από της

 Κύπρης το αίμα 

κι απά πετράδια και φωτιές και τις πορφύρες του

 ήλιου,

 αύριο το κόκκινο, που κλειούν στο πύρινο 

ένδυμά του, 

στο υγρό μπουμπούκι του έρωτα δε θα ντραπούν 

ν’ ανοίξουν.

Αγάπη αύριο ο ανέμαθος κι αγάπη ο μαθημένος! 

Αυτή ειπε οι Νύμφες, η θεά, να ’ρθούν στο 

μυρτοδάσος: 

Πάει με τις νέες το Παιδί· μα πώς να το πιστέψεις

 πως είναι ο έρωτας αργός, όταν βαστάει σαΐτες;

 Ελάτε, Νύμφες, δίχως όπλα, αργός ο Έρωτας

 είναι!

 Του είπε, άοπλος να ’ρθει, γυμνός να ’ρθει του

 είπε, 

με τόξο ή βέλος τίποτα, με φλόγα, να μη βλάψει. 

Μα, Νύμφες, φυλαχτείτε εσείς, ο Πόθος είναι 

ωραίος: 

όλος είναι όπλα ο έρωτας όσο γυμνός που είναι.

 Αγάπη αύριο ο ανέμαθος κι αγάπη ο μαθημένος!

Παρθένες σου ίδιες στη ντροπή μας στέλνει η 

Αφροδίτη:

παρακαλούμε μόνο αυτό: φύγε, Δηλία Παρθένα, 

το δάσος να μη ματωθεί απ’ της θυσίας τα ζώα.

 Θα σε παρακαλούσε αυτή, αν λύγαγε η ντροπή

 σου· 

θα σε καλούσε αυτή να ’ρθείς, αν ταίριαζε,

παρθένα. 

Τρεις νύχτες μέσα στη γιορτή θα ’βλεπες τους

 χορούς μας

 κοπαδιαστά στις συντροφιές τ’ άλση σου να 

περνάμε 

μες στα στεφάνια λουλουδιών, μες στης μυρτιάς

 καλύβες. 

Δήμητρα, Βάκχος, θα ’ρχονται, των ποιητών ο

 Απόλλων.

 Όλη τη νύχτα στη γιορτή κι αγρύπνια μες στους

 ύμνους: 

Στα δάση η Διώνη ας κυβερνά! Εσύ Δηλία, φύγε!

 Αγάπη αύριο ο ανέμαθος κι αγάπη ο μαθημένος!

 Κριτήριο πρόσταξε η θεά στητό στα Υβλαία 

λουλούδια:

 Πρωτόθρονη νόμους θα πει, δίπλα της θα ’ναι οι

 Χάρες. 

Ύβλα, λουλούδια σκόρπισε, ό,τι έφερε η χρονιά

 σου! 

Ύβλα, λουλούδια φόρεσε τον κάμπο όλο της

 Αίτνας! 

Θα ’ρθουν οι κόρες των αγρών και των βουνών οι κόρες

κι αυτές που δάση ή σύδεντρα ή βρύσες

 κατοικούνε: 

Είπε όλοι νά ’ρθουν, του Παιδιού του φτερωτού

 η Μητέρα,

 είπε, του Έρωτα και γυμνού οι νέες να μην

 πιστεύουν.

Αγάπη αύριο ο ανέμαθος κι αγάπη ο μαθημένος!

 ………………………………………………. 

κι ήσκιους ν’ απλώνει θαλερούς πάνω στα νέα

 λουλούδια! 

……………………………………………….

Σαν αύριο ο Ουρανός αρχή ζευγάρωσε στο γάμο.

 Να πλάσει όλη τη χρονιά νέφη εαρινά ο 

Πατέρας, 

στον κόλπο γάμου ήρθε βροχή του γόνιμου

 ταιριού του, 

απ’ όπου όλα θα τα ’δινε δετός στο μέγα σώμα. 

Αυτή και φλέβες και ψυχή, λεπτή πνοή χυμένη, 

βαθιά γεννήτρα κυβερνά με μυστικές δυνάμεις. 

Στον Ουρανό, σ’ όλη τη γη, στον απλωμένο 

πόντο,

 η άπαυτη ορμή της ανοιχτήν οδό καρποφορίας

 ποτίζει και του κόσμου λέει να βρει της γέννας

 δρόμους. 

Αγάπη αύριο ο ανέμαθος κι αγάπη ο μαθημένος!

 Αυτή τους Τρώες της γενιάς τους έκανε 

Λατίνους· 

αυτή κόρη Λαυρεντινή ταίρι έδωσε στο γιο της.

Μετά στον Άρη απ’ το ιερό δίνει σεμνή παρθένα·

 αυτή τους γάμους έκανε Ρωμαίων και Σαβίνων,

 Ράμνες, Κυρίτες από κει και κληρονόμα γέννα

 για το Ρωμύλο Καίσαρα πατέρα, γιο, να πλάσει.

 Αγάπη αύριο ο ανέμαθος κι αγάπη ο μαθημένος!

 Τους κάμπους τρέφει η ηδονή, οι κάμποι την

 Κύπρη νιώθουν· 

κι ο γιος της Διώνης, ο Έρωτας, λένε, έγινε στον

 κάμπο. 

Αυτή όταν κάρπιζε ο αγρός στους κόλπους της 

τον πήρε·

 αυτή τον τάιζε τρυφερά των λουλουδιών φιλάκια.

Αγάπη αύριο ο ανέμαθος κι αγάπη ο μαθημένος!

Νά που στα σπάρτα το πλευρό αργά οι ταύροι

 απλώνουν, 

Καθένας ήσυχος κοντά στο ταίρι της αγάπης.

 Μέσα στις σκιές βελάζοντας νά ταίρια - ταίρια 

αγέλες.

 Κι είπε η θεά όλα τα πουλιά όλο να κελαηδούνε.

 Τώρα όλοι οι κύκνοι την τραχειά φωνή στα

 βάλτα απλώνουν. 

Το ταίρι του Τηρέα απαντάει μέσα στη σκιά της

 λεύκας 

και λες τα πάθη του Έρωτα ταιριάζει η μουσική 

του, 

πως δε θρηνεί την αδερφή που είχε βάρβαρο άντρα

Αυτό, τραγούδι· εγώ, σιωπή. Πότε θα ’ρθεί η 

άνοιξή μου; 

Πότε, χελιδόνι κι εγώ, θα πάψω να σωπαίνω; 

Τη Μούσα έχασα στη σιωπή, δε με κοιτάζει ο 

Φοίβος. 

Έτσι οι Αμύκλες άφωνες απ’ τη σιωπή χαθήκαν.

 Αγάπη αύριο ο ανέμαθος κι αγάπη ο μαθημένος!

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 

Η Αγρύπνια της Αφροδίτης είναι μια αφορμή (μόνο) να θυμηθούμε τα οργιαστικά ανοιξιάτικα τραγούδια της Αρχιχρονιάς, της γέννησης της Φύσης, από το βαβυλωνιακό Ενούμα έλις μέχρι τα ινδικά κείμενα της Βαλαβαράτα κι απ’ τα Carmina Burana μέχρι τα καλαντίσματα και τα πιο δραματικά δημοτικά μας τραγούδια, όπως του «Νεκρού αδερφού»: κύκλος πολύ μεγάλος που και η περιγραφή του θα βάραινε πολύ εδώ, κοντά στο Pervigilium. 

Ας λειτουργήσει λοιπόν άνετη η μνήμη μας. Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε ξεχωριστά τη μετρική του ποιήματος, που μας ενδιαφέρει πολύ για τη μελέτη του δεκαπεντασύλλαβου (και παραπέμπω γι’ αυτό στη «Μελέτη για το δεκαπεντασύλλαβο» που δημοσίευσα στην Υδρία, Όστρακα, Πάτρα 1973, σσ. 10-11-12, μαζί με αυτή τη μετάφραση). 

Ενώ δηλαδή είναι γραμμένο στο λατινικό τροχαϊκό επτάμετρο (τροχαϊκά τετράμετρα προσωδιακά), τονικά οι στίχοι διαβάζονται σχεδόν χωρίς εξαίρεση σαν τροχαϊκοί δεκαπεντασύλλαβοι και το εφύμνιο σαν δεκαεξασύλλαβος. (Κι ακόμη, κρατάει σταθερά την τομή του στίχου, σπάνια έχει διασκελισμό και γενικά η μετρική του είναι τυπικά λαϊκή).

 Αυτά τα δεδομένα πρέπει να λογαριαστούν σοβαρά (μαζί με τ’ ανάλογα Ομηρικά και τα μεταγενέστερα παραδείγματα) στη μελέτη της μετρικής της παγκόσμιας λαϊκής και λόγιας ποίησης) Προσωπικά δεν έχω καταλήξει σε κάποια τελική άποψη, περιορίζομαι λοιπόν να παραπέμψω στην παραπάνω μελέτη μου. 

Από τις κάθε είδους αναφορές σημειώνω τις απόλυτα απαραίτητες: Μητέρα του Έρωτα, Διώνη: η Αφροδίτη * Παιδί: ο Έρωτας * Δηλία Παρθένα: η Άρτεμη * Ύβλα: όνομα τριών πόλεων της Σικελίας * Γύρο από το στ. 58 έχουν πιθανότατα εκπέσει στίχοι * Πατέρας: ο Ουρανός * στ. 69: Οι φευγάτοι Τρώες ίδρυσαν το Λάτιο * Λαυρεντινή κόρη: η Λαβίνια, κόρη του Λαβίνου και της Αμάτας, όνομα εθνικό· γιος της θεάς, ο Αινείας * στ. 71: Εννοείται η Ρέα Σίλβια * στ. 73: Δύο από τις τρεις αρχικές ρωμαϊκές 9 φυλές * Κυρίτες: οι Σαβίνοι * στ. 74: Εννοείται ο Καίσαρ και ο Αύγουστος * στ. 85-88: Αναφορά σε γνωστό ελληνικό μύθο για το χελιδόνι και το αηδόνι * Αμύκλαι: πόλη κοντά στον Ευρώτα κι άλλη λατινική· για μια από τις δυο λεγόταν πως χάθηκε γιατί, μετά από πολλές ψεύτικες ειδήσεις για εχθρική επίθεση, είχε απαγορεύσει κάθε τέτοια αναστάτωση, ώστε, όταν πραγματικά ήρθε ο εχθρός, κανείς δεν τόλμησε να το φωνάξει· η φράση ήταν παροιμιακή. 

Στη μετάφραση ακολούθησα βασικά το κείμενο του Robert Shilling (Les belles lettres, Paris 1961), προτιμώντας όμως γενικά τις γραφές των χειρογράφων· σε μια δυο περιπτώσεις ακολούθησα το κείμενο στην έκδοση Loeb.