Διάκριση των όρων «πολιτισμός» και «κουλτούρα»

Πηγή: http://el.wikipedia.org/wiki/Πολιτισμός

Ο «πολιτισμός» και στα ελληνικά συγχέεται συχνά με ένα γνήσιο υποσύνολό του, τον όρο «κουλτούρα». Ιστορικά, οι δύο αυτοί όροι αντανακλούν μέσα από τις διαφορετικές σημασίες που τους έχουν κατά καιρούς αποδοθεί και τις διαφορετικές χρήσεις στις οποίες έχουν αξιοποιηθεί πολλές καίριες ιδέες, συνθήκες, εμπειρίες και συγκρούσεις που προσδιόρισαν τη φυσιογνωμία και την εξέλιξη της σύγχρονης εποχής. Η λέξη πολιτισμός, καθώς και η συγγενής της και συχνά χρησιμοποιούμενη σήμερα ως συνώνυμη λέξη κουλτούρα(ως culture) εμφανίστηκαν ίσως απροσδόκητα αργά στην ιστορία. Η πρώτη χρήση τους εντοπίζεται στη Δ.Ευρώπη κατά τα τέλη το 18ου αιώνα και την καθιέρωσή τους τον 19ο αιώνα, κατά την εποχή που αποκαλείται συνήθως νεότεροι χρόνοι ή νεωτερικότητα. Οι δύο αυτές λέξεις σε σύντομο χρονικό διάστημα απέκτησαν τόσο πολλές και διαφορετικές σημασίες, όσο και παρεξηγήσεις σχετικά με τον ορισμό τους. Ουσιαστικά αναδείχθηκαν σε βασικούς όρους όλων των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, από τη φιλοσοφία και την αρχαιολογία, έως την ιστορία, την κοινωνιολογίακαι την εθνολογία. Ωστόσο, ακόμα και στο πλαίσιο της επιστημονικής χρήσης τους, φαίνεται πως δεν υπάρχει συμφωνία σε ό,τι αφορά στο νόημά τους.

Οι πρώτοι χρήστες του όρου «πολιτισμός», του απέδιδαν πιθανόν τη σημασία της εκλεπτυσμένης συμπεριφοράς, της εξελικτικότητας του ατόμου, της ευγενείας και της απελευθέρωσης των ηθών, ως στοιχεία που έπονται της συμπεριφοράς κάποιου που ζει σε μια πόλη, κάποιου «πολιτισμένου». Αυτή η σύλληψη, αριστοκρατικής καταγωγής, περιείχε τη ιδέα της εξέλιξης του συνόλου προς το καλύτερο, και είχε ως κεντρική ιδέα έναν προοδευτικό πολιτισμό και μία πολιτισμένη και εκπολιτιστική Δύση. Σύμφωνα με τον Albert Sanon:

«Πάντα με το άρθρο να προηγείται στον ενικό αριθμό, ο πολιτισμός εξέφρασε την ανάγκη παγκοσμιοποίησης του διαφωτισμού και την πίστη του σε μία πρόοδο δίχως τέλος ολόκληρης της ανθρωπότητας, με τις ανθρώπινες κοινωνίες να οφείλουν - η καθεμία με τον ρυθμό της- να γίνουν συμμέτοχοι του ενιαίου πολιτισμού, ακολουθώντας το παράδειγμα των πιο προχωρημένων μεταξύ τους κοινωνιών» ^[5]. Τον 19ο αι. ο όρος πολιτισμός συνδεόταν ακόμη με την έννοια της προόδου, της τελειοποίησης και της αξιολόγησης (με την έννοια της κρίσης).

Το 1952 οι εθνολόγοι Άλφρεντ Κρέμπερ (Alfred Kroeber) και Κλάιντ Κλάκχον (Clyde Kluckhohn) κατέγραψαν 164 διαφορετικούς ορισμούς της κουλτούρας, και έκτοτε ο αριθμός αυτός αυξήθηκε. Τούτη η εννοιολογική διάσταση είναι εντονότερη στην Ελλάδα καθώς η λέξη «κουλτούρα» είναι γλωσσικό δάνειο το οποίο στερείται παραγώγων στην ελληνική γλώσσα. Το σημαντικότερο πιθανώς πρόβλημα είναι ότι και οι δύο έννοιες δεν έτυχαν συστηματικής επεξεργασίας και εφαρμογής, καθώς δεν διαθέτουμε μακρά και πλούσια παράδοση στις κοινωνικές επιστήμες. Είναι ενδεικτική η μοίρα της «κουλτούρας», η ξενικότητα της οποίας προκαλεί συχνά αντιδράσεις Ο Μ. Πλωρίτης λόγου χάρη, διερωτάται αγανακτισμένος «πότε επιτέλους θα αντικαταστήσουμε την ξενική και κακόηχη λέξη κουλτούρα με τη θαυμάσια ελληνική και ταυτόσημη λέξη Παιδεία;»^[6] Προτάσεις έχουν γίνει επίσης προκειμένου αποδοθεί η ξένη λέξη ως «πνευματική καλλιέργεια»^[7], «πνευματικός πολιτισμός»^[8], «πολιτιστικό σύστημα»^[9] «πολιτιστικό μόρφωμα»^[10] κ.α.

Σήμερα, με τον όρο πολιτισμό έχουμε την τάση να συμπεριλαμβάνουμε τις διάφορες κουλτούρες. Ο Lévi-Strauss μιλάει για έναν ενιαίο πολιτισμό (civilisation) ο οποίος απαρτίζεται από διάφορες κουλτούρες (cultures). Έτσι ο όρος πολιτισμός (civilisation) κρατάει μία υπερεθνική έννοια, ενώ ο όρος κουλτούρα (culture) χρησιμοποιείται κυρίως σε (ενδο)κοινωνικό επίπεδο και μπορεί να αναφέρεται σε μία ομάδα ή μια κατηγορία. Υπό αυτό το πρίσμα θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο πολιτισμός αντιπροσωπεύει την ενότητα και η κουλτούρα την διαφοροποίηση.

Ο πολιτισμός ως αντιστοίχιση της λέξης culture/kultur διαχωρίζεται στην στενότερη έννοια του όρου και την πιο ευρεία, ανθρωπολογική του έννοια. Σύμφωνα με την Δήλωση της Mondiacult, της παγκόσμιας συνόδου για την πολιτιστική πολιτική (politique culturelle) που διοργανώθηκε το 1982 στο Μεξικό: « Με την ευρεία του έννοια ο πολιτισμός αντιπροσωπεύει σήμερα το σύνολο των διαφοροποιών στοιχείων, πνευματικών και υλικών, διανοητικών και συναισθηματικών που χαρακτηρίζουν μία κοινωνία ή μία κοινωνική ομάδα. Συμπεριλαμβάνει, εκτός των γραμμάτων και των τεχνών, τον τρόπο ζωής, τα βασικά δικαιώματα του ανθρώπου, το σύστημα αξιών, τις παραδόσεις και τα δόγματα. [...]. Με την στενή του έννοια εννοεί κυρίως το σύνολο των αξιών καθώς και τις γνωστικές και αισθητικές συνήθειες μίας κοινότητας και υπό αυτό το πρίσμα περιλαμβάνει την πολιτιστική κληρονομιά, τις τέχνες, τη λογοτεχνία και τα κινήματα σκέψης.» ^[11]

Η culture διάσταση του πολιτισμού

Η θέση του Τέιλορ

Ο Βρετανός Εθνολόγος Έντουαρντ Μπάρνετ Τέιλορ (Edward Burnet Tylor) στην εισαγωγή του βιβλίου του «ο Πρωτόγονος Πολιτισμός» εισήγαγε την καινοτόμο άποψη ότι ο πολιτισμός αποτελεί έκφραση της ζωής του ανθρώπου και «σύνθετο σύνολο που περιλαμβάνει τη γνώση, την πίστη, την τέχνη, το νόμο, τα ήθη και τα έθιμα και άλλες δεξιότητες που απέκτησε ο άνθρωπος ως μέλος μιας κοινωνικής ομάδας». Διαχώρισε έτσι την έννοια του πολιτισμού από αυτήν της λεγόμενης «υψηλής κουλτούρας» διευκρινίζοντας παράλληλα ότι ο πολιτισμός δε σχετίζεται με τη βιολογική κληρονομικότητα αλλά διαμορφώνεται σταδιακά από τους κοινωνικούς όρους που τον προσδιορίζουν.

Ο Τέιλορ όμως, επηρεασμένος από το πνεύμα του Διαφωτισμού και πεπεισμένος ότι οι κοινωνικές συνθήκες διαμορφώνουν τον πολιτισμό, θεώρησε ότι υπάρχουν συγκεκριμένες και αξιολογήσιμες εξελικτικές φάσεις ενός πολιτισμού που ορίζουν την -παγκοσμίως κοινώς αποδεκτή- πρόοδό του.

Η θέση του Μποάζ

Ο Φραντς Μποάζ (Franz Boas), υποστηρίζοντας τη θέση του Τέιλορ περί μη φυλετικής αναγωγής των πολιτισμικών όρων, προχώρησε τη συλλογιστική του ένα βήμα πιο πέρα και αντιτέθηκε στη θεώρηση του πολιτισμού ως αξιολογήσιμου μεγέθους με κοινώς αποδεκτά κριτήρια. Ο Μπόας, θεμελιωτής εξάλλου της έρευνας πεδίου, διετύπωσε την ρηξικέλευθη για την εποχή άποψη ότι κάθε πολιτισμός αποτελεί μία μοναδική ενότητα (που δεν μπορεί να ερμηνευτεί με κοινά εξελικτικά μέτρα).

Η γερμανική προσέγγιση και η επιρροή του Λάμπρεχτ

Η Γερμανία υπήρξε το επίκεντρο μιας τελείως διαφορετικής θεώρησης που, αν και και διαποτισμένη από τον ιδεαλισμό και μερικές φορές αντίθετη με κάθε πνεύμα επιστημονικότητας, σημάδεψε όμως βαθιά τη θεωρία του πολιτισμού. Πρόδρομος της γερμανικής θεώρησης υπήρξε ο φιλόσοφος Γιόχαν Χέρντερ (Johann G. Herder), ο οποίος υποστήριξε το 1774 ότι κάθε λαός χαρακτηρίζεται από μία λαϊκή ευφυΐα (Volkgeist). Καθοριστικός παράγοντας όμως στη διαμόρφωση της γερμανικής σκέψης στάθηκε η σχολή της Λειψίας και ο ιστορικός Καρλ Λάμπρεχτ (Karl Lambrecht).

Ο Λάμπρεχτ εφηύρε την έννοια της “λαϊκής ψυχής” (Volksseele) η οποία θεωρεί ότι περιγράφει την πολιτιστική σύνθεση κάθε λαού. Η προοδευτική εξέλιξη του λαϊκού αυτού εγγενούς συστατικού περνάει μέσα από διάφορες «πολιτιστικές εποχές» (Kulturzeitalter) που οδηγούν στη συγκρότηση κράτους και στο σχηματισμό πολιτιστικής εθνικής ταυτότητας. Σημαντικό παράγοντα συγκριτικής αξιολόγησης του πολιτισμού αποτελεί το τυπικό πλαίσιο του "γίγνεσθαι" κάθε λαού (Typik des Völkerwerdens).

Στη Γερμανία, αυτή η σύλληψη υπογράμμιζε τη σημασία της παραδοσιακής λογοτεχνικής και καλλιτεχνικής κουλτούρας που προερχόταν από τα λαϊκά στρώματα σε αντιδιαστολή με τον εξειδικευμένο επιστημονικά και φιλοσοφικά Διαφωτισμό. ¨Έτσι ο γερμανικός όρος kultur που προέκυψε αναφέρθηκε κυρίως στα πνευματικά δημιουργήματα, τη γλώσσα, τη θρησκεία και την ηθική (στον αντίποδα της διαφωτιστικής τεχνολογίας) που αποτελούν την κληρονομιά κάθε λαού και το διαφοροποιό στοιχείο του από άλλους.

Πάνω στη θεωρητική βάση που προσέφερε ο Λάμπρεχτ αναπτύχθηκε σημαντικά η Λαογραφία η οποία όμως έτσι αρχικά επιφορτίστηκε με την αναγωγή των επιμέρους παραδοσιακών στοιχείων σε ένα ευρύτερο πλαίσιο εθνικής συνείδησης. Στις θέσεις του Λάμπρεχτ άλλωστε βασίστηκε μεταγενέστερα ο ναζισμός έτσι ώστε να στοιχειοθετήσει την ανωτερότητα της αρίας φυλής.

Η λειτουργιστική προσέγγιση

Η λειτουργιστική προσέγγιση, επηρεασμένη από την κοινωνιολογία, βασίστηκε πάνω σε σχετικιστικές θέσεις του Ντιρκάιμ (Durkheim) και του Μος (Mauss), οι οποίοι -προτιμώντας πάντα τη χρήση του όρου civilisation ή αναλόγων του και όχι του culture- είχαν στηρίξει την άποψη ότι κάθε λαός έχει τον πολιτισμό του ανεξαρτήτως φυλής. Βρήκε τον κυριότερο εκφραστή της στον Μπρόνισλαβ Μαλινόβσκι, που ενώ εισήγαγε ενδιαφέρουσες ιδέες, δεν κατόρθωσε να σχηματίσει ένα επαρκές θεωρητικό πλαίσιο για τον πολιτισμό. Σημαντική πάντως παραμένει η παρατήρησή του ότι δεν είναι εφικτή η αναγωγή ενός πολιτισμού στις ρίζες του, καθώς και η τοποθέτησή του περί ανεδαφικότητας της εξελικτικής-αξιολογικής θεώρησης του πολιτισμού, μετακυλίοντας έτσι παράλληλα το βάρος της έρευνας περισσότερο στην επεξήγηση της εσωτερικής συνοχής του.

Η δομιστική προσέγγιση

Σύμφωνα με τη δομιστική προσέγγιση που εξέφρασε πρώτος ο Λεβί Στρως υφίσταται ένας υπερκείμενος πολιτισμός, οφειλόμενος στην κοινή καταγωγή των ανθρώπων που περιλαμβάνει τις επιμέρους εκφράσεις του, όπως αυτές διαμορφώνονται από τις κοινωνικές συνθήκες. Στόχος των δομιστών ήταν να παρουσιάσουν ένα μοντέλο που περιλαμβάνει όλα τα επιμέρους στοιχεία από τα οποία αυτό εξαρτάται και να προβλέψουν τις αλλαγές που μπορεί να επιφέρει μία συγκεκριμένη μεταβολή ενός στοιχείου πάνω στην αρχική δομή του μοντέλου. Ο ίδιος ο Στρώς είχε ισχυριστεί ότι «κάθε πολιτισμός μπορεί να θεωρηθεί ως ένα σύνολο συμβολικών συστημάτων» ^[12]. Κατά την εξέλιξη του δομισμού στην Αμερική διατυπώθηκε η θέση ότι κοινωνία και πολιτισμός είναι έννοιες αλληλοεξαρτώμενες και σχεδόν ταυτόσημες.

Οι απόψεις των δομιστών παρότι προσέφεραν ένα ολοκληρωμένο θεωρητικό πλαίσιο, επικρίθηκαν ότι εγκλωβίζουν μονοδιάστατα τη μελέτη στις δομές της κοινωνίας και αποτυγχάνοντας τελικώς να ερευνήσουν το αντικείμενο του πολιτισμού.

Το «μέτρο» του πολιτισμού

Ένας πολιτισμός είναι μια πολυδιάστατη φράκταλ δομή, ένας τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας που γεννάται από το μαθηματικό σπόρο της συλλογικής νοημοσύνης. Ως εκ τούτου δεν έχει χαρακτηριστική κλίμακα μέτρησης ώστε να αποτιμηθεί, είναι δύσκολο δηλαδή να βαθμολογήσουμε έναν πολιτισμό λαμβάνοντας υπόψη τις λεπτομέρειες όλων των σημείων που του δίνουν υπόσταση και για το λόγο αυτό υπήρχαν και υπάρχουν έντονες διαμάχες ακόμα και για τον ίδιο του τον ορισμό. Ένα μη ποιοτικό μέτρο της ανάπτυξης ενός πολιτισμού πρότεινε το 1964 ο Ρώσος αστρονόμος Νικολάι Καρντάσεφ με την κλίμακα Καρντάσεφ, που κατατάσσει έναν πολιτισμό σύμφωνα με την ενέργεια που είναι σε θέση να καταναλώνει και να χειραγωγεί. Το σκεπτικό ήταν πως οι ενεργειακές ανάγκες ενός πολιτισμού αντικατοπτρίζουν το βαθμό ανάπτυξής του και ταυτόχρονα την εξάπλωσή του στον Κόσμο. Η βασική βαθμονόμηση γίνεται με βάση τρεις ενεργειακές θέσεις στην κλίμακα που αντιστοιχούν στην ικανότητα πλήρους διαχείρισης των ενεργειακών πόρων: ενός πλανήτη που κατοικεί ή αποικίζει ο πολιτισμός (τύπος Ι), του άστρου του αντίστοιχου ηλιακού συστήματος (τύπος ΙΙ) και του γαλαξία του (τύπος ΙΙΙ).^[13] [14] Ο Καρλ Σαγκάν επέκτεινε την κλίμακα Καρντάσεφ πριν τον τύπο Ι ώστε να μπορεί να βαθμολογηθεί ο ανθρώπινος πολιτισμός στα στάδια της ως τώρα εξέλιξής του. Έτσι ο ανθρώπινος πολιτισμός, αν ξεκινά να μετράται με την αστικοποίηση που επέβαλλε την καλλιέργεια της γης για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών της ζωής στην πόλη, κάνει τότε το πρώτο σημαντικό ενεργειακό του άλμα. Το έτος 1900, κατά τη βιομηχανική επανάσταση, βαθμολογούμαστε κοντά στο 0,58 και το 2011 στο 0,72 - ο ανθρώπινος πολιτισμός δηλαδή βρίσκεται ακόμα στο στάδιο μηδέν, πριν από το στάδιο Ι. ^[15] Με το ρυθμό αύξησης των ενεργειακών αναγκών κατά μέσο όρο 3% το χρόνο σήμερα, υπολογίζεται πως το 2110 θα είμαστε πολιτισμός τύπου Ι. Η μετάβαση από πολιτισμό τύπου μηδέν σε τύπου Ι ενέχει υπαρκτό κίνδυνο να αφανιστεί ο πολιτισμός πριν την ολοκλήρωση της πλήρους μετάβασης σε τύπου Ι. Η εκτίμηση αυτή προκύπτει λόγω της πιθανής δυνατότητας χρήσης των νέων, παγκόσμιας κλίμακας, καταστρεπτικών πηγών ενέργειας (πυρηνική ενέργεια, πρόκληση σεισμών κλπ) από μηχανισμούς όπως η τρομοκρατία.^[4]

Σημειώσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

1. Άλμα πάνω↑ Ο προσωπικός ζωτικός χώρος (en:Personal space) του ανθρώπου οριοθετείται από ένα «απωστικό δυναμικό» για άλλους ανθρώπους γύρω του και μέσα σε αυτόν νιώθει ασφαλής. Μέσα στο ζωτικό χώρο οι μη οικείοι άνθρωποι θεωρούνται εύκολα εισβολείς και οι ισορροπίες παύουν εύκολα να είναι ευσταθείς καθώς κυριευόμαστε από το πρωτόγονο αίσθημα του φόβου. Το δυναμικό αυτό το αισθανόμαστε όταν συνταξιδεύουμε με αγνώστους σε ένα ασανσέρ για παράδειγμα. Ο οικογενειακός δεσμός, με αντίθετη δράση, προκαλεί ένα αντίθετο, ελκτικό δυναμικό, που επιτρέπει την προσπέλαση στο ζωτικό χώρο και δίνει τη δυνατότητα στα μέλη της οικογένειας να ζουν μαζί, να μοιράζονται πράγματα και να αγκαλιάζονται για παράδειγμα. Πέραν της οικογένειας ο ζωτικός χώρος γίνεται προσπελάσιμος και σε φίλους και γνωστούς, αν και σε μικρότερο βαθμό. Οι καλοί τρόποι είναι ένας τεχνητός τρόπος ώστε να αναπτύσσεται επίσης ένα δυναμικό που μας ηρεμεί και μας κάνει να αισθανόμαστε ασφαλείς ώστε να επιτρέπουμε σε αγνώστους να πλησιάζουν περισσότερο σε «απαγορευμένες» αποστάσεις για μη οικείους. Χωρίς αυτούς οι γειτονιές μέσα σε μια πόλη θα ήταν εμπόλεμες ζώνες, καθώς ο προσωπικός ζωτικός μας χώρος προεκτείνεται να περιλαμβάνει και την περιουσία μας. Προσωπικός χώρος και κοινωνική συμπεριφορά - Ο όρος δυναμικό χρησιμοποιείται καθώς το «πεδίο» του ζωτικού χώρου ομοιάζει με το ηλεκτρικό πεδίο γύρω από τα πρωτόνια που τείνει να τα κρατά σε απόσταση μεταξύ τους. Οι οικογενειακοί δεσμοί και οι καλοί τρόποι ομοιάζουν με την ισχυρή πυρηνική δύναμη που μπορεί και κρατά τα πρωτόνια ενωμένα στον πυρήνα ενός ατόμου, εξουδετερώνοντας την ηλεκτρομαγνητική αλληλεπίδραση (Εικόνα:Personal_Space.svg).
2. Άλμα πάνω↑ Χρησιμοποιείται ο όρος «culture» αντί του ελληνικού «κουλτούρα» καθώς ο τελευταίος συγχέεται με την επιφανειακή και για λόγους επίδειξης ενασχόληση με πνευματικά ή πολιτιστικά ζητήματα (-κουλτουριάρης).
3. Άλμα πάνω↑ Η μόδα είναι ένα στοιχείο κυρίως ταξικό που ανέκαθεν οριοθετεί τη διαστρωμάτωση της κοινωνίας παρά την ενώνει. Παρόλα αυτά σήμερα έχει ρόλο στην παγκοσμιοποίηση της «κουλτούρας», τη συνένωση δηλαδή των πολιτισμών, μέσω κοινών στοιχείων όπως το είδος της μουσικής, το στυλ ντυσίματος κλπ.

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

1. Άλμα πάνω↑ Μπαμπινιώτης, Γεώργιος. «Το πολιτιστικό έλλειμμα της πολιτικής».
2. Άλμα πάνω↑ Lucinda Holdforth, επιμ. (2009). Why Manners Matter: The Case for Civilized Behavior in a Barbarous World. Putnam: Amy Einhorn. ISBN 0399155325, 9780399155321.
3. Άλμα πάνω↑ Kaku, Michio. «if you had a once-in-a-lifetime opportunity to travel in time, where would you go and why? - the future of civilisation». Exclusive Interview By Kulvinder Singh Chadha. Astronomy Now.
4. ↑ ^{Άλμα πάνω, στο:4,0 4,1} Kaku, Michio. «Type zero and type I civilizations, What are the dangers?». A conversation with physicist Michio Kaku. The Daily Page.
5. Άλμα πάνω↑ Sanon, 1978
6. Άλμα πάνω↑ Πλωρίτης, 1980
7. Άλμα πάνω↑ Α. Ελευθερόπουλος, O Κοινωνικός βίος των Ανθρώπων 1930, σ. 76 κ.ε.
8. Άλμα πάνω↑ Π. Κανελλόπουλος, Ιστορία και Κριτική των Κοινωνιολογικών Θεωριών 1929, σ. 196)
9. Άλμα πάνω↑ Γκιζέλης, 1980 σ. 1 κ.ε.)
10. Άλμα πάνω↑ Αγραφιώτης, 1987, σ. 24
11. Άλμα πάνω↑ Conférence mondiale sur les politiques culturelles,1982
12. Άλμα πάνω↑ Clément, 1996
13. Άλμα πάνω↑ Kardashev, Nikolai (1964). «Transmission of Information by Extraterrestrial Civilizations» (PDF). Soviet Astronomy 8: 217.
14. Άλμα πάνω↑ Kardashev, Nikolai. "On the Inevitability and the Possible Structures of Supercivilizations", The search for extraterrestrial life: Recent developments; Proceedings of the Symposium, Boston, MA, June 18–21, 1984 (A86-38126 17-88). Dordrecht, D. Reidel Publishing Co., 1985, p. 497–504.
15. Άλμα πάνω↑ Dr. Michio Kaku about Future Civilizations.

Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

• Αγραφιώτης Δ. Πολιτιστικές Ασυνέχειες, Ύψιλον, Αθήνα, 1967.
• Γκιζέλης Γ., Το Πολιτισμικό Σύστημα. Ο Σημειωτικός και Επικοινωνιακός Χαρακτήρας του, Γρηγορόπουλος, Αθήνα, 1980.
• Φίλιας Βασίλης, Κοινωνιολογία του Πολιτισμού: Βασικές Οροθετήσεις και κατευθύνσεις, 1ος τόμος, Αθήνα, εκδόσεις Παπαζήση, 2000, ISBN 960-02-1392-5
• Πασχαλίδης Γ. «Εισαγωγή στην έννοια του πολιτισμού» στο Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, ΕΑΠ Πάτρα 1999 ISBN 960-538-054-4
• Πλωρίτης Μ., «Πολιτισμικός στασιμο-πληθωρισμός», εφ. Το Βήμα (270480)
• Journet, Nicolas: "Penser la culture", περιοδικό Sciences Humaines: Cultures, la construction des identites (No110 - Νοέμβριος 2000), ISSN 0996-6994
• Sanon, Albert, «Vocabulaire critique des relations culturelles internationales», Παρίσι, La maison du dictionnaire, 1978
• Schwarz, Georg, Kulturexperimente im Altertum, Berlin 2010
• Conférence mondiale sur les politiques culturelles (Mexico 1982). Rapport final, Paris : Unesco, 1982
• Clément, Catherine, "De la structure a l'Europe", περιοδικό Magazine Litteraire: 1966-1996, la passion des idées (hors série/ειδικό αφιέρωμα 1996), ISSN 0024-9807