Ολο το μεταφραστικό έργο ενός από τους σημαντικότερους διανοούμενους της γενιάς του ’30. Ποιήματα του Πάουντ, του Μπλέικ, του Οντεν, του Γέιτς και άλλων, που διαβάζονται σαν πρωτότυπα κείμενα
Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος στην Πάρο το 1956, φωτογραφημένος από τον Ανδρέα Εμπειρίκο
Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος - με όλα τα θετικά και τα αρνητικά του - ανήκει ασφαλώς στις προσωπικότητες της Γενιάς του '30. Εκτός από το δοκιμιακό, και το μεταφραστικό του έργο, παρότι μικρό σχετικά, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον.
Με τη συγκέντρωση τώρα όλων των μεταφράσεών του σε ένα βιβλίο οι νεότεροι αναγνώστες έχουν τη δυνατότητα και να εκτιμήσουν την ποιότητά τους και να τις συσχετίσουν με τις ποιητικές αναζητήσεις της μεταπολεμικής εποχής.
Ο Λορεντζάτος μετέφρασε την Κατάη (παλαιό όνομα της Κίνας) του Εζρα Πάουντ, τους Γάμους του Ουρανού και της Κόλασης του Γουίλιαμ Μπλέικ, τα Ξένια του Μοντάλε, ένα ποίημα του Οντεν, ένα του Χέλντερλιν, ένα του Γέιτς, ένα της Ζιμπόρσκα και τα δοκίμια του Πόου Η φιλοσοφία της συνθέσεως, Η ποιητική αρχή (όχι ολόκληρη) και το Εύρηκα.
Η «Κατάη» του Πάουντ
Η καλύτερη μετάφραση είναι, κατά τη γνώμη μου, αυτή της Κατάης του Εζρα Πάουντ, που το ιστορικό της συνιστά ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια του μοντερνισμού:
Το 1908 η χήρα του αμερικανού καθηγητή της ιαπωνικής τέχνης Ερνεστ Φενολόζα παρέδωσε στον Πάουντ μέρος από τα κατάλοιπα του συζύγου της (προκειμένου να τα επιμεληθεί), ανάμεσα στα οποία υπήρχαν τα προσχέδια μεταφράσεων κινέζων ποιητών καθώς και ένα δοκίμιο με τίτλο The Chinese Written Character as a Medium for Poetry. Τα ποιήματα, που τους έδωσε οριστική μορφή ο Πάουντ, και - κυρίως - το δοκίμιο του Φενολόζα υπήρξαν η αιτία να γεννηθούν πλήθος παραξηγήσεις όσον αφορά τον χαρακτήρα και τη λειτουργία της γλώσσας στην κινεζική ποίηση και την ανάπτυξη της θεωρίας του Πάουντ ότι η σύγχρονη ποίηση θα πρέπει να ορίζεται από τρία βασικά χαρακτηριστικά: τη λογοποιία(που τη συναντούμε στην αρχαία ελληνική ποίηση), τη μελοποιία (όπως εκφράζεται στην ποίηση των τροβαδούρων) και τη φανοποιία (το κύριο, κατά τη γνώμη του, γνώρισμα στην ποίηση της Κίνας). Δηλαδή τον λόγο, τη μουσική και την εικόνα.
Η θεωρία συγκίνησε πολλούς - και ταλαιπώρησε άλλους τόσους. Ο Φενολόζα μετέφρασε τα ποιήματα προφανώς από τα γιαπωνέζικα (αφού άλλωστε τον ποιητή Λι Πο τον μεταφράζει ως Ριχάκου, που είναι το όνομά του στα γιαπωνέζικα). Οταν ο Λορεντζάτος μεταφράζει την Κατάη το 1948, τον ονομάζει στον πρόλογό του κι εκείνος Ριχάκου - για να το διορθώσει στο υστερόγραφο. Στη δεύτερη έκδοση μάλιστα δεν χαρακτηρίζει τον Φενολόζα «σινολόγο» (όπως στην πρώτη) αλλά - σωστά - «αμερικανό σοφό φίλο της τέχνης»).
Επιμένω στα παραπάνω, γιατί η Κατάη ήταν ένα βιβλίο που συγκίνησε όχι μόνο τον Λορεντζάτο αλλά και τον Σεφέρη, ο οποίος πρωτομετέφρασε ένα από τα ποιήματά της, το Γράμμα ξενιτεμένου.
Οι μεταφράσεις αυτές είναι από τις καλύτερες που έχουμε στη γλώσσα μας και μπορεί να τις απολαύσει κανείς και σήμερα, όπως κι όταν πρωτοκυκλοφόρησαν στα ελληνικά πριν από 64 χρόνια, αγνοώντας κάποια σφάλματα στην εισαγωγή του Λορεντζάτου. Λ.χ. τα κινέζικα ιδεογράμματα δεν είναι 10.000, όπως γράφει, αλλά πολύ περισσότερα. Ο ακριβής αριθμός τους δεν μπορεί να προσδιοριστεί, όμως οι πάντες συμφωνούν πως ξεπερνούν τις 40.000. Επιπλέον, μόνο τα παλαιά κινέζικα υπήρξαν μονοσυλλαβική γλώσσα - όχι τα σύγχρονα. Αλλά πώς να το ξέρει αυτό ένας Ελληνας το 1948, όταν τα ιδεογράμματα απλοποιούνται έναν χρόνο αργότερα και καθιερώνεται το σύστημα pinyin όσον αφορά τη μεταγραφή τους σε λατινικούς χαρακτήρες;
Ο Φενολόζα παρέσυρε τον Πάουντ και μαζί του κι άλλους Δυτικούς που πίστεψαν ότι τα κινέζικα είναι μια «οπτική» γλώσσα. Αλλά από την παρεξήγηση αυτή προέκυψε ένα θαυμαστό αποτέλεσμα: οι μεταφράσεις της Κατάης ανήκουν στα καλύτερα ποιήματα του Πάουντ και οι μεταφράσεις των μεταφράσεων αυτών στα ελληνικά από τις ωραιότερες, γιατί ο Λορεντζάτος τις μετέφρασε ως πρωτότυπα κείμενα.
«Οι Γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης»
Το δεύτερο σημαντικό μεταφραστικό επίτευγμα του Λορεντζάτου είναι Οι γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης (1953) του Μπλέικ. Η γλώσσα είναι και στις δύο περιπτώσεις ιδιωματική. Δικαιούται όμως κάποιος να αρνηθεί γι' αυτό την ποιητικότητά της και να ψέξει τον μεταφραστή; Ενας τέτοιος ψόγος είναι πρωθύστερος, δεδομένου ότι οι μεταφράσεις έγιναν σε μια εποχή όπου έτσι, λίγο-πολύ, έγραφαν οι λογοτέχνες μας.
Στη μετάφραση της ποίησης η αίσθηση του ρυθμού και η μουσικότητα αποτελούν βασικά προαπαιτούμενα. Ο Λορεντζάτος μπορεί να γράφει για «γιοφύρια», για «κιτάπια» και άλλα συναφή που να μη μας αρέσουν σήμερα, πουθενά όμως δεν θα βρει κανείς «φάλτσα», απλούστατα γιατί διέθετε ποιητικό αφτί κι όχι εκείνο που οι Αγγλοσάξονες αποκαλούν tin ear («τενεκεδένιο αφτί»). Οσο για την εισαγωγή του στους Γάμους του Ουρανού και της Κόλασης, ασφαλώς και είναι αναγκαίο να διαβαστεί κριτικά. Δεν ισχύουν πολλά από τα όσα λέει, όπως το ότι «μέσα στην ιστορία του αγγλικού πολιτισμού ο Γουλιέλμος Μπλέικ είναι μόνος του, σαν τον Προμηθέα στον βράχο». Διότι οι Γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης γράφτηκαν ως απάντηση στις θεωρίες του Σβέντενμποργκ, τις οποίες ο Λορεντζάτος ασφαλώς και γνώριζε, δεδομένου μάλιστα ότι ο φίλος του Γιώργος Σεφέρης χρησιμοποιεί τη φράση «Les anges sont blancs», που προέρχεται από το μυθιστόρημα του Μπαλζάκ Λουί Λαμπέρ, ως τίτλο ενός ποιήματός του.
Ο Λουί Λαμπέρ επίσης είναι βιβλίο βαθύτατα επηρεασμένο από τις θεωρίες του Σβέντενμποργκ, ο οποίος υποστήριζε πως ο Θεός τού χάρισε την ικανότητα να επισκέπτεται ελεύθερα την Κόλαση και τον Παράδεισο και να μαρτυρεί τι είδε εκεί. Ο Μπλέικ χρησιμοποιεί - ειρωνικά - τον ίδιο τίτλο που χρησιμοποίησε και ο Σβέντενμποργκ σε ένα βιβλίο του γραμμένο στα λατινικά 33 χρόνια πριν από το αντίστοιχο του Μπλέικ.
Ομολογώ πως δεν έχω πάψει να εκπλήσσομαι από τον τρόπο με τον οποίο ο Ζήσιμος Λορεντζάτος συνδέει στην πρόζα του τα ανόμοια, ιδίως όσα αφορούν τον δυτικό πολιτισμό για τον οποίο είχε τεράστιες γνώσεις. Οι μεταφράσεις του όμως παραμένουν εξαιρετικές. Είναι αληθινά ποιήματα.
Μια συζήτηση εφ’ όλης της ύλης πραγματοποίησαν οι συνεργάτες του 24grammata.com cultureWebTV (Γιώργος Δαμιανός, Μανώλης Δημελλάς και Καλλιόπη Μαλλόφτη) με ένα από τους σημαντικότερους σύγχρονους Έλληνες Λογοτέχνες, τον Χάρη Βλαβιανό (ακολουθεί βιογραφικό). Μίλησαν, περίπου μία ώρα, δίχως διαλείμματα και σχολίασαν σχεδόν όλες τις εκφάνσεις της πολιτικής και λογοτεχνικής ζωής των Ελλήνων. Ο Χάρης Βλαβιανός απαντά σε όλες τις ερωτήσεις του Γιώργου Δαμιανού με απλότητα και φυσικότητα. Σχολιάζει την πολιτική μας κατάσταση, το πως φτάσαμε μέχρι εδώ, τις ευθύνες των κομμάτων ΠΑΣΟΚ, του ΚΚΕ, της Eκκλησίας, των Λογοτεχνών. Λάβρος κατά του Λαϊκισμού (κατηγορεί, κυρίως, το ΠΑΣΟΚ για την σχέση του με τον “αυριανισμό”, πρόδρομος, κατά την γνώμη του, της Χρυσής Αυγής) αλλά και του συντηρητισμού (το καταλογίζει σε ΚΚΕ, Δεξιά και Εκκλησία, συγχρόνως), ενώ για τον ΣΥΡΙΖΑ εκφράζει τις επιφυλάξεις του, λέγοντας ότι δεν έχουμε ανάγκη από μια δεύτερη περίοδο Λαϊκισμού.
Είναι ιδιαίτερα αποστομωτικός, στους χαρακτηρισμούς εναντίον της Χρυσής Αυγής (“…οι χρυσαυγίτες πρέπει να αντιμετωπίσουν τους φόβους τους” και τους προτείνει να διαβάσουν τον “υπεράνθρωπο” του Νίτσε, το “μαγικό βουνό” του Τόμας Μαν και το “αν αυτός είναι άνθρωπος” του Πρίμο Λέβι) αλλά και εναντίον του φίλου του Πέτρου Τατσόπουλου. Σχολιάζει με ιδιαίτερο τρόπο τις αρετές και τα μειονεκτήματα των Ελλήνων.
Αναφέρεται στην εκπαίδευση, το διαδίκτυο, τις ηλεκτρονικές και έντυπες εκδόσεις, στην τηλεοπτική τουρκολαγνία και, σαφέστατα, είναι απολαυστικός, όταν μιλά για τη Λογοτεχνία: από τον Έλιοτ, Πάουντ, Νίτσε, Όργουελ στον Σεφέρη, Ελύτη, Παλαμά, Σικελιανό, Μακρυγιάννη αλλά και νεώτερους, όπως Κάρολ Αν Ντάφι, Δήμητρα Χριστοδούλου είναι μόνο μερικά ονόματα που σχολιάζει άλλοτε θετικά και άλλοτε αρνητικά.
Με ιδιαίτερη μεγαλοθυμία εκφράζει το θαυμασμό του για τους συγχρόνους του Ελληνες Λογοτέχνες: Γιαννίτσης, Λάγιος, Μπλάνας, Κοροπούλης, Σερέφας, Πασχάλης, Χατζόπουλος,Μπουκάλας.
Μια συζήτηση που προσφέρει δεκάδες αφορμές για αναζήτηση, αμφισβήτηση, θαυμασμό και διαφωνία. Δείτε την και αμφισβητήστε όλα όσα θα ακούσετε και θα δείτε.
Μια συζήτηση, που βοηθά τη σκέψη να ξεφύγει από τα εύκολα καικαθιερωμένα.
Η μηχανή λήψης δεν έκανε ούτε μια παύση, η συζήτηση έγινε απνευστί και ακριβώς έτσι δίδεται στο κοινό (δίχως καμία επεξεργασία στο μοντάζ. Για τη φυσικότητα της συζήτησης αφήσαμε και τα εκ παραδρομής λάθη ή τα σαρδάμ των συνομιλητών, όπως για παράδειγμα: στο 06:02 ο κ Βλαβιανός αναφέρει “χρυσή αυγή”, ενώ εννοεί “Αυριανή” και ο κ. Δαμιανός στο 37:43 >“όραμα”)
Η συζήτηση έγινε στις 25/ 11/ 2012, στην οικία του κ Βλαβιανού(Αθήνα)
Οι φωτογραφίες είναι της Καλλιόπης Μαλλόφτη
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
Ο Χάρης Βλαβιανός γεννήθηκε στη Ρώμη το 1957. Σπούδασε Oικονομικά και Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ (Bachelor of Science in Economics, [1979]) και Πολιτική Θεωρία και Διεθνείς Σχέσεις στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης (Masters of Philosophy in International Relations [1984], Doctorate of Philosophy in International Relations [1988]), όπου και δίδαξε επί πέντε χρόνια. Η διδακτορική του διατριβή με τίτλο, Greece 1941-1949: From Resistance to Civil War, βραβεύτηκε από το Fafalios Foundation της Μεγάλης. Βρετανίας και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μαcmillan (1992). Έχει εκδώσει πλήθος άρθρων σχετικά με την σύγχρονη ελληνική ιστορία και πολιτισμό.
Έχει εκδώσει δέκα ποιητικές συλλογές, με πιο πρόσφατες τις συλλογές, Διακοπές στην πραγματικότητα (2009) [Βραβείο Ποίησης «Διαβάζω»] και Σονέτα της συμφοράς [2011]. Έχει επίσης μεταφράσει έργα κορυφαίων συγγραφέων, όπως: Walt Whitman (Επιλογή ποιημάτων, 1986), Εzra Pound (Xιου Σέλγουιν Μώμπερλυ, 1987, Aποσπάσματα και σχεδιάσματα των Κάντος CX-CXX, 1991), Wallace Stevens (Adagia, 1993), John Ashbery (Αυτοπροσωπογραφία σε κυρτό κάτοπτρο, 1995), Carlo Goldoni (Oι δίδυμοι της Βενετίας, 1996—έργο που ανέβασε την ίδια χρονιά το Θέατρο Τέχνης Κάρολος Κουν), William Blake (Οι Γάμοι του Oυρανού και της Κόλασης, 1997 —υποψήφιο για το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης), Zbigniew Herbert (H ψυχή του κ. Cogito και άλλα ποιήματα, 2001), Fernando Pessoa(Ηρόστρατος: H αναζήτηση της αθανασίας, 2002, Marginalia, 2005), E.E. Cummings (33 x 3 x 33: Ποιήματα – Δοκίμια – Αποσπάσματα, 2004—υποψήφιο για το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης). Επιμελήθηκε επίσης την έκδοση της βιογραφίας του Δάντη από τον Βοκκάκιο που κυκλοφόρησε το 2004 από τις εκδόσεις «Νεφέλη», προλογίζοντας τον τόμο με το δοκίμιό του: «Η Θεία Κωμωδία του Δάντη ως ποιητική αυτοβιογραφία». Την άνοιξη του 2007, κυκλοφόρησε και ένας νέος τόμος δοκιμίων του, με τίτλο Ποιόν αφορά η ποίηση; Σκέψεις για μια τέχνη περιττή, τα οποία αναλύουν το έργο σημαντικών ποιητών του 20ου αιώνα και εξετάζουν βασικά ζητήματα ποιητικής, καθώς και η μετάφραση ποιημάτων του Michael Longley (Το χταπόδι του Ομήρου και άλλα ποιήματα) και του Wallace Stevens (Δεκατρείς τρόποι να κοιτάς ένα κοτσύφι και άλλα ποιήματα). Πρόσφατα κυκλοφόρησε σε αναθεωρημένη έκδοση η μετάφρασή του τού κορυφαίου ποιήματος του Ezra Pound, Hugh Selwyn Mauberley, τα Τέσσερα Κουαρτέτα του Τ. S. Eliot (μετάφραση που τον απασχόλησε πάνω από μια δεκαετία), καθώς και το βιβλίο δοκιμίων, Το διπλό όνειρο της γραφής, [από κοινού με τον πεζογράφο Χρήστο Χρσυσόπουλο].
Από το “Birmingham University Press” κυκλοφορεί στα αγγλικά η συλλογή του Adieu (1996), σε μετάφραση David Connolly, ενώ από τις εκδόσεις Romiosini της Κολωνίας, μία εκτενής επιλογή του έργου του στα γερμανικά, σε μετάφραση Dadi Sideri Speck. Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί επίσης στα Ιταλικά, Γαλλικά, Ολλανδικά, Πορτογαλικά, Σουηδικά, Ισπανικά, Βουλγαρικά και συμπεριληφθεί σε ανθολογίες του εξωτερικού. Πρόσφατα κυκλοφόρησε μια επιλογή ποιημάτων του στα καταλανικά σε μετάφραση Joaquim Jesti. (σε δίγλωσσο τόμο μαζί με ποιήματα της Μαρίας Λαϊνά), στα γερμανικά, από τις έγκυρες εκδόσεις “Hanser”, σε μετάφραση Torsten Israel και πρόλογο του σημαντικού γερμανού ποιητή Joachim Sartorius (υποψήφιο για το Βραβείο της Ακαδημίας Γερμανών Ποιητών), στα αγγλικά, από τις εκδόσεις “Dedalus”, σε μετάφραση Μίνας Καραβαντά και πρόλογο του μείζονος Ιρλανδού ποιητή Michael Longley και στα Σουηδικά από τις εκδόσεις “Axion”, σε μετάφραση Ingemar Rhedin. Επίσης κυκλοφόρησε τον Μάιο ένας τόμος με επιλογή του έργου του στην Ολλανδία, από τις εκδόσεις «Grammata», σε μετάφραση του γνωστού ελληνιστή Hero Hokwerda.
Το 1993 ίδρυσε το περιοδικό «Ποίηση» (εκδ. «Νεφέλη»), το οποίο και διηύθυνε ως το 2007. Τον Ιούνιο του 2008 εξέδωσε νέο λογοτεχνικό περιοδικό με τίτλο «Ποιητική» (εκδ. «Πατάκης»).
Πρόσφατα κυκλοφόρησε κι ένα ανορθόδοξο ποιητικό βιβλίο με τίτλο, Η Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας σε 100 Χαϊκού: Από τους Προσωκρατικούς έως τον Ντερριντά [εκδ. «Πατάκης»], το οποίο μεταφράστηκε στα Αγγλικά και θα κυκλοφορήσει σύντομα από την Oxford University Press.
Από το 1989 είναι καθηγητής Ιστορίας, Πολιτικής Θεωρίας και Διεθνών Σχέσεων στο Αμερικανικό Κολέγιο Ελλάδας. Διδάσκει δημιουργική γραφή [ποίηση] στο Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (EKEΒΙ). Διηύθυνε τις σελίδες της ελληνικής ποίησης στον διεθνή ποιητικό κόμβο www.poetryinternational.org ως το 2005. Ανήκει στην ιδρυτική ομάδα του φιλοσοφικού περιοδικού Cogito και είναι μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων. Διατηρούσε επί 15 χρόνια εβδομαδιαία στήλη στην εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ». Για την συμβολή του στην προώθηση των ιταλικών γραμμάτων στην Ελλάδα ο Πρόεδρος της Ιταλικής Δημοκρατίας τον τίμησε με τον τίτλο του «Ιππότη των Γραμμάτων και των Τεχνών» (“Cavaliere”) και η Εταιρεία Dante Alighieri της Ρώμης με το παράσημο Δάντης.
EΡΓΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΟΙΗΣΗ
Υπνοβασίες, «Πλέθρον», 1983
Πωλητής Θαυμάτων, «Πλέθρον», 1985
Τρόπος του Λέγειν, «Υάκινθος», 1986
Άσπονδος Αναίρεσις, «Υάκινθος», 1989
Η νοσταλγία των ουρανών, «Νεφέλη», 1991, 1995
Αdieu, «Νεφέλη», 1996, 1998 (από το “Birmingham University Press”, σε [αγγλική] μετάφραση David Connolly, 1999)
Ο άγγελος της ιστορίας, «Νεφέλη», 1999, 2001 (από τις εκδόσεις “Romiosini”, σε [γερμανική] μετάφραση Dadi Sideri Speck, 2004)
Μετά το τέλος της ομορφιάς, «Νεφέλη», 2003 (από τις εκδόσεις “Hanser”, σε [γερμανική] μετάφραση Torsten Israel με πρόλογο του Joachim Sartorius, από τις εκδόσεις “Dedalus” σε [αγγλική] μετάφραση Μίνας Καραβαντά με πρόλογο του Michael Longley, 2007, από τις εκδόσεις «Grammata», σε [ολλανδική] μετάφραση Hero Hokwerda, 2007)
Διακοπές στην πραγματικότητα, «Πατάκης», 2009 [Βραβείο Ποίησης «Διαβάζω»] (από τις εκδόσεις “Axion”, σε [σουηδική] μετάφραση Ingemar Rhedin, 2010)
Σονέτα της συμφοράς: apologia pro vita et arte mea, «Πατάκης», 2011
Η Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας σε 100 Χαϊκού: Από τους Προσωκρατικούς έως τον Ντερριντά, «Πατάκης», 2011 (από τις εκδόσεις Oxford University Press, σε [αγγλική] μετάφραση του Καθ. Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Peter Mackridge, προσεχώς).
ΔΟΚΙΜΙΟ
Resistance and Revolution in Mediterranean Greece: The Strategy of the Greek Communist Party, “Routledge”, Λονδίνο, 1989
Greece 1941-1949: From Resistance to Civil War, “Macmillan”, Λονδίνο, 1992; “St. Martin’s Press”, Νέα Υόρκη, 1992
“The Greek Communist Party under Siege”, στον τόμο, Aspects of Greece. 1936-1940: The Metaxas Dictatorship, επιμ. Robin Higham, Thanos Veremis, ELIAMEΡ, Αθήνα, 1993
Ο άλλος τόπος, «Νεφέλη», 1994, 1999
Η Θεία Κωμωδία του Δάντη ως ποιητική αυτοβιογραφία, «Νεφέλη», 2004
Ποιον αφορά η ποίηση; Σκέψεις για μια τέχνη περιττή, «Πόλις», 2007
Το διπλό όνειρο της γραφής [από κοινού με τον Χρήστο Χρυσόπουλο], «Πατάκης», 2010
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ
Walt Whitman, Επιλογή ποιημάτων, «Πλέθρον», 1986, 1991, 1995
Ο Χάρης Βλαβιανός είναι ένα από τους σημαντικότερους νέους Έλληνες ποιητές, ανάμεσα σε όσους εμφανίστηκαν στη διάρκεια της δεκαετίας του 1980. Τα τρία πρώτα, μικρά σε έκταση, ποιητικά βιβλία του, δεν διαφοροποιούνταν από την κοινή εκφραστική των συνομήλικών του ποιητών. Αντιθέτως, τα τέσσερα επόμενα βιβλία, αποτελούν τους αναβαθμούς μιας ανοδικής ποιητικής κλίμακας, η οποία εδράζεται σε μιαν αντίληψη για τα μέσα και τη λειτουργία της ποίησης αρκετά διαφορετική από εκείνη που χαρακτηρίζουν τους περισσότερους νέους Έλληνες ποιητές.
Στα τέσσερα νεότερα βιβλία του Βλαβιανού, κύριος στόχος του φαίνεται να είναι μια ποίηση με κατεξοχήν στοχαστικό περιεχόμενο. Τα ποιήματά του επεξεργάζονται,
με εμφανή ή λανθάνοντα τρόπο, ενδεικτικές μαρτυρίες του ποιητικού παρελθόντος, οι οποίες εμπεριέχουν μια αντίληψη της ποίησης ανάλογη με τη δική του. Η συγγένεια, δηλαδή, με τους ποιητές των οποίων στίχους ενσωματώνει ή σχολιάζει στα ποιήματά του είναι όχι μόνο συγκινησιακού και αισθητικού, αλλά και θεωρητικού χαρακτήρα.
Το πιο καίριο σημείο της ποιητικής αντίληψης του Βλαβιανού, είναι η πρόθεση το ποίημα να παραμένει, όπως γράφει ο ίδιος “ανοιχτό”. Η έννοια του ανοιχτού ποιήματος δεν αφορά τόσο στο ζήτημα της πολλαπλής ερμηνευτικής προσέγγισής του, όσο στους όρους κατασκευής του. Ανοιχτό ποίημα σημαίνει κυρίως κείμενο το οποίο προγραμματικά δεν έχει εκφραστική και θεματική συνοχή. Πρόθεση αλλά και μοίρα του ανοιχτού ποιήματος είναι να αποτυπώνει εν τω γίγνεσθαί του τη διαδικασία της γραφής του. Σύμφωνα, λοιπόν, με τη λογική του ανοιχτού ποιήματος στα κείμενα του Βλαβιανού συρρέουν και συνυπάρχουν, ή παραμένουν ασύμβατες, ποικίλες εκφραστικές τάσεις, το λυρικό και το διανοητικό στοιχείο, η ερωτική εξομολόγηση και ο ψυχρός θεωρητικός στοχασμός, καταφάσεις και αρνήσεις.
Τα ποιήματα των ώριμων βιβλίων του Βλαβιανού, από τη Νοσταλγία των ουρανών μέχρι τον Άγγελο της ιστορίας, αντανακλούν τη ζύμωση των ιδεών που παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες σ’ ένα ευρύ φάσμα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών – π.χ. τον προβληματισμό για την ουσία και τα γνωρίσματα της μεταμοντερνικότητας ή για τη βαθύτερη φύση της ποιητικής εμπειρίας. Διαθέτοντας μια πλατιά μορφωτική παρακαταθήκη ο Βλαβιανός δείχνει βαθιά στοχαστική σκέψη και πνευματική εγρήγορση. Αυτό που ως στοχαστής διατείνεται θεωρητικά και ως ποιητής πραγματώνει ο Βλαβιανός είναι η πεποίθησή του ότι η επανάπαυση σε τρόπους ποιητικής γραφής ενεργούς στο παρελθόν, αλλά απρόσφορους σήμερα, ουσιαστικά οδηγεί στην πλήρη απενεργοποίηση της σκέψης. Και, για τον Βλαβιανό, ποίηση χωρίς συγκινημένη σκέψη ή/ και χωρίς σκεπτόμενη συγκίνηση δεν μπορεί πια να γραφεί.
Αν και μπορεί κανείς να αναζητήσει ορισμένα χαρακτηριστικά του λογοτεχνικού μεταμοντερνισμού στην ποίηση του Βλαβιανού, μια περιγραφική που μπορεί να γίνει προς το παρόν είναι ότι η ποίηση του, εντάσσεται, σε μια εκφραστική κοίτη που αρδεύτηκε και συνεχίζει να τροφοδοτείται από την κοινή πηγή των Ελλήνων μοντερνιστών ποιητών που εμφανίστηκαν στην περίοδο ανάμεσα στον Α και το Β Παγκόσμιο Πόλεμο (Σεφέρης, Ελύτης, Εμπειρίκος, Εγγονόπουλος, Ρίτσος κ.ά). Δεν θα ήταν υπερβολικό να πούμε ότι ειδικά οι πιο επιτυχημένες στιγμές του έργου του Βλαβιανού, όσες περιέχονται στο Adieu και στον Άγγελο της ιστορίας, μπορούν να τοποθετηθούν στο μεταίχμιο προς τη υπέρβαση της μακράς ελληνικής μοντερνιστικής παράδοσης.
… το προεξάρχον στοιχείο της ποίησης του Βλαβιανού ήταν και παραμένει το διανοητικό, και η πρόθεσή του είναι να συστήσει μια ποίηση με κατεξοχήν στοχαστικό περιεχόμενο ποίηση όπου συνυπάρχουν και αναμιγνύονται τα περιορισμένα στην έκταση και την έντασή τους, στοιχεία λυρικής υφής με τις ποικίλες εκφάνσεις της ανάπτυξης του στοχασμού (σκέψεις, ορισμούς, αφορισμούς, αποφθέγματα κ.λ.π.)…
Έχει σημασία να σταθούμε σε ένα καίριο σημείο της ποιητικής αντίληψης του Βλαβιανού, σημείο με βάση το οποίο θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε και τη συνύπαρξη και το συγκερασμό του λυρικού με το στοχαστικό στοιχείο. Τούτο το σημείο είναι η πρόθεση το ποίημα να παραμένει, όπως γράφει ο Βλαβιανός, “ανοιχτό”. Η έννοια του “ανοιχτού ποιήματος” δεν αφορά τόσο το ζήτημα της δυνητικά πολλαπλής ερμηνευτικής προσέγγισής του ή και της αυθαιρεσίας κατά την αισθητική αξιολόγησή του, όσον αφορά τους όρους κατασκευής του…
Με βάση, λοιπόν, τη λογική του ανοιχτού ποιήματος, στα κείμενα του Βλαβιανού συρρέουν και συνυπάρχουν, συνυφαίνονται ή παραμένουν ασύμβατες, διασπέρνονται θα λέγαμε, αποκλίνουσες εκφραστικές τάσεις, το λυρικό και το διανοητικό στοιχείο, η θερμή ερωτική εξομολόγηση και ο ψυχρός θεωρητικός στοχασμός, καταφάσεις και αρνήσεις, ρήσεις και αντιρρήσεις, ανοικτά ερωτήματα…
Adieu is a carefully and thoughtfully arranged little book, offering a glimpse of an artist’s self portrait created by language and image and honoring very much the imperatives of time. It is a work of European consciousness, unfixed by temporal borders.
Kevin Mc Grath
Κριτικός Λογοτεχνίας
Harvard Review, r. 15, φθινόπωρο 1998
Αdieu
Haris Vlavianos is one of the best and most prolific Greek poets of the socalled “Generation of 1980″…
… despite having been overtaken by prose in terms of quality and despite the departure of great names such as Elytis and Ritsos, Greek poetry is shill flourishing in the 1990s. What is also evident from Vlavianos’s own poetry, is that contemporary Greek poetry tends to eschew innovation for innovation’s sake and to converse with poetic voices from the past, both Greek and foreign; this includes experimenting with traditional verse forms that one thought would never again appear in Greek after free verse became de rigueur through the poetry of Seferis, Ritsos, Elytis and other members of the Generation of 1930.
Peter Mackridge
Nεοελληνιστής
Περιοδικό MODERN POETRX IN TRANSLATION, No 15, 1999
Adieu
… Στις πέντε ενότητες της συλλογής του ο ποιητής αποχαιρετά την οικογένειά του και ιδιαίτερα τη μητέρα του τη φοιτητική του ζωή στην Οξφόρδη, την ερωτική θλίψη και τη σχέση του έρωτα με τον λόγο, την οποία έχει εντοπίσει με τη βοήθεια Λατίνων ποιητών. ποιητών που του έχουν κρατήσει συντροφιά σε κρίσιμες ώρες. τέλος, την ίδια την ιδιότητα του αποχαιρετισμού, την ωριμότητα, τη σοφία που του έχει χαρίσει. Αποχαιρετά τα προηγούμενα βιβλία του, τις ενότητες τη μια μετά την άλλη στη νέα του συλλογή, καθώς και την ίδια τη συλλογή ως καταγραφή της εξελικτικής διαπλοκής βιωμάτων και διαλογισμών, βίου και ποίησης, στοχασμού και λυρισμού…
Βασίλης Παπαγεωργίου
Συγγραφέας
Περιοδικό ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ, Φθινόπωρο 1996
Adieu
Συναισθήματα τα οποία περιτρέχουν όλα σχεδόν τα ποιήματα του τελευταίου βιβλίου του Χάρη Βλαβιανού, αποτελούν ένα σπονδυλωτό αυτοβιογραφικό ποίημα. Ο ποιητής, όμως, δεν καταθέτει-εξομολογείται μόνον αλλά και κλείνει λογαριασμούς είτε με εγγύτατα, της ζωής του, πρόσωπα που όρισαν και καθόρισαν την παιδική του ηλικία (“Λεύκωμα”) είτε με τόπους και χώρους με τους οποίους μοίρασε την εφηβεία με την μετεφηβεία του (“Λεύκωμα”, “Oxford Blues”) είτε με ποιητικές φωνές που πέρασαν ως ποιητικό βίωμα μέσα του και κατ’ επέκταση στην ποίησή του. Έτσι, η ενότητα “Η αντοχή των ποιητών” με τα ποιήματα των Στίβενς, Πάουντ, Κάμινγκς, Μιλόζ, Μέριλ και Χιλ δεν αποτελεί μια παράθεση ποιημάτων προσφιλών του ποιητή, αλλά μια ενδοοικογενειακή συνομιλία, αφού οι ποιητές αυτοί είναι, όπως φαίνεται, μέλη της ποιητικής οικογένειας του ποιητή και άρα είναι καλοδεχούμενοι σ’ αυτές τις σελίδες της ποιητικής του αυτοβιογραφίας.
Έλενα Χουζούρη
Ποιήτρια, κριτικός λογοτεχνίας
Εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 22-12-1996
Adieu
…Το “Adieu” διαρθρώνεται σε πέντε χυμώδεις ενότητες οι οποίες, συσσωματωμένες σε ενιαίο σύνολο, συνιστούν τις ψηφίδες μιας ανθρώπινης και ποιητικής αυτοβιογραφίας. Ο Βλαβιανός, οδεύοντας προς την ποιητική και βιολογική του ωριμότητα, μοιάζει με τούτο το βιβλίο να τακτοποιεί ανοιχτούς λογαριασμούς, προβαίνοντας σ’ έναν πρώτο απολογισμό ζωής. Από την άποψη αυτή το “Adieu” πιθανόν να αποδειχτεί με τον καιρό ότι ολοκληρώνει μια πρώτη δημιουργική φάση του έργου του…
Δημήτρης Δασκαλόπουλος
Ποιητής, κριτικός λογοτεχνίας
Εφημ. ΤΑ ΝΕΑ 4-7-1996
Adieu
…Ο τίτλος του βιβλίου του, όπως μαρτυρούν τα δύο αρχικά μότο, προερχόμενα από ποιητικά κείμενα του Κeats και του Byron, παραπέμπει σ’ ένα κοινό θεματικό μοτίβο της αγγλικής και γενικότερα της ευρωπαϊκής ρομαντικής λογοτεχνίας των πρώτων δεκαετών του 19ου αιώνα. Το Adieu, αν ερμηνευθεί σύμφωνα με το κύριο χαρακτηριστικό του βιβλίου, τη διαπλοκή βίου και ποίησης, έχει διττή σημασία: από τη μια μεριά ηχεί ως αποχαιρετισμός, ως έκφραση της ηθικής αποθάρρυνσης ή και της ψυχικής εξουθένωσης από τα δεινά του καθημερινού βίου. Από την άλλη όμως μεριά το Adieu, με δεδομένη τη διακειμενική αναφορικότητά του στη ρομαντική ποίηση, λειτουργεί και ως υπόμνηση της διαρκώς ανανεούμενης σχέσης της ποίησης με τη ζωή με άλλα λόγια, ως υπόμνηση της αλήθειας ότι ο ποιητής θα συνεχίσει να αντιστέκεται στην πεζή πραγματικότητα υπερβαίνοντάς την με τα ιδανικά Adieu της λογοτεχνίας…
Παντελής Μπουκάλας
Ποιητής, κριτικός λογοτεχνίας
Εφημ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 25-6-1996
Adieu
…Στις σελίδες αυτές, που διαβάζοντάς τες νιώθεις πως έχετε γίνει λίγο φιλαράκια, ο Βλαβιανός ξετυλίγει μια συναισθηματική οδύσσεια από μυστηριώδη ερωτικά πορτραίτα γυναικών, τον Σιμωνίδη και το μυστήριο των γραφομηχανών, τους φλεγματικούς καθηγητές της Οξφόρδης, τους απόηχους του Keats και τις σκιές του Τόμας Χάρντυ, το πονηρό βλέμμα της Ρίτα Χαίηγουωρθ, ακόμη και αναλαμπές από το Πρελλούδιο του William Wordsworth (μια θρυλική απόπειρα αυτοβιογραφίας σε ένα τεράστιο ποίημα, με ρίμα)…
Αφού περνά από την περιπέτεια στο παράδοξο και πάλι απ’ την αρχή, φτάνει τελικά να μιλά για τον θάνατο, τα γηρατειά, την αίσθηση της απώλειας (που δεν ξέρεις αν πρέπει να την διώξεις ή να την κάνεις έμπνευση), εξερευνεί το μυστήριο της γυναίκας, των προσώπων, των όμορφων βραδινών, της μικρής θλίψης των στιγμών που φεύγουν, γιατί όχι ακόμη και της ίδιας της ζωής…
Παντελής Γιαννουλάκης
Κριτικός
Περιοδικό ΑΝΙΧΝΕΥΣΕΙΣ, 12.1996/1.1997
Ο Άγγελος της Ιστορίας,
Αθήνα, Νεφέλη, 1999. Σελ. 118
ISBN: 960-211-436-3
“Η τραγικότητα των περιστάσεων” και η ιστορικότητα των φαινομενικά μη ιστορικών στιγμών – της ομορφιάς, του θανάτου, του τυχαίου, της εικόνας, του ταξιδιού, του έρωτα, δηλαδή της ίδιας της ζωής – είναι το σώμα κάθε ποιήματος αυτής της συλλογής. Ο ποιητής τους μας καλεί να σταθούμε απέναντι στην τραυματική, ερωτική, συχνά ανείπωτη, ιστορία του κάθε ποιήματος και να κοιτάξουμε κατάματα τα ερείπια που οι εικόνες του αποκαλύπτουν, με θάρρος, γενναιοδωρία και χάρη προς αυτό που ο λόγος της στιγμής του κάθε ποιήματος αφήνει στην ομιλητική σιωπή του. Το κάθε ποίημα δεν είναι η απλή ανασκαφή του παρελθόντος αλλά μια προκλητική στάση απέναντι στο παρόν, στα στοιχεία και στα ερείπιά του, σε ό,τι δηλαδή αντιστέκεται στην παρωχημένη ερμηνεία της ιστορικότητας της στιγμής. Ο ποιητής του Άγγελου και ο Άγγελος του Μπένγιαμιν φαίνεται να έχουν δίκιο: την ποίηση και την ιστορία τελικά τις γράφουν τα ερείπια.
Ασημίνα Καραβαντά
Καθηγήτρια Αγγλικής και Συγκριτικής Λογοτεχνίας, Dere College
Περιοδικό ΔΙΑΒΑΖΩ 7-8, 2000 Νο 409
Άγγελος Ιστορίας
… Το σπίτι του Χάρη Βλαβιανού, η οικογένειά του, είναι το γενικότερο θέμα του βιβλίου αυτού. Η μητέρα, η αδελφή, η γυναίκα, τα παιδιά, οι καλοί φίλοι. Γεγονότα τραγικά και δραματικά, τρυφεροί έρωτες και βαθιές φιλίες έχουν ανοίξει κι έχουν γεφυρώσει χάσματα στην καρδιά του. Ο ποιητής τ’ αντιμετωπίζει όλ’ αυτά με ήρεμη λυρική και στοχαστική διάθεση που παρέχει στον λόγο του σαγηνευτική ρευστότητα. Η συναισθηματικότητα και η ειρωνεία, στις οποίες καταφεύγει συχνά, έχουν λειανθεί και εισχωρήσει η μια στην άλλη, προσδίδοντας μια φιλικότατη πατίνα στον ρυθμό των στίχων.
Ο Βλαβιανός είναι ρομαντικός ποιητής και θα πρέπει κανείς να μελετήσει το είδος του ρομαντισμού που καλλιεργεί. Σίγουρα η μνήμη, το μνήμα, το μνημόσυνο (ένα από τα ποιήματα επιγράφεται “Γερμανικό ρέκβιεμ”) είναι όροι που στηρίζουν τον λόγο του, ο λόγος αυτός όμως δεν είναι μνημειώδης, δεν αποσκοπεί στο υπερνέφελο ή έστω στο υπέρμετρο. Ο ρομαντισμός του Χάρη Βλαβιανού δεν αφήνει ποτέ την πραγματικότητα, προχωρά ένα μικρό μόνο βήμα μπροστά της τόσο ώστε η τραγική εμπειρία να είναι σε θέση να φανερώσει την πολυχρωμία, το ύψος και την ποταπότητα της ζωής, η οποία τελικά θριαμβεύει έτσι ακριβώς που είναι, ενώ η ανάπαυση είναι το πάντα επανερχόμενο πρόσωπό της…
Βασίλης Παπαγεωργίου
Συγγραφέας
Περιοδικό ΠΟΡΦΥΡΑΣ, 10-12-1999
Άγγελος
…Ο Βλαβιανός τοποθετεί στο κέντρο της ποιητικής σκηνής το είδωλο του εαυτού του. Μολονότι ξεχωρίζουμε αμέσως, την ύπαρξη και τη λειτουργία ενός σταθερού αφηγητή, ο οποίος σκηνοθετεί σε διαφόρους ήχους και τόνους τη φωνή του αυτοβιογραφικού εγώ, όπως ακούγεται σε όλα σχεδόν τα ποιήματα του βιβλίου, το αδρό βιωματικό στοιχείο εντοπισμένο πρωτίστως στις μνήμες της παιδικής ηλικίας, παραμένει ως το τέλος το θεμέλιο της γλώσσας και την εικονοποιίας στον Άγγελο της ιστορίας. Και η στρατηγική αυτή της αναπεπταμένης αυτοβιογραφίας, την οποία ο Βλαβιανός ακολουθεί και εφαρμόζει με πολλή επιμονή, έχει, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, οργανική σχέση με την ποίηση της ποιητικής που αναδύεται από ολόκληρο το βιβλίο του…
Βαγγέλης Χατζηβασιλείου
Κριτικός λογοτεχνίας
Εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 11-6-1999
Άγγελος
Ο Άγγελος της Ιστορίας είναι έτσι και ένα είδος ποιητικού μανιφέστου, μια καλά συγκροτημένη άμυνα του πνεύματος σε καιρούς που μάλλον απεχθάνονται το πνεύμα, μια έναρθρη κραυγή, ένα τροχιοδεικτικό. Δείχνει με ποιους τρόπου είναι σήμερα εφικτό να μιλάς για τον έρωτα, χωρίς να προσβάλλεις και χωρίς να καταφεύγεις σε ένα συναισθηματισμό που έχει ήδη πάθει αφλογιστία (“Το διπλό πρόσωπο της άνοιξης”). να μιλάς για την οικογένεια και τα δεινά της, χωρίς να αποφεύγεις να επιδείξεις μια ευγένεια με ρυτίδες και μαύρους κύκλους κάτω από τα μάτια, μια ευγένεια που έχει υποστεί πλήγματα, αλλά θέλει να παραμείνει εναργής (“Μαύρο γάλα”). να μιλάς για το πώς αντιλαμβάνεσαι τον θρυμματισμένο κόσμο, πως μπορείς να επιχειρήσεις σήμερα μια ανατομία του (θρυμματισμένου) κόσμου; θυμίζοντας “that this world’s spent” αλλά και επιμένοντας να συμμετέχεις στο παιχνίδι του, να συμβάλλεις στην εξήγηση του θρυμματισμού του και να ορίζεις τη θέση σου μέσα στα ερείπιά του.
Γιώργος – Ίκαρος Μπαμπαδάκης
Ποιητής, συγγραφέας, μεταφραστής
Περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, Νοέμβριος 1999
Γενικό
… Ο Χάρης Βλαβιανός είναι ενδεχομένως ο πιο λόγιος ανάμεσα στους ποιητές της “γενιάς του ιδιωτικού οράματος” και σίγουρα ο πιο κοσμοπολιτικός. Μερικοί θα έλεγαν επίσης ο πιο εγκεφαλικός, λέξη που όμως έχει νόημα μόνο στα ελληνικά συμφραζόμενα, όπου θεωρείται ότι το ποιητικό πάθος πρέπει να παραλύει της διανοητικές λειτουργίες. Οπωσδήποτε ο Βλαβιανός είναι ολοφάνερα επηρεασμένος από την αγγλοσαξονική ποίηση – φαινομενική απόσταση από το θέμα, αδιόρατη ειρωνεία, “αντιποιητικές” λέξεις και εικόνες. αλλά μήπως και ο Καβάφης δεν ήταν;…
… ο Βλαβιανός είναι ένας ποιητής που ανασαίνει στον αέρα της παγκόσμιας πολιτισμικής παράδοσης, αυτή του δίνει το οξυγόνο και το ιδίωμά του…
Οι παπαδιαμαντικές βραδιές που οργανώνονται υπό την αιγίδα και την ευθύνη της "Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών" με ιδιαίτερη επιτυχία από πέρυσι, την πρώτη Πέμπτη κάθε μήνα στο βιβλιοπωλείο «Εν Πλω», είναι άτυπες συναντήσεις για όσους ενδιαφέρονται για την ζωή και το έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη.Οι συναντήσεις περιλαμβάνουν αναγνώσεις από το έργο του και σχολιασμούς, εισηγήσεις μελετητών και συζητήσεις.
Υπεύθυνος αυτών των συναντήσεων είναι ο Δημήτρης Μαυρόπουλος.
Eίσοδος ελεύθερη
Τηλ. κρατήσεων 211 11 98 900-1 και στο info@enploeditions.gr
Οι βυζαντινοαραβικές συγκρούσεις αποτελούν το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο κινείται η σωζόμενη ηρωική ποίηση των Βυζαντινών και πιο συγκεκριμένα τα τραγούδια του λεγόμενου ακριτικού κύκλου (Άσμα του Αρμούρη). Στο 12ο αιώνα τοποθετούν επίσης οι περισσότεροι μελετητές τη σύνταξη του επικού έργου Διγενής Ακρίτης.
νήκει στην επική-ηρωική ποίηση. Σώζεται σε πολλαπλά χειρόγραφα και διασκευές. Τα σημαντικότερα χειρόγραφα Escorial και Grottaferrata διασώζουν διαφορετικές συντάξεις του κειμένου, την Ε και G αντίστοιχα.
Στο πρώτο μέρος του έργου, που έχει έντονο επικό χαρακτήρα, ένας άραβας εμίρης αρπάζει την κόρη ενός βυζαντινού στρατηγού. Μετά από μονομαχία με τον αδελφό της δέχεται να γίνει χριστιανός για χάρη της και να μετοικήσει στη Ρωμανία μαζί με το λαό του. Από την ένωσή τους γεννιέται ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτης. Το όνομα του ήρωα, εκτός από τη διπλή του καταγωγή, δηλώνει την ιδιότητά του. Οι ακρίτες ήταν στρατιωτικοί που κατοικούσαν σε μεθοριακές περιοχές και είχαν ως έργο τη φύλαξη των συνόρων, την επιβολή της τάξης και την πάταξη των ανταρτών και των ληστών.
Το δεύτερο μέρος του έργου αφηγείται την ενηλικίωση και τα εξαιρετικής ανδρείας κατορθώματα του Βασιλείου, ο οποίος αρπάζει, όπως ο πατέρας του, την κόρη ενός στρατηγού και τη νυμφεύεται, αναμετριέται με ένα δράκοντα, με τους ξακουστούς αρχηγούς των απελατών (σώματα άτακτων στρατιωτικών, με ληστρικό χαρακτήρα), με την υπερφυσικής ανδρείας αμαζόνα Μαξιμού και τους νικά όλους. Ο Διγενής χτίζει ένα θαυμαστό παλάτι στην περιοχή του Ευφράτη και στο τέλος πεθαίνει από φυσική αιτία.
Στη διασκευή G προστίθενται δύο επεισόδια. Το πρώτο αφορά τη συνάντηση και αναμέτρηση του Διγενή με τον αυτοκράτορα, στον οποίο δείχνει σεβασμό και υποταγή, αποδεικνύει όμως την ανωτερότητά του. Το δεύτερο, αφηγείται μια εξωσυζυγική περιπέτεια του Διγενή με μία κόρη που έχει εγκαταλειφθεί από τον εραστή της στην έρημο.
Ο κοινός πυρήνας συντάξεων Escorial και Grottaferrata ανάγεται στο 12ο αιώνα, σύμφωνα με τους περισσότερους μελετητές. Η συστηματική εξέταση των αφηγηματικών-θεματικών και γλωσσικών-υφολογικών στοιχείων πιστοποιεί τη συγγένεια των δύο κειμένων και την καταγωγή τους από ένα κοινό αρχέτυπο. Το ακριβές χρονικό σημείο του διαχωρισμού των δύο παραδόσεων, Ε και G, δεν είναι δυνατό να προσδιοριστεί. ΟΔιγενής Ακρίτης ήταν γνωστός στο συγγραφέα των Πτωχοπροδρομικών ποιημάτων που κάνει αναφορές στο Διγενή και παρωδεί το επικό ύφος.
Ο Διγενής Ακρίτης του Escorial είναι έργο που έχει συντεθεί γραπτώς. Ωστόσο, κατάγεται από ένα απώτερο προφορικό αρχέτυπο ή έναν κύκλο συγγενών δημοτικών τραγουδιών. Παρότι δεν αποτελεί, στη μορφή που μας σώζεται, προϊόν προφορικής σύνθεσης, έχει διατηρήσει σε μεγάλο βαθμό κάποια σημάδια της καταγωγής του. Το κείμενο της Grottaferrata είναι λογιότερο. Σε πολλά σημεία χρωματίζεται από έντονο γνωμικό και ηθικοδιδακτικό χαρακτήρα, ενώ σε άλλα δίνεται έμφαση σε ιδεολογικά στοιχεία, που χαρακτηρίζουν το αριστοκρατικό ήθος του 12ου αιώνα. Έντονη είναι η επίδραση του ερωτικού μυθιστορήματος. Από το κείμενο αυτό δε λείπουν και μεταγενέστερες αλλαγές και προσθήκες.
Μια μεταγενέστερη διασκευή, η αποκαλούμενη Z, που παραδίδεται από δύο χειρόγραφα και συντάχθηκε κατά το 14ο ή 15ο αιώνα, αποτελεί συμπίληση και επεξεργασία των παλαιότερων διασκευών. Πολλά από τα ιστορικά στοιχεία αλλοιώνονται ή εξαφανίζονται, η πλοκή τροποποιείται, ενώ διαφοροποιείται ο χαρακτήρας του κειμένου, καθώς υιοθετούνται θεματικά και ρητορικά στοιχεία του ερωτικού μυθιστορήματος (για παράδειγμα, λυρικές αναπτύξεις πάνω στο θέμα της παντοδυναμίας του έρωτα και στερεότυπες εκφράσεις). Ακόμη, νεότερες διασκευές του Διγενή Ακρίτη, μία ομοιοκατάληκτη και μία πεζή,
[από το επεισόδιο της συνάντησης του Διγενή με τον αυτοκράτορα]
Υποχωρείν βουλόμενος, λέων τις εκ του άλσους/
εξελθών διεπτόησε τους μετ' αυτού παρόντας/ [. . .]
και προς φυγήν δε και αυτός ο βασιλεύς ετράπη./
Ο δε παις προς τον λέοντα υποδραμών ευθέως,/
ποδός αυτού δραξάμενος ενός των οπισθίων,/
αποτινάξας ισχυρώς και τη γη καταρράξας/
νεκρόν απέδειξε πάντων ομού βλεπόντων./
Τούτον κρατών εν τη χειρί, καθάπερ τις τον πτώκα,/ προς βασιλέα ήνεγκε "Δέξαι", λέγων "κυνήγιν/
του σου οικέτου, δέσποτα, δια σου θηρευθέντα"./
Και πάντες εξεπλάγησαν έντρομοι γεγονότες,/
την υπεράνθρωπον αυτού ισχύν κατανοούντες./
Και τας χείρας ο βασιλεύς προς ουρανόν εκτείνας,/ "Δόξα σοι", έφη, "δέσποτα, ποιητά των απάντων,/
ότι με κατηξίωσας τοιούτον άνδρα βλέψαι/ εν τη παρούση γενεά ισχυρόν παρά πάντας".
Μετάφραση
Ένα λιοντάρι που ήθελε να κρυφτεί βγήκε από το δάσος και τρομοκράτησε όλους όσους βρίσκονταν εκεί. Μάλιστα, ακόμη και ο ίδιος ο αυτοκράτορας τράπηκε σε φυγή. Ο νεαρός όμως (ο Διγενής) έτρεξε πίσω από το λιοντάρι, το άρπαξε από το πισινό πόδι, το τίναξε με δύναμη ψηλά, το χτύπησε στο έδαφος και το σκότωσε μπροστά στα μάτια όλων. Κρατώντας το στο χέρι, όπως κρατάει κανείς κρεμασμένο το λαγό, το έφερε στον αυτοκράτορα λέγοντάς του: "Πάρε, δέσποτα, το κυνήγι που πιάστηκε για σένα από τον δούλο σου". Και όλοι τρόμαξαν και έμειναν έκπληκτοι συνειδητοποιώντας την υπεράνθρωπη δύναμή του. Ο αυτοκράτορας σήκωσε τα χέρια προς τον ουρανό λέγοντας: "Δόξα σοι, δέσποτα, δημιουργέ των πάντων, που με αξίωσες στη γενιά αυτή να δω έναν τέτοιο άντρα που τους ξεπερνάει όλους στη δύναμη".
λάχιστα δείγματα δημοτικών τραγουδιών έχουν επιβιώσει από τους Βυζαντινούς χρόνους. Οι γνώσεις μας σχετικά με τη διάδοση και την αξιοποίηση του δημοτικού τραγουδιού στο Βυζάντιο είναι περιορισμένες.
Τα περισσότερα δημοτικά τραγούδια, που στις καθιερωμένες συλλογές χαρακτηρίζονται ακριτικά, η αρχική σύνθεση των οποίων υποτίθεται ότι ανάγεται στους Βυζαντινούς χρόνους, είναι πολύ μεταγενέστερες συνθέσεις που ελάχιστη σχέση έχουν με τη θεματολογία του ακριτικού κύκλου. Ωστόσο, το διαθέσιμο υλικό και οι διασκευές του ηρωικού-επικού ποιήματος Διγενής Ακρίτης πιστοποιούν την ύπαρξη μιας ζωντανής προφορικής παράδοσης που αποτέλεσε το υπόβαθρο της δημιουργίας τους.
Οι βυζαντινο-αραβικές συγκρούσεις αποτελούν το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο κινείται η σωζόμενη ηρωική ποίηση των Βυζαντινών, και πιο συγκεκριμένα τα τραγούδια του λεγόμενου ακριτικού κύκλου. Το άσμα του Αρμούρη αφηγείται τις προσπάθειες του ανήλικου γιου ενός βυζαντινού πολεμιστή να σώσει τον πατέρα του από την αραβική αιχμαλωσία. Παρουσιάζει όλα τα γνωρίσματα της ηρωικής μεσαιωνικής ποίησης που είναι: η σχέση με τα ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα (αντιστοιχία του Αρέστη του ποιήματος με το βυζαντινό στρατηγό Ορέστη και τις συγκρούσεις με τους Άραβες της περιοχής του Ευφράτη στις αρχές του 10ου αιώνα), η μυθοποίηση που συνδυάζεται με ζωηρή αίσθηση της πραγματικότητας και η λογοτυπική έκφραση.
Η αρχική σύνθεση του κειμένου (διαφορετική από τη σωζόμενη) θα πρέπει να θεωρηθεί προγενέστερη του Διγενή Ακρίτηκαι με κριτήριο το ύφος και το περιεχόμενο φέρει εντονότερα χαρακτηριστικά επικής σύνθεσης. Η διαμάχη Βυζαντινών και Αράβων αποτελεί το ιστορικό παρόν του ποιήματος, ενώ στο Διγενή η πλοκή διαδραματίζεται με φόντο τη συμφιλίωση και συνύπαρξη των δύο λαών.
Τα τραγούδια του Αρμούρηκαι του Υιού του Ανδρονίκου (που αφηγείται την επιδρομή Αράβων, την απαγωγή της εγκύου συζύγου του στρατηγού Ανδρονίκου και την απόδειξη της υπερφυσικής ανδρείας του γιου του που γεννιέται στην αιχμαλωσία) αποτελούν τα αρχαιότερα σωζόμενα δείγματα της βυζαντινής ηρωικής ποίησης. Εμφανίζουν σαφή χαρακτηριστικά του ύφους των δημοτικών τραγουδιών, αν και δεν μπορεί να ταυτιστεί απόλυτα με αυτό των νεότερων δημοτικών τραγουδιών. Παραδίδονται σε χειρόγραφα, τα οποία πιθανότατα καταγράφουν την προφορική παράδοση της βυζαντινής ηρωικής ποίησης. Ίσως όμως η προφορική αυτή παράδοση δεν ήταν πια ενεργή, όταν έγινε η καταγραφή των κειμένων.
Το Άσμα του Αρμούρη. Στ. Αλεξίου (έκδ.), Βασίλειος Διγενής Ακρίτης και το Άσμα του Αρμούρη, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1985, σ. 173. Πτερνιστηρίαν* τον μαύρον του κ' επέρασέν τον πέρα./ Ουχί ν' αφήση καν τα ρούχα του ο νέος να στεγνώσουν,/ πτερνιστηρίαν τον μαύρον του εις τον Σαρακηνόν υπάγει/ και σφόνδυλον* τον έδωκε κ' εξεσαγόνιασέ τον:/ "Ειπέ, μωρέ Σαρακηνέ, πού έναι τα φουσάτα;"/ "Θεέ μου, σαλά* ρωτήματα τα έχουν οι ανδρειωμένοι,/ πρώτα να κρουν* τες σφονδυλές* και τότε να ρωτούσιν!/ Μα τον κυρ Ήλιον τον γλυκύν, μα την γλυκέαν του μάναν,/ εψές εξεδιαλέχθημεν καν εκατόν χιλιάδες,/ όλοι καλοί και εκλεκτοί, πρασινοσκουταράτοι*:/ ένι και τέτοιοι από εκεινούς, ουδέ χιλίους φοβούνται,/ ουδέ χιλίους, ουδέ μυρίους, ουδέ όσους απαντήσουν!"/ Πτερνιστηρία τον μαύρον του, άνω εις βουνίν ανέβη:/ φουσάτα* είδε κ' εγνώμιασεν*, αριφνισμόν* ουκ είχαν./ Και τότε πάλε το παιδίν ανανογάται*, λέγει:/ "Αν τους πηδήσω* αρμάτωτους*, πάντα καυχάσθαι θέλουν,/ ότι τους ηύρα αρμάτωτους και επήρα τους την πρόβαν*"./ Στριγγίαν* φωνήν ελάλησεν, όση κι αν εδυνέτον:/ "Σαρακηνοί, αρματώνεσθε, σκυλιά, λουρικωθήτε*:/ λουρικωθήτε γλήγορα, σκυλιά μαγαρισμένα:/ εις απιστίαν μην το 'χετε ότι απέρασεν ο Αρμούρης,/ ο Αρμούρης, ο Αρμουρόπουλος, ο Αρέστης ο ανδρειωμένος".
*πτερνιστηρία: σπιρούνισμα *σφόνδυλος: γροθιά ή χτύπημα στους τραχηλικούς σφονδύλους *κρουν: γ' πληθ. του ρ. κρούω, χτυπώ *σαλός: ανόητος *πρασινοσκουταράτος: με πράσινη ασπίδα (το χρώμα του Ισλάμ) *φουσάτον: στράτευμα *γνωμιάζω: υπολογίζω, μετρώ *αριφνισμός: αρίθμηση *ανανογούμαι: σκέπτομαι *πηδώ (+αιτ.): επιτίθεμαι *αρμάτωτος: άοπλος *επήρα την πρόβαν: δοκίμασα κάποιον σε προκριματικό αγώνα και κέρδισα, νίκησα *στριγγία (θηλ.): σε οξύ, υψηλό τόνο *λουρικώνομαι: βάζω το θώρακα
νήκει στην επική-ηρωική ποίηση. Σώζεται σε πολλαπλά χειρόγραφα και διασκευές. Τα σημαντικότερα χειρόγραφα Escorial και Grottaferrata διασώζουν διαφορετικές συντάξεις του κειμένου, την Ε και G αντίστοιχα. 
