[...] Στο ιστοριογραφικό του έργο, το οποίο αφιέρωσε στον Πορθητή (το αυτόγραφο σώζεται ακόμα στην Κωνσταντινούπολη στη βιβλιοθήκη του Σεραγίου), περιγράφει τα πρώτα 17 χρόνια της αρχής του σουλτάνου (1451-1467). Το βιβλίο είναι γραμμένο υπό την οπτική της μεταφοράς της εξουσίας από τους Ρωμαίους στους Οθωμανούς, με πρότυπο τον Ιώσηπο και το έργο του για την άλωση των Ιεροσολύμων από τους Ρωμαίους. Αποτελεί μία από τις κυριότερες πηγές για την Άλωση και τις υπόλοιπες εκστρατείες του Μεχμέτ, αλλά μας δίνει και πολλές άλλες πολύτιμες πληροφορίες, π.χ. για την πολιτισμική πολιτική του σουλτάνου. Λογοτεχνικά πρότυπα είναι εκτός από τον Ιώσηπο προπάντων ο Θουκυδίδης, ο Ηρόδοτος και ιδιαίτερα ο Αρριανός με την "Ανάβαση του Αλεξάνδρου".
Το χρονικό της Πόλης
Της Ολγας Σελλα
«Είναι το πιο σημαντικό βιβλίο του πρώτου εξαμήνου του 2012, ίσως και ολόκληρου του έτους». Αυτό έγραφε η τουρκική Hurriyet στις 20 Μαΐου, μία ημέρα πριν από την επίσημη παρουσίαση ενός ιδιαίτερα σημαντικού βιβλίου όχι μόνο για την ιστορία της Κωνσταντινούπολης, της άλωσής της και του Μωάμεθ του Πορθητή, αλλά και για την παγκόσμια ιστοριογραφία. Συγγραφέας αυτού του πολύ σημαντικού βιβλίου, το πρωτότυπο κείμενο του οποίου διασώθηκε σ' ένα κιτρινισμένο χειρόγραφο στο αρχείο του Τοπ Καπί, είναι ένας Ιμβριος. Ο Μιχαήλ Κριτόβουλος, που γεννήθηκε περίπου το 1410 στην Ιμβρο.
Στην «Ιστορία» του, την οποία αφιερώνει στον Μωάμεθ, περιγράφει το διάστημα από το 1451 ώς το 1467, δηλαδή τα δύο τελευταία χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και τα πρώτα 15 χρόνια μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Και είναι η πρώτη φορά που την ιστορία του Κριτόβουλου θα τη διαβάσουν Τούρκοι αναγνώστες, από την εξαιρετικά καλαίσθητη έκδοση που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Heyamola, αφού είναι η πρώτη φορά που μεταφράζεται στα σύγχρονα τουρκικά, ενώ στις σελίδες της παρατίθεται σε φωτογραφική ανατύπωση το χειρόγραφο που βρέθηκε στο Τοπ Καπί.
Η πρώτη έκδοση
Η πρώτη φορά που εκδόθηκε αυτή η σημαντική ιστορική αφήγηση ήταν το 1870, ενώ στα αγγλικά εκδόθηκε το 1954. Στα οθωμανικά τουρκικά το μετέφρασε, το 1910, ο Παύλος Καρολίδης και το εξέδωσε ως ένθετο στο περιοδικό Tarih-i Osmani Encumeni, με το οποίο συνεργαζόταν. Στα ελληνικά, η «Ιστορία» του Κριτόβουλου κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Κανάκης» το 2005.
Γιατί θεωρείται μείζον ιστοριογραφικό έργο η «Ιστορία» του Κριτόβουλου; Γιατί συνέταξε την πλέον ευρεία και αντικειμενική ιστορία της περιόδου, επωφελούμενος τόσο από Βυζαντινούς όσο και από Οθωμανούς αυτόπτες μάρτυρες. Γιατί δίνει αυθεντικές και λεπτομερείς πληροφορίες σε θέματα όπως η ανοικοδόμηση και η επανακατοίκηση της Κωνσταντινούπολης. Γιατί αποτελεί μία από τις κυριότερες πηγές για την Αλωση και τις εκστρατείες του σουλτάνου. Γιατί καταγράφει επίσης, με κατατοπιστικές λεπτομέρειες, όψεις της καθημερινής και της στρατιωτικής ζωής της Κωνσταντινούπολης.
Γιατί είναι η μοναδική πηγή που υπάρχει αναφορικά με την ιστορία κατάκτησης των νησιών του βορειοανατολικού Αιγαίου, αφού ήταν αυτόπτης μάρτυρας. Και γιατί είναι ένα κείμενο που απολαμβάνει κανείς να διαβάζει για τη ζωντάνια και τη γλαφυρότητά του: «Αυτή τη φορά, όμως, όλα τελείωσαν και της πήραν όλα τα καλά. Εχασε τα πάντα· πλούτο, δόξα, εξουσία, περηφάνια, τιμή, λαμπρότητα του γένους, αρετή, παιδεία, σοφία, ιεροσύνη, αυτοκρατορία· με μια λέξη, όλα. Οσο ψηλά είχε ανεβεί στην κορυφή της ευημερίας και της ευτυχίας τόσο βαθιά έπεσε στον βυθό της δυστυχίας και της συμφοράς. Προηγουμένως, τη μακάριζαν πολλοί και τώρα την αποκαλούν όλοι δυστυχισμένη και κακότυχη.
Πλούτος και φτώχεια
Η δόξα της στο παρελθόν είχε φτάσει μέχρι τα πέρατα της οικουμένης και τώρα γέμισε όλες τις χώρες κι όλες τις θάλασσες με τη δυστυχία της και τις πότισε με την ντροπή της, με το να στείλει παντού τους κατοίκους της ως μάρτυρες της συμφοράς, άνδρες και γυναίκες και παιδιά, διασκορπισμένους με αισχρό τρόπο για αιχμαλωσία, δουλεία και κακοποίηση. Κι αυτή που πριν κατείχε πολλά έθνη, με τιμή, δόξα, πλούτο και περηφάνια, κατέχεται τώρα από άλλους με φτώχεια, ντροπή, καταφρόνηση κι αισχρή δουλεία.
Αυτή που ήταν παράδειγμα για όλα τα καλά κι εικόνα λαμπρής ευδαιμονίας, είναι τώρα πρότυπο της δυστυχίας, μνημείο των πιο φοβερών συμφορών, σύμβολο της κακής τύχης και δίδαγμα για τη ζωή. Ετσι, τίποτε από τα ανθρώπινα δεν είναι βέβαιο ή σταθερό, αλλά όλα στροβιλίζονται άνω κάτω σαν το Εύριπο από τις μεταβολές του βίου, μια υποκείμενα και μια αντικείμενα στο παιχνίδι της ζωής. Και ποτέ δεν θα σταματήσει την κίνηση αυτή η άτακτη φορά και αστάθεια, η αλλοπρόσαλλη παλίρροια και μεταβολή, όσο τα όντα έχουν το είναι τους», γράφει για την Αλωση.
Το βιβλίο παρουσιάστηκε στις 21 Μαΐου στο κατάμεστο αμφιθέατρο του Μουσείου του Πέραν με ομιλητές τον μεταφραστή της έκδοσης, λογοτέχνη και καθηγητή Φυσικής στο Ζωγράφειο Αρη Τσοκώνα, τον διευθυντή του Μουσείου του Τοπ Καπί Υλμπέρ Ορταϋλί και την καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου Νεβρά Νετζίπογλου. Ακόμα δύο άνθρωποι μόχθησαν για να ολοκληρωθεί αυτή η έκδοση και να διοργανωθεί η παρουσίασή της: ο πρώην πρόξενος της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη Βασίλης Μπορνόβας και η τουρκολόγος και μέχρι πρότινος υπεύθυνη πολιτιστικών στο Σισμανόγλειο Μέγαρο, στην Κωνσταντινούπολη, Αρτεμις Παπαθεοδώρου. Την έκδοση στήριξε με τη χορηγία του το ίδρυμα Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου.
Απο αρχοντική οικογένεια της Ιμβρου
Καταγόταν από αρχοντική οικογένεια της Ιμβρου, σπούδασε πιθανόν μαζί με τον Γεώργιο Σχολάριο στην Κωνσταντινούπολη και μετά έζησε στην πατρίδα του.
Μετά την Αλωση διαπραγματεύθηκε την ειρηνική παράδοση του νησιού στους Τούρκους και χρημάτισε διοικητής της Ιμβρου, πρώτα για τον Πορθητή και μετά για τον Δημήτριο Παλαιολόγο. Διατηρούσε σχέσεις με πολλούς της εποχής του, π.χ. τον Γεώργιο Σχολάριο, τον Ιωάννη Ευγενικό, τον Γεώργιο Αμιρούτζη και τον Θεόδωρο Αγαλλιανό. Ετος θανάτου του θεωρείται το 1468, μάλλον στην Κωνσταντινούπολη.
Ο Κριτόβουλος είναι ο «ιστορικός που είχε τον Θουκυδίδη στις αποσκευές του. Ηταν ο ιστορικός της μετάβασης, την οποία απέδωσε με νηφαλιότητα, χωρίς να χαριστεί σε κανένα», όπως υπογράμμισε στην παρουσίαση της έκδοσης στην Κωνσταντινούπολη ο Βασίλης Μπορνόβας.
Έντυπη
Κριτόβουλος Ίμβριος
1. Βιογραφικά στοιχεία
Ο Μιχαήλ Κριτόβουλος διακρίθηκε ως ιστορικός, λόγιος και αξιωματούχος κατά την Υστεροβυζαντινή περίοδο. Ήταν γνωστός και ως Κριτόβουλος ο Ιμβριώτης ή Νησιώτης. Γεννήθηκε περί το 1410 και πέθανε πιθανότατα στην Κωνσταντινούπολη περί το 1470. Για τη ζωή του υπάρχουν ελάχιστες πληροφορίες. Καταγόταν από πλούσια και ευυπόληπτη οικογένεια της Ίμβρου. Έλαβε καλή μόρφωση πιθανόν στηνΚωνσταντινούπολη, σύμφωνα με τις μαρτυρίες του Γεννάδιου Σχολάριου, του πρώτου Οικουμενικού Πατριάρχη μετά την Άλωση της βυζαντινής πρωτεύουσας από τους Οθωμανούς. Αναφορές στο πρόσωπο του Κριτόβουλου βρίσκουμε και στο έργο του Ιταλού εμπόρου, λογίου και συλλέκτη αρχαιοτήτων Κυριακού της Αγκόνας, ο οποίος περιγράφει την επίσκεψή του στην Ίμβρο το 1444 και αναφέρει ότι συναντήθηκε μαζί του.1 Από το έργο του Κριτόβουλου γνωρίζουμε ότι έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Ίμβρο.
Μετά το 1453, ορισμένοι από τους επιφανείς κατοίκους του νησιού εγκατέλειψαν τον τόπο προς αναζήτηση σωτηρίας από την αυξανόμενη πίεση και τις βλέψεις των ιταλικών ναυτικών δημοκρατιών για τα νησιά του Αιγαίου. Ο Κριτόβουλος τέθηκε επικεφαλής όσων ήταν διατεθειμένοι να αναγνωρίσουν την εξουσία του Μωάμεθ Β΄ (1451-1481), λόγω του ότι ήταν αντίθετοι στην προσέγγιση με τη λατινική Δύση. Το 1456 ο Οθωμανός σουλτάνος όρισε τον Κριτόβουλο διοικητή στην Ίμβρο. Στη σύγχρονη ιστοριογραφία υποστηρίζεται επίσης η άποψη ότι ο Κριτόβουλος υπήρξε προσωπικός γραμματέας του Μωάμεθ Β΄, ωστόσο δεν υπάρχουν ασφαλείς αποδείξεις γι’ αυτό.2 Ως έπαρχος του σουλτάνου ο Κριτόβουλος συνέβαλε στην παράδοση της Λήμνου στους Οθωμανούς. Δέκα χρόνια αργότερα, λόγω της βενετικής κατάληψης της Ίμβρου και των γειτονικών νησιών Θάσου και Σαμοθράκης, ο Κριτόβουλος αναγκάστηκε να μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη. Στην πρωτεύουσα έγινε μάρτυρας μιας από τις πολλές επιδημίες πανούκλας το 1467. Ο λόγιος περιγράφει τα συμπτώματα και την εμφάνιση της ασθένειας με ιατρική ακρίβεια στην Ιστορία του. Λίγο αργότερα ο Κριτόβουλος πέθανε.
2. Το έργο του Κριτόβουλου
Ο Κριτόβουλος συνέγραψε το έργο Ξυγγραφή Ιστοριών (ή Ιστορία), στο οποίο περιγράφει την κατάκτηση της χερσονήσου του Αίμου από τους Οθωμανούς. Το έργο αυτό πήρε από το Ρουμάνο μελετητή V. Grecu τον τίτλο Η ζωή του Μωάμεθ Β΄. Ο λόγιος έγραψε και κάποια θεολογικά έργα.3
Το ιστοριογραφικό του έργο Ξυγγραφή Ιστοριών αποτελείται από πέντε βιβλία και καλύπτει την περίοδο από το 1451 έως το 1467. Για πολλά χρόνια η Ιστορία του Κριτόβουλου θεωρούνταν εγκώμιο της βασιλείας του Οθωμανού σουλτάνου και υποστηριζόταν ότι γράφτηκε με προσταγή του ίδιου του Μωάμεθ Β΄. Ο F. Babinger χαρακτηρίζει τον Κριτόβουλο «απολογητή του Μωάμεθ».4 Ωστόσο η απολογητική ως είδος στη βυζαντινή λογοτεχνία προϋποθέτει την ύπαρξη εγκωμιαστικού ύφους προς το περιγραφόμενο πρόσωπο, ενώ κάτι τέτοιο δεν υπάρχει στο εν λόγω έργο.
Το μοναδικό ιδιόχειρο χειρόγραφο της Ιστορίας του Κριτόβουλου αποκαλύφθηκε το 1859 στη Βιβλιοθήκη των Σουλτάνων στην Κωνσταντινούπολη (Topkapı saray). Το χαρτί που έχει χρησιμοποιηθεί για το χειρόγραφο είναι βενετικής προέλευσης και, όπως δείχνουν τα υδατόσημα που έχουν εντοπιστεί πάνω στο υλικό, το έργο κατά πάσα πιθανότητα ολοκληρώθηκε μεταξύ 1465 και 1467. Η αποκάλυψη τηςΙστορίας οφείλεται στο Γερμανό ερευνητή C. Tischendorf. Η πρώτη έκδοση του κειμένου δημοσιεύτηκε στο Fragmenta Historicorum Graecorum V 1 στο Παρίσι το 1870. Κριτικές εκδόσεις του κειμένου δημοσίευσαν ο V. Grecu το 1963 και o D. Reinschτο 1983.5 Η Ιστορία του Μωάμεθ έχει μεταφραστεί στα αγγλικά, γερμανικά, ρουμανικά, τουρκικά, βουλγαρικά και σε άλλες γλώσσες.6
Η Ιστορία του Μωάμεθ αρχίζει με επιστολή του Κριτόβουλου «προς τον μέγιστον Αυτοκράτορα, περιεχούσα τον σκοπόν του βιβλίου και τα εν αυτώ ιστορούμενα κατ’ επιτομήν και την αιτίαν δηλούσα της ξυγγραφής». Το κατά πόσο η επιστολή αποτελεί μαρτυρία για ανάθεση της συγγραφής του έργου στον Κριτόβουλο από το Μωάμεθ Β΄ ή απλώς αποτελεί μόνο ένα περίτεχνο σχήμα λόγου είναι δύσκολο να διευκρινιστεί. Σε αυτό το εισαγωγικό μέρος ο Κριτόβουλος ζητά από τους ομοεθνείς του να μην τον κρίνουν επειδή περιγράφει τις δυστυχίες τους, καθώς ο ίδιος δε θα ήθελε αυτές να λησμονηθούν. Το περιεχόμενο διαιρείται σε πέντε μέρη, με τα πρώτα τέσσερα να παρουσιάζουν γεγονότα τριών ετών το καθένα και το τελευταίο τεσσάρων ετών. Στο έργο περιγράφεται η βασιλεία του σουλτάνου Μωάμεθ. Στο πρώτο μέρος ιστορείται η ανάρρησή του στο θρόνο, η μάχη για την Κωνσταντινούπολη και η Άλωση της βυζαντινής πρωτεύουσας. Το δεύτερο περιλαμβάνει τις εκστρατείες του σουλτάνου προς τον Αίμο, την κατάκτηση του σερβικού κράτους από τους Οθωμανούς, καθώς και τη μοίρα των νησιών Λήμνου, Θάσου και Σαμοθράκης. Στο τρίτο βιβλίο γίνεται λόγος για τις εκστρατείες των Οθωμανών στην Πελοπόννησο και τη χώρα των Ιλλυριών (Αλβανία). Το τέταρτο βιβλίο αφηγείται την κατάκτηση της Τραπεζούντας και της Λέσβου και τις πρώτες εκστρατείες προς τη Βοσνία και τη Βλαχία. Το τελευταίο μέρος της Ιστορίας περιγράφει τις νέες εκστρατείες στη Βοσνία και τη χώρα των Ιλλυριών, καθώς και τις μάχες με τους Βενετούς στην Πελοπόννησο.
Στη συγγραφή του έργου του ο Κριτόβουλος χρησιμοποιεί διάφορες πηγές: οθωμανικά έγγραφα, αφηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων, προσωπικές παρατηρήσεις, όπως και κάποια παλαιότερα έργα.
Εντύπωση προκαλεί η προσπάθεια του Κριτόβουλου να αποστασιοποιηθεί όσο περισσότερο μπορεί από τα γεγονότα που περιγράφει, προκειμένου να διατηρήσει την αντικειμενικότητά του. Για τον εαυτό του μιλά σε τρίτο πρόσωπο, όταν χρειάζεται να εξιστορήσει γεγονότα στα οποία έχει λάβει μέρος ο ίδιος. Σχεδόν απουσιάζουν αναφορές όχι μόνο στη χριστιανική θρησκεία αλλά και στο Ισλάμ. Πολύ σπάνια εντοπίζονται άγνωστοι για τους Βυζαντινούς όροι. Ο ηγεμόνας των Οθωμανών συχνότερα ονομάζεται «βασιλεύς», «σατράπης», αλλά όχι σουλτάνος ή με άλλη ορολογία οθωμανικής προέλευσης. Κατά τον Κριτόβουλο, όπως περιγράφει στο κεφάλαιο 1.8 «απόκρισις του βασιλέως Μεχέμετι προς τους πρέσβεις» (του Κωνσταντίνου), ο νέος ηγεμόνας «ημών» (των Ρωμαίων) πρέπει να κυβερνά εν ειρήνη και δικαιοσύνη τη χώρα των Ρωμαίων.7 Η δε οθωμανική εξουσία δεν είναι ολέθρια για τους Βυζαντινούς, αλλά εμφανίζεται από το συγγραφέα ως «λογική» ιστορική συνέχεια στην κυριαρχία των εθνών.8
Από το κείμενο του έργου φαίνεται ότι ο συγγραφέας γνώριζε καλά την αρχαία ιστοριογραφία – ο ίδιος περιγράφει τον εαυτό του ως συνεχιστή του Ιώσηπου Φλάβιου «ο οποίος αγαπούσε την αλήθεια και γνώριζε καλά την πορεία της ιστορίας».9 ΣτηνΙστορία του Κριτόβουλου είναι φανερή η επίδραση που άσκησαν οι αρχαίοι ιστορικοί, ιδίως ο Θουκυδίδης, καθώς επίσης οι: Ηρόδοτος, Ξενοφώντας και Αρριανός. Ακολουθώντας την παράδοση της βυζαντινής ιστοριογραφίας, ο Κριτόβουλος αρχαΐζει ως προς το ύφος, και ιδίως όσον αφορά τα τοπωνύμια. Έτσι, στην αφήγησή του οι Αλβανοί είναι Ιλλυριοί, οι Σέρβοι Τριβαλλοί, οι Βλάχοι Γέτες, οι Ούγγροι Παίονες κ.λπ. Η αφήγηση διέπεται από λογική, τα πραγματολογικά στοιχεία είναι ακριβή, οι ημερομηνίες υπολογίζονται με βάση το βυζαντινό σύστημα, το ύφος είναι λιτό, χωρίς περιττή συναισθηματικότητα, με μόνη εξαίρεση τη δραματική περιγραφή της τύχης της βυζαντινής πρωτεύουσας και των κατοίκων της.
1. Bodnar, E. – Mitchell, C., Cyriacus of Ancona’s journeys in the Propontis and the Northern Aegean 1444-1445 (Philadelphia 1976), σελ. 35, 36.
2. Ангелов, Д., Възход и залез на една империя (София 1991), σελ. 427.
3. Μεταξύ αυτών και την Ομιλία για τα Πάθη του Χριστού κ.ά. Για πληροφορίες σχετικά με τα θεολογικά έργα του Κριτόβουλου βλ. Reinsch, D., “Kritobulos of Imbros – Learned Historian, Ottoman raya and Byzantine Patriot”, ZRVI 40 (2003), σελ. 298.
4. Babinger, F., Мahomet II le Conquérant et son temps 1432-1481 (Paris 1954), σελ. 132.
5. Critobul din Imbros, Din domnia lui Mahomed al II-lea anii 1451-1467, Grecu, V. (επιμ.), (Scriptores byzantini IV, Bucarest 1963)· Critobuli Imbriotae Historiae, Reinsch, D.R. (επιμ.), (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 22, Series Berolinensis, Berolini 1983).
6. Kritovoulos, History of Mehmed the Conqueror, Riggs, C. (μτφρ.), (Princeton – New Jersey 1954, επανέκδ. 1970)· Reinsch, D., Mehmet II. erobert Konstantinopel. Das Geschichtswerk des Kritobulos von Imbros, übersetzt, eingeleitet und erklärt (Graz – Wien – Köln 1986)· Critobul din Imbros, Din domnia lui Mahomed al II-lea (1451-1467), Grecu, V. (μτφρ.), (Bucureşti 1963)· Kritovulos, İstanbul'un Fethi (İstanbul 2005)· Критовул, Животът и управлението на Мехмед II Ал-Фатих (Завоевателят), Ирина Радевска (μτφρ.), (София 2004).
7. «εἴ γε βούλοισθε τὴν εἰρήνην ἄγειν, εἰ μή που καὶ αὐτοὶ τῆς διαβάσεως ταύτης εἴργειν ἡμᾶς βούλοισθε», βλ. Critobuli Imbriotae Historiae, Reinsch, D.R. (επιμ.), (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 22, Series Berolinensis, Berolini 1983), I, 8.5-5. Βλ. σχόλια στο Ангелов, В., Българите и техните съседи на Балканите във византийската историопис от XV в.(София 2007), σελ. 48.
8. Οι θέσεις για ιστορικό ρόλο των «δυνατών» εθνών αναπτύσσονται αναλυτικότερα στο κεφάλαιο «παραίτησις» και πριν από το κεφάλαιο «αρχή της ιστορίας», βλ. Critobuli Imbriotae Historiae, Reinsch, D.R. (επιμ.), (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 22, Series Berolinensis, Berolini 1983), I, 4, σελ. 14-15.
9. «τοῦτο τοίνυν καὶ Ἰώσηπος ὁ Ἑβραῖος εἰδὼς φιλαλήθης ὢν καὶ τοῖς πράγμασι καλῶς ἐφιστῶν ἐπαινεῖ μὲν ἐν τῷ τῆς ἁλώσεως βιβλίῳ τὴν Ῥωμαίων τύχην καὶ ἀρετὴν», βλ.Critobuli Imbriotae Historiae, Reinsch, D.R. (επιμ.), (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 22, Series Berolinensis, Berolini 1983), I, 4, σελ. 14-15.
