επιμέλεια κειμένου:Νότα Χρυσίνα
γράφει ο Μανώλης Αλυγιζάκης*
Ο
Κωνσταντίνος Καβάφης, ένας από τους πρωτοπόρους της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας
έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, στην οδό
Σέριφ, όπως κι ίδιος έγραψε χαρακτηριστικά, Κατάγομαι
από την Κωνσταντινούπολη αλλά γεννήθηκα στην Αλεξάνδρεια στο σπίτι στην οδό
Σέριφ, μικρός σε ηλικία ξόδεψα μερικά χρόνια στην Αγγλία όπου και ξαναπήγα για
λίγο χρονικό διάστημα αργότερα όταν ενηλικιώθηκα. Έχω επίσης ζήσει στη Γαλλία
και στην εφηβεία μου έζησα για δυο χρόνια στην Κωνσταντινούπολη. Δεν έχω πάει
στην Ελλάδα για πολλά χρόνια. Εργάζομαι για το Υπουργείο Δημοσίων Έργων της
Αιγύπτου. Μιλώ Αγγλικά, Γαλλικά και λίγο Ιταλικά. Αυτό είναι ένα μέρος απ’
το βιογραφικό σημείωμα που έγραψε ο ίδιος το 1924.
Παρουσιάστηκε
επίσημα για πρώτη φορά στην Ελλάδα από τον Γρηγόριο Ξενόπουλο που έγραψε μια
ωραιότατη κριτική του Καβάφη για το λογοτεχνικό περιοδικό Ελληνικά Γράμματα και
γύρω στον ίδιο καιρό παρουσιάστηκαν και ποιήματά του στο Λονδίνο από τον Άγγλο
ποιητή E.M.Forster ο οποίος και τα μετέφρασε.
Είχε ήδη δημοσιεύσει ποιήματα στο περιοδικό «Έσπερος» το 1886, και σε πειροδικά
στη Λειψία, στην Κωνσταντινούπολη και στην Αλεξάνδρεια όπου μάλιστα συνέβαλε
στη δημιουργία κι έκδοση του περιοδικού «Αλεξανδρινή Τέχνη».
Είναι
χαρακτηριστικό ότι χρησιμοποίησε στο γράψιμό του τη δημοτική αλλά και την
καθαρεύουσα σημείο φυσικά που υπογραμμίζει τη μάχη που διεξαγόταν την εποχή
εκείνη ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα των δημοτικιστών και των καθαρευουσιάνων.
Έζησε ως μέλος της ελληνικής κοινότητας της Αλεξάνδρειας κάτω απ’ την επιρροή
της παντοδύναμης ορθόδοξης εκκλησίας και την ημέρα του θανάτου του δέχτηκε να
κοινωνήσει και έχει τονιστεί ότι τα τελευταία λεπτά της ζωής του πήρε μολύβι
και χαρτί στο οποίο δημιούργησε ένα μεγάλο κύκλο και στο κέντρο του έβαλε μια
τελεία.
Η
ποίησή του συνδυάζει την ακρίβεια ενός μεγάλου τεχνίτη του λόγου με το
συναισθηματισμό της Σαπφούς καθώς είναι και οι δύο λακωνικοί στο λόγο τους κι
αναμοχλεύουν με τους στίχους τους τη δύναμη της αγάπης και του ερωτισμού.
Πραγματικοί χαρακτήρες αλλά και φανταστικοί περιδιαβάζουν στους στίχους του με
κύριο θέμα την ομοφυλοφιλία. Αυτός μάλιστα είναι κι ο λόγος που πολλοί θεωρούν
ότι ο Καβάφης ήταν ομοφυλόφιλος κάτι που ποτέ δεν αποδείχτηκε. Πράγματι, ο
στενός του φίλος Αθανάσιος Κορτάτος γράφει: «Το αν ο Καβάφης ήταν ομοφυλόφιλος
είναι αμφισβητίσιμο αφού ποτέ δεν παρουσιάστηκε καμμιά απόδειξη, γραπτό ή
φωτογραφία, ή έστω και κάποιο σκάνδαλο που να αφορά τον Καβάφη». Αυτός ο
ισχυρισμός έχει μεγάλη σημασία τη στιγμή που ο Κορτάτος γνώριζε τον Καβάφη πολύ
καλά και σίγουρα θα γνώριζε καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον αν υπήρχε κάτι
τέτοιο. Άλλη μια άποψη που εξέφρασε ο Στρατής Τσίρκας είναι ότι το πάθος του
Καβάφη δεν ήταν τόσο η ομοφυλοφιλία όσο ο αλκοολισμός και η προτροπή του στον
αυνανισμό. Ο Γιώργος Σεφέρης παρομοιάζοντας τον Καβάφη με τον «απατηλό» Πρωτέα της αλεξανδρινής
θάλασσας που συχνά αλλάζει μορφή ισχυρίζεται ότι: «ας είμαστε προσεχτικοί κι ας μην γελιόμαστε από τις δικές μας κλίσεις ή
να θεωρούμε σαν αναμφισβήτητες τις διαλεκτικές του δημιουργίες αφού πάντα
ελλοχεύει μια κρύφια έννοια στην κάθε έννοια».
Πέραν
όμως του «προσωπικού» του θέματος ο Καβάφης ήταν ένας γλυκός, μοναχικός,
κλεισμένος στον εαυτό του άνθρωπος και ποιητής που έγραψε λίγα ποιήματα σε
σχέση με άλλους νεοέλληνες ποιητές, αλλά παρ’ όλα αυτά κατάφερε ν’ αγγίξει μια
συγκεκριμένη χορδή του αναγνώστη που δεν συγκρίνεται με κανέναν άλλο. Έζησε τη
ζωή της διασποράς, που χαρακτηρίζεται από την αστείρευτη αγάπη για την πατρίδα,
με τη νοσταλγία για επιστροφή, και με την εξαιρετική του αφοσίωση σε κάθε τι
ελληνικό. Η λακωνικότητα και η ακρίβεια των ποιημάτων του οφείλεται στην εμμονή
του να δουλεύει αμέτρητες φορές σε κάποιο συγκεκριμένο ποίημα μέχρι να το φτάσει
στο σημείο που το θεωρούσε τέλειο οπότε συνήθως το ταχυδρομούσε σε κάποιο φίλο
του για να ελεγχθεί ακόμα μια φορά.
Τα
ποιήματά του χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες, τα ιστορικά, τα ερωτικά και τα
φιλοσοφικά. Τα θέματά του για τα ιστορικά του ποιήματα άντλησε από τη βυζαντινή
και νεοελληνική ιστορία κι από την ελληνιστική εποχή της Αλεξάνδρειας αμέσως
μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και παρ’ όλο που ίσως ο αναγνώστης
σκεφτεί ότι είναι εμπευσμένα από την αγάπη του για την πατρίδα μια σοβαρή «διείσδυση»
στα ποιήματα αυτά κάνει τον αναγνώστη να διαπιστώσει ότι κινούνται πέραν του χώρου
και είναι καθαρά διεθνικά. Επίσης, παρ’ όλο που πολλά ποιήματά του είναι
εντοπισμένα στον ελληνιστικό χώρο ή στη νέα Αλεξάνδρεια που ζει είναι τόσο πολύ
εμποτισμένα με το μυθικό στοιχείο που τα μεταφέρει πέραν του ενός χώρου
και πολλές φορές οι ήρωές του είναι εξόριστοι και ζουν στον χώρο της διασποράς.
Πολλές φορές ένα ποίημά του εντοπίζεται στον χώρο του συναισθήματος και της
ερωτικής οικειότητας και πλανάται στη σκέψη του αναγνώστη ή σε κάποιο
φανταστικό κι απροσδιόριστο σημείο ή σε κάποιο δωμάτιο ή καφενείο. Τα ερωτικά
του ποιήματα αναφέρονται αποκλειστικά στον ερωτισμό μεταξύ ανδρών, συνήθως
νεαρής ηλικίας, δίχως να βρίσκουμε ποτέ καμμιά αναφορά στην κόρη-εικόνα που χρησιμοποιήθηκε από
σχεδόν όλους του νεοέλληνες ποιητές. Για τον Καβάφη η γυναίκα ήταν πάντα
μεγάλης ηλικίας, αριστοκρατική μορφή, κάποιες φορές πνευματώδης κι άλλες φορές
σε κάποια υψηλή κοινωνική θέση. Ορισμένες φορές τα ποιήματα αυτά αφορούν
πάμπτωχους νέους ομοφυλόφιλους που ζουν σ’ ένα κοινωνικό περιβάλλον κυριευμένο
από ανθρώπους που τους βλέπουν με εχθρικό μάτι. Άλλες πάλι φορές ο χώρος και ο
περίχωρος των εικόνων του είναι ένα σπίτι, μια είσοδος σπιτιού, ένα καφενείο, η
γειτονιά που έχει ζήσει και περπατήσει ο ποιητής για πολλά χρόνια. Και με την
αναφορά του αυτή κάνει τον τόπο να ξαναγεννηθεί να ξανααισθανθεί το παρελθόν
του να του ξαναδώσει ζωή, κι αυτός είναι ο ερωτικός δεσμός του ποιητή με το
γνώριμό του χώρο. Κι είναι στιγμές που ο Καβάφης γράφει για τον έρωτα και
ταυτόχρονα εξερευνεί το δυναμικό των εννοιών έθνος, πατρίδα, πίστη, εκκλησία,
ήθος και σε τέτοιες στιγμές ακούμε την εσωτερική φωνή εκείνων που σαν εμάς
αντιμετωπίζουμε τα σημερνά παρόμοια εθνικά προβλήματα.
Διαχωρίζοντας
το ποιητικό του έργο σε φιλοσοφικό, ιστορικό κι ερωτικό, στα ποιήματά του
αποτυπώνονται η φιλοσοφική του σκέψη, η ιστορική του γνώση και ο ερωτισμός
αντίστοιχα. Όσον αφορά στα ιστορικά του ποιήματα οφείλουμε να λάβουμε υπ’ όψιν
μας ότι τα έγραψε ζώντας στην ατμόσφαιρα μιας πόλης που έγινε κατά το
ελληνιστικό της παρελθόν χωνευτήρι λαών και σταυροδρόμι πολιτισμών. Οι ήρωές
του είναι γνωστά ιστορικά πρόσωπα ή γεννήματα της φαντασίας του και ο ποιητής
αφηγείται με τους χαρακτήρες που πλάθει ανθρώπινες συμπεριφορές σημαδεμένες από
το πρόσκαιρο της επιτυχίας και τη μοίρα που εξουδετερώνει την ανθρώπινη θέληση.
Η
γραφή του επηρέασε πολλούς στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό όπως τον μεγάλο μας
ποιητή Σεφέρη και στο εξωτερικό τους: W. H. Auden και E.M.Forster. Χαρακτηριστικά ο W. H. Auden έγραψε: «Από τότε που διάβασα Καβάφη πολλά χρόνια
πίσω η ποίησή του διατηρεί μεγάλη επιρροή στη δική μου γραφή, μπορώ π.χ. να
σκεφτώ κάποιο ποίημά μου κι αν δεν γνώριζα τον Καβάφη το ποίημα αυτό θα ήταν
εντελώς διαφορετικό ή δεν θα το είχα γράψει καθόλου, παρ’ όλο που δεν ομιλώ την
ελληνική γλώσσα και η γνώση μου της ποίησης του Καβάφη είναι μόνο μέσω
μεταφράσεων. Και παρ’ όλο που είναι εύκολο να μεταφράσει κανείς πεζό λόγο είναι
σχεδόν αδύνατο να μεταφράσει ποίηση κι όμως η επιρροή της ποίησης του
Κωνσταντίνου Καβάφη στη ζωή μου και στην ποίησή μου είναι πραγματικά
αναμφισβήτητη».
Ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά, στην ποίηση του Καβάφη, είναι ο τόνος και το ύφος του κι
ολοφάνερα ο ευθύς λόγος του που δεν διακοσμείται ποτέ, δεν υποκύπτει σε
καθορισμένες φόρμουλες, και που ποτέ δεν υπερβάλλει. Απλά λέει αυτό που
χρειάζεται δίχως γαρνιτούρες και βερμπαλισμούς. Η ποίησή του είναι απλή, ειρωνική,
καυστική, όπου συναντούμε στοιχεία όπως το αβέβαιο μέλλον, τη σαρκική επαφή, το
ήθος των χαρακτήρων, την ψυχολογία των ηρώων του, την μοιρολατρική υπαρξιακή
του νοσταλγία, και την ομοφυλοφιλία. Πέραν των υποκειμένων του που είναι
ασυμβίβαστα για την εποχή τους η ποίησή του διακρίνεται από την καλαισθησία του
ποιητή που αποζητά το τέλειο με την ώριμη φωνή του που είναι ελευθερωμένη από
κάθε τεχνοτροπικό συμβιβασμό.
Ο
Καβάφης ανήκει στην ομάδα των νεοελλήνων ποιητών που ασκούν μεγάλη επιρροή
στους νεώτερους ποιητές κι έχει μια πολύ σπουδαία θέση στα νεοελληνικά γράμματα
εμπλουτίζοντας το πάνθεο των ποιητών του εικοστού αιώνα με τους καλαίσθητους
στίχους του, με τη σατιρική φωνή του, με
τις ιστορικές του αναμοχλεύσεις που κινούν τη σκέψη του αναγνώστη μεταξύ του
σημερινού και του παρελθόντος με απερίγραπτη καθαρότητα και δίχως περιττά
λόγια. Η γραφή του μεταλλάσσει την άποψη που έχουμε για τη ζωή και μας βοηθεί να
δούμε τον κόσμο κάτω από το δικό του πρίσμα, το πρίσμα της απλότητας που
επικοινωνεί βαθιές έννοιες δίχως «γαρνιτούρες και φτιασίδια». Σήμερα, η ποίησή
του όχι μόνο έχει αγαπηθεί στην Ελλάδα
αλλά κατέλαβε εξέχουσα θέση στην ευρωπαϊκή ποίηση, ύστερα από τις μεταφράσεις
των ποιημάτων του αρχικά στα γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά και κατόπιν σε πολλές
άλλες γλώσσες.
Πέθανε
στην Αλεξάνδρεια από καρκίνο του λάρυγγα ακριβώς την ημέρα των γενεθλίων του σε
ηλικία 70 χρονών. Το διαμέρισμά του Καβάφη έκτοτε έχει μετατραπεί σε μουσείο
και διαθέτει αρκετά από τα σκίτσα του Καβάφη και πρωτότυπα χειρόγραφα, καθώς επίσης και πολλές φωτογραφίες και πορτραίτα
του Καβάφη.
~Μανώλης
Αλυγιζάκης
*O Μανώλης Αλυγιζάκης, είναι Ελληνο-Καναδός ποιητής, μεταφραστής και συγγραφέας.
