ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ
Κείμενον, μετάφρασις καὶ ἑρμηνεία
ὑπὸ
ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΔΑΥΪΔ
ΑΘΗΝΑΙ
ΕΚΔΟΤΑΙ: ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΣ & ΣΙΑ Α. Ε.
ΕΚΔΟΤΑΙ: ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΣ & ΣΙΑ Α. Ε.
ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ "ΕΣΤΙΑΣ „
1940
[Κείμενα με Μετάφραση]
ΠΙΝΑΞ ΤΩΝ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
ΠΙΝΑΞ ΤΩΝ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΑΡΧΑΙΟΝ ΚΕΙΜΕΝΟΝ
| Προοίμιον 1. Εἰρωνεία 2. Κολακεία 3. Ἀδολεσχία 4. Ἀγροικία 5. Ἀρέσκεια 6. Ἀπόνοια 7. Λαλιὰ 8. Λογοποιία 9. Ἀναισχυντία 10. Μικρολογία 11. Βδελυρία 12. Ἀκαιρία 13. Περιεργία 14. Ἀναισθησία 15. Αὐθάδεια | 16. Δεισιδαιμονία 17. Μεμψιμοιρία 18. Ἀπιστία 19. Δυσχέρεια 20. Ἀηδία 21. Μικροφιλοτιμία 22. Ἀνελευθερία 23. Ἀλαζονεία 24. Ὑπερηφανία 25. Δειλία 26. Ὀλιγαρχία 27. Ὀψιμαθία 28. Κακολογία 29. Φιλοπονηρία 30. Αἰσχροκέρδεια |
ΠΙΝΑΞ ΑΛΦΑΦΑΒΗΤΙΚΟΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
ΠΙΝΑΞ ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ
ΠΙΝΑΞ ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1. ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΥ
Ὁ συγγραφεὺς τῶν βίων τῶν φιλοσόφων, Διογένης Λαέρτιος, μᾶς παρέχει τὰς περισσοτέρας πληροφορίας καὶ περὶ τοῦ βίου τοῦ Θεοφράστου. Ἐγεννήθη τῷ 372 π. Χ. εἰς τὴν Ἐρεσὸν τῆς Λέσβου, τὴν πόλιν ἐκείνην εἰς τὴν ὁποίαν 240 περίπου ἔτη πρὸ αὐτοῦ εἶδε τὸ φῶς ἡ δαιμονία ποιήτρια τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος Σαπφώ. Ὁ πατήρ του ἐλέγετο Μελάντας, [1] ἦτο γναφεὺς (καθαριστὴς ἐνδυμάτων) καὶ εἶχεν ἐργοστάσιον μὲ πολλοὺς δούλους· ἦτο λοιπὸν εὔπορος, διὸ ἔδωσεν εἰς τὸν υἱόν του λαμπρὰν ἀνατροφήν. Τὰ πρῶτα μαθήματα ἔλαβεν ὸ Θεόφραστος εἰς τὴν πατρίδα του ἀπὸ τὸν Λεύκιππον, κατόπιν μετέβη εἰς τὰς Ἀθήνας, τὴν πόλιν τότε τῶν φώτων καὶ τοῦ πολιτισμοῦ, ὅπου ἐπεδόθη εἰς τὴν φιλοσοφίαν ὡς μαθητὴς τοῦ Πλάτωνος· ὅτε δὲ οὗτος ἀπέθανε, 347 π.Χ., ἠκολούθησε τὸν Ἀριστοτέλη. Οὗτος ταχέως διέκρινε τὴν φιλομάθειαν καὶ τὴν ἔκτακτον εὐφυΐαν τοῦ μαθητοῦ του καὶ ἐξαιρετικῶς ἐξετίμησε καἰ ἠγάπησεν αὐτόν· διὰ τὴν μεγάλην του δὲ εὐφράδειαν, ἐνῷ πρότερον ὠνομάζετο Τύρταμος, τὸν μετωνόμασεν Εὔφραστον καὶ ἔπειτα Θεόφραστον [2].
Ἀλλὰ καὶ κατ' ἄλλον θετικώτερον τρόπον ἐξεδήλωσεν ὁ Ἀριστοτέλης τὴν πρὸς τὸν μαθητήν του ἐκτίμησιν. Ὅτε δηλ. κατά τὸ ἔτος 323 π. Χ. κατηγορήθη ἐπὶ ἀσεβείᾳ καὶ ἠναγκάσθη νὰ φύγῃ εἰς τὴν Χαλκίδα, ἐχάρισεν εἰς τὸν Θεόφραστον τὴν πλουσίαν βιβλιοθήκην του καὶ ἐνεπιστεύθη εἰς αὐτὸν τὴν διεύθυνσιν τῆς Σχολῆς του [3]. Ἔκτοτε ὁ Θεόφραστος ἐπὶ 25 ἔτη διηύθυνε τὴν Περιπατητικὴν σχολὴν διδάσκων συνεχῶς καὶ ἀσχολούμενος εἰς ἰδιαιτέρας μελέτας. Ἡ ἐργασία ἦτο τὸ κύριον μέλημα τοῦ βίου του· ἐμελέτα, παρετήρει, ἀνεγίνωσκε, ἔγγραφε ἀδιακόπως, ὡς καταφαίνεται ἐκ τοῦ πλήθους τῶν συγγραμμάτων τὰ ὁποῖα κατέλιπε.
Ὁ ἀγαθὸς καὶ προσηνὴς χαρακτήρ του, ἡ γοητεία τῶν λόγων του καὶ ἡ πολυμάθειά του προσείλκυσαν πλῆθος μαθητῶν ἐξ ὅλων τῶν μερῶν τῆς Ἑλλάδος· λέγεται ὅτι ὁ ἀριθμὸς αὐτῶν ὑπερέβη τοὺς δισχιλίους [4]· μεταξὺ τούτων ἦσαν ὁ Μένανδρος, ποιητὴς τῆς νέας κωμωδίας, ὁ Στράτων ὁ Λαμψακηνός, ὁ μετὰ ταῦτα καῖ διάδοχὁς του, ὁ Δημήτριος ὁ Φαληρεύς, φίλος του στενός, ὅστις τὸν ἐβοήθησε χρηματικῶς νὰ ἀγοράση τὸν κῆπον, ὅπου ἐδίδασκε, καὶ ἄλλοι. Ἡ φήμη του δὲν περιωρίζετο μόνον ἐντὸς τῆς κυρίως Ἑλλάδος, ἀλλὰ ἐξετείνετο καὶ πέραν τῶν ὁρίων αὐτῆς· οἱ βασιλεῖς τῆς Μακεδονίας Φίλιππος καὶ Κάσσανδρος καὶ ὁ βασιλεὺς τῆς Αἰγύπτου Πτολεμαῖος Α' ὁ Σωτὴρ ἐπεζήτησαν τὴν γνωριμίαv καὶ φιλίαν του.
Ὁ βίος τοῦ Θεοφράστου διέρρευσεν εἰρηνικῶς καὶ ἡσύχως· δύο μόνον περιστατικὰ ἐτάραξαν ὀλίγον τὴν γαλήνην του. Κάποιος Ἀγνωνίδης τὸν κατηγόρησεν ἐπὶ ἀσεβείᾳ, διότι εἶπε κάποτε ὅτι ἡ τύχη καὶ ὄχι ἡ πρόνοια κυβερνᾷ τὸν κόσμον· οἱ δικασταὶ ὅμως ὄχι μόνον ἀπέρριψαν τὴν κατηγορίαv, ἀλλὰ καὶ ἐτιμώρησαν τὸν κατήγορον. Ἐπίσης κατὰ πρότασιν Σοφοκλέους τινὸς ἀπηγορεύθη διὰ ψηφίσματος τῷ 306 π.Χ. εἰς τοὺς φιλοσόφους νὰ διδάσκωσιν εἰς τὰς Ἀθήνας καὶ ὁ Θεόφραστος τότε ἐξωρίσθη· ἀλλὰ τὸ ἑπόμενον ἔτος τὸ ψήφισμα ἠκυρώθη καὶ ἐπανῆλθε γενόμενος δεκτὸς μετὰ μεγάλου ἐνθουσιασμοῦ ἐκ μέρους τῶν πολυαρίθμων φίλων καὶ μαθητῶν του, ἐξηκολούθησε δὲ διδάσκων μέχρι τοῦ θανάτου του.
Ἀπέθανε τῷ 287 π.Χ. πλήρης δόξης καὶ ἡμερῶν εἰς ἡλικίαν πιθανώτατα 85 ἐτῶν, μέχρι δὲ τῆς τελευταίας του στιγμῆς εἰργάζετο καὶ ἐδίδασκε ἄνευ διακοπῆς· ἐπειδὴ οἱ πόδες του ἕνεκα τοῦ γήρατος εἶχον ἐξασθενήσει, ἐφέρετο εἶς τὸν τόπον τῆς διδασκαλίας ἐπὶ φορείου. Οἱ λόγοι του πρὸ τοῦ θανάτου ἐνέχουν κάποιαν μελαγχολίαν καὶ ἀπογοήτευσιν· παρεπονεῖτο διὰ τὴν βραχύτητα τοῦ βίου, ἂν καὶ κατὰ τὸ προοίμιον μάλιστα τῶν χαρακτήρων ἦτο ἐνενήκοντα ἐννέα ἐτῶν, ἐλυπεῖτο, διότι ἀποθνήσκει ἀκριβῶς τὴν στιγμὴν ποὺ ἤρχιζε νὰ μανθάνῃ καὶ κατηγόρει τὴν φύσιν διὰ τὴν ἀδικίαν καὶ ἀνοησίαν της· διότι, ἔλεγε, χαρίζει πολλὰ ἔτη εἰς ζῷα (ἐλάφους καὶ κολοιούς), τὰ ὁποῖα οὐδεμίαν ὠφέλειαν παρέχουν, καὶ περιορίζει τόσον ζηλοτύπως τὸν βίον τοῦ ἀνθρώπου, ἐνῷ ἡ παράτασις αὐτοῦ θὰ ἐπετρεπεν εἶς τὴν ἀνθρωπότητα νὰ ἀναπτύξῃ τὰς ἐπιστήμας καὶ νὰ τελειοποιηθῇ. Ἐκ τούτων ἀποδεικνύεται γνήσιος μαθητὴς τοῦ Ἀριστοτέλους ὁ ὁποῖος ἔλεγεν ὅτι ἡ μόνη ἡδονή,ἡ ὁποία δὲν κουράζει τὸν ἄνθρωπον, εἶναι ἡ ἡδονή τοῦ μανθάνειν.
Ὁ Θεόφραστος ἦτο ἐκ συστήματος κατὰ τοῦ γάμου· ἐχαρακτήριζε μάλιστα τὸν ἔρωτα ὡς ἀσθένειαν ψυχῆς ἀέργου [5]. Ἐπίσης οὐδέποτε ἔλαβε μέρος ἐνεργὸν εἰς τὴν πολιτικήν, καθ' ἥν ἐποχὴν μάλιστα ὠργίαζον εἰς τὰς Ἀθήνας τὰ ἀριστοκρατικὰ καὶ δημοκρατικὰ κόμματα καὶ αἱ φατρίαι τῶν μακεδονιζόντων καὶ μὴ Ἀθηναίων πολιτῶν. Ἔζη λοιπόν, καθὼς λέγει ὁ Κικέρων (Αd Attic. LII, 6), ὅλως ἀφωσιωμένος εἰς τὴν ἐπιστήμην καὶ τὴν φιλοσοφίαν. Ὡς ἀληθὴς φιλόσοφος ἠρεύνα τὴν ἀλήθειαν καὶ ἤσκει τὴν ἀρετήν, δὲν ἐφήρμοζεν ὅμως ἠθικὴν ἀσκητικὴν καὶ ἀδιάλλακτον, διότι παρεδέχετο ὅτι πρὸς πλήρη εὐτυχίαν συντελοῦν ἐπίσης καὶ τὰ ἐξωτερικὰ ἀγαθά· ἐφρόντιζεν ἐπιμελῶς διὰ τὴν ἐξωτερικήν του ἐμφάνισιν, ἐνεδύετο κομψῶς καὶ εὐπρεπῶς, δὲν ἀπέφευγε τὰς καλὰς συναναστροφὰς καὶ ἡ τράπεζά του δὲν παρουσίαζε τὴν λιτότητα φιλοσοφικῆς τραπέζης· τοῦτο ἐσκανδάλιζεν ἐνίοτε ἄλλους φιλοσόφους, οἱ ὁποῖοι ἐφόρουν τραχὺν φιλοσοφικὸν τοίβωνα καὶ ἤσκουν αὐστηρὰν ἀσκητικὴν δίαιταν. Ὁ Θεόφραστος ἦτο ὁπαδὸς τῆς μεσότητος, ἡ ὁποία κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη εἶναι χαρακτηρισμὸς τῆς ἀρετῆς, καὶ οὐδεὶς περισσότερον αὐτοῦ ἐγνώριζε νὰ συνδέῃ τὸ ὠφέλιμον μὲ τὸ εὐχάριστον.
Ἡ ἀγαθότης τοῦ χαρακτῆρός του καὶ τὰ εὐγενῆ αἰσθήματά του καταφαίνονται καὶ ἐκ τῆς διαθήκης, τὴν ὁποίαν κατέλιπε καὶ τὴν ὁποίαν μᾶς διέσωσε ὁ Διογένης ὁ Λαέρτιος· ἐκτὸς πολλῶν ἄλλων διατάξεων αὔτη περιέχει καὶ τὰ ἐξῆς· νὰ δοθῇ μέρος τῆς περιουσίας του εἰς τοὺς ἀνεψιούς του Μελάνταν καὶ Παγκρέοντα· νὰ ἀναρτηθῇ εἰς τὸ Λύκειον ἡ εἰκὼν του διδασκάλου του Ἀριστοτέλους· νὰ δοθοῦν εἰς τοὺς μαθητάς του ὁ κῆπος καῖ τὰ πέριξ αὐτοῦ οἰκήματα, διὰ νὰ ἐξακολουθῇ ἡ λειτουργία τῆς σχολῆς καὶ μετὰ τὸν θάνατὁν του· νὰ ἀφεθοῦν ἐλεύθεροι οἱ δούλοἰ του, εἷς δὲ ἐξ αὐτῶν, ὁ Πομπύλος, νὰ ἀναλάβῃ τὴν φροντίδα τῆς συντηρήσεως τοῦ κήπου καὶ τῆς σχολῆς· νὰ ταφῇ εἰς μίαν γωνίαν τοῦ κήπου χωρὶς περιττὰ ἔξοδα διὰ τὸν τάφον καὶ τὴν κηδείαν του. Ἡ τελευταία αὔτη διάταξις δὲν ἐξετελέσθη, διότι ὄχι μόνον οἱ μαθηταί του ἀλλ' ἅπαντες οἱ κάτοικοι τῶν Ἀθηνῶν, μικροὶ καὶ μεγάλοι, συνώδευσαν τὴν νεκρικὴν πομπὴν τιμῶντες τὸν ἄνδρα, τὸν ὁποῖον ἐν ὅσῳ ἔζη τόσον ὑπερβολικῶς ἐσέβοντο καὶ ἠγάπων.
2. ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ
Ὁ Θεόφραστος ὑπῆρξε συγγραφεὺς πολυγραφώτατος· λέγεται ὅτι συνέγραψε 240 περίπου ἔργα [6], τῶν ὁποίων κατάλογον παρέχει ὁ βιογράφος του (v, 2), ἐκ τῶν τίτλων δὲ αὐτῶν φαίνεται ἡ ὁμοιότης μὲ τὰ ἔργα τοῦ Ἀριστοτέλους. Ὁ Θεόφραστος πραγματικῶς ἦτο ἐγκυκλοπαιδικώτατος ὡς καὶ ὁ διδάσκαλός του καὶ ἠσχολήθη μὲ ὅλα τὰ θέματα, τὰ ὁποῖα καὶ ἐκεῖνος ἐπραγματεύθη. Μεταφυσική, ἠθική, πολιτική, νομοθεσία, λογική, ψυχολογία, ρητορική, ποιητική, ζωολογία, βοτανική, ἱστορία τῶν ἐπιστημῶν κ.λ. ἐξητάσθησαν καὶ ὑπ' αὐτοῦ, ἀλλ' ὄχι μὲ τὸ δημιουργικὸν ἐκεῖνο πνεῦμα τοῦ Ἀριστοτέλους· ἔργον αὐτοῦ ἐθεώρησε νὰ ἐπεξηγήσῃ καὶ ἑρμηνεύσῃ καὶ συμπληρώσῃ τὰ θέματα ταῦτα, τὰ ὁποῖα τόσον ἐπιστημονικῶς εἶχεν ἀναπτύξει ὁ διδάσκαλός του· εἰς τὸ ἔργον δὲ τοῦτο ἔδειξε πολυμάθειαν καὶ διαύγειαν κρίσεως ἀπαράμιλλον. Ἡ ἐπιστημονικὴ περιέργειά του ἦτο ἀκόρεστος· διὰ τοῦτο ὄχι μόνον προβλήματα ποικιλώτατα ἐπιστημονικά, ἀλλὰ καὶ θέματα πολλάκις μικρὰ καὶ ἀσήμαντα ἐπέσυρον τὴν προσοχήν του· ἔγραψε π.χ. ἐκτὸς πολλῶν ἄλλων, περὶ ἀνέμων, πυρός, λίθων, μέλιτος, βροχῆς, καταιγίδος, ὀσμῶν, ἱδρῶτος, ζάλης, κοπώσεως, ἀσθενείας νεύρων, λιποθυμίας, περὶ ἰχθύων δυναμένων νὰ ζήσουν ἐκτὸς τοῦ ὕδατος, περὶ ζώων τὰ ὁποῖα ἀλλάσσουν χρῶμα, κ.τ.λ. κ.τ.λ. Δυστυχῶς ἐκ τῆς πληθώρας ταύτης τῶν ἔργων του σώζονται μόνον μερικὰ ἀποσπάσματα, δύο ἔργα πλήρη, Ἱστορίαι φυτῶν (εἰς 9 βιβλίἀ καὶ αἴτια φυτῶν (εἰς 6 βιβλία) καὶ ἓν μικρόν, ἀλλὰ πασίγνωστον ἔργον, οἱ Χαρακτῆρες· τὰ δύο πρῶτα εἶναι σήμερον ἀπὸ ἀπόψεως ἐπιστημονικῆς ἀπηρχαιωμένα καὶ ἔχουν ἐνδιαφέρον διὰ τὴν ἱστορίαν μόνον τῆς βοτανικῆς. Ὁ πολυγραφώτατος λοιπὸν Θεόφραστος ἔγινε γνωστότατος εἰς τοὺς μεταγενεστέρους κυρίως διὰ τῶν “Χαρακτήρων” του.
3. ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ
Ἡ λέξις χαρακτὴρ [7] (ἐκ τοῦ χαράσσω) δηλοῖ πρῶτον ὀξὺ σιδηροῦν ἐργαλεῖον μὲ τὸ ὁποῖον χαράσσονται ἐπὶ ξύλου, μαρμάρου ἢ χαλκοῦ διάφορα γράμματα ἢ σημεῖα, ἔπειτα δέ καὶ αὐτά ταῦτα τὰ χαρασσόμενα· ἀλλ' ἐπειδὴ τὰ σημεῖα ταῦτα συντελοῦν καὶ πρὸς διάκρισιν τοῦ ἀντικειμένου ἐπὶ τοῦ ὁποίου χαράσσονται ἀπὸ ἄλλα, ἡ λέξις χαρακτὴρ προσέλαβε καὶ τὴν σημασίαν τοῦ διακριτικοῦ γνωρίσματος. Πρῶτος ὁ Θεόφραστος μετεχειρίσθη τὴν μεταφορικὴν ταύτην σημασίαν ἐπὶ γνωρισμάτων ὄχι ἐξωτερικῶν, σωματικῶν, ἀλλὰ ἐσωτερικῶν, ψυχικῶν, ἢ τοῦ ἤθους διαφόρων ἀτόμων, διὰ τοῦτο καὶ Ἠθικοὶ Χαρακτῆρες ἐπωνομάσθη τὸ ἔργον του καὶ ὑπὸ τὸν τίτλον τοῦτον δὶς ἀναφέρεται ὑπὸ τοῦ βιογράφου του εἰς τὸν κατάλογον.
Ἔκ τινων χειρογράφων ἦτο ἤδη γνωστὸν ὅτι οἱ Χαρακτῆρες τοῦ Θεοφράστου ἀνήρχοντο εἰς 30· ἐκ τούτων ὅμως ἦσαν γνωστοὶ 15 μόνον κατὰ τὸ ἔτος 1527, ὅτε ἔγινε ἡ πρώτη αὐτῶν ἔκδοσις· βραδύτερον 1552 ἀνευρέθησαν ἄλλοι 8, καὶ κατὰ τὸ 1599 ἀκόμη 5· ὑπελείποντο λοιπὸν πρὸς συμπλήρωσιν 2, οἱ ὁποῖοι ἀνεκαλύφθησαν μετὰ δύο περίπου αἰωνας τὸ ἔτος 1786.
Τῶν Χαρακτήρων προηγεῖτο ἐπιστολὴ τοῦ Θεοφράστου δῆθεν πρός τινα φίλον Πολυκλέα ὡς πρόλογος ἢ προοίμιον αὐτῶν. Διὰ τῆς ἐπιστολῆς ταύτης ὁ συγγραφευς ἐξηγεῖ τὸν λόγον, διὰ τὸν ὁποῖον ἔγραψε τοὺς Χαρακτῆρας· ἀλλ' ὁ λὁγος αὐτὸς ὡς καὶ αἱ περιεχόμεναι εἰς τὴν ἐπιστολὴν σκέψεις καὶ τὸ λεκτικόν αὐτῆς ὕφος εἶναι τοιαῦτα, ὥστε ἅπαντες σχεδὸν οἱ κριτικοὶ καὶ φιλόλογοι ἀρνοῦνται τὴν γνησιότητα αὐτῆς, διὰ τοῦτο δὲ καὶ δὲν περιλαμβάνεται πλέον εἰς τὰς νεωτέρας ἐκδόσεις [8]. Ὁμοίως ὡς μεταγενέστεραι προσθῆκαι Βυζαντινῆς ἐποχῆς θεωροῦνται δικαίως καὶ τὰ ἠθικά συμπεράσματα, τὰ ὁποῖα εὑρίσκονται προσηρτημένα ὡς ἐπίλογοι εἰς τὸ τέλος τῶν Χαρακτήρων 1, 2, 3, 6, 8, 17, 29.
Ποία λοιπὸν ἦτο ἡ ἀρχικὴ μορφὴ καὶ τίς ἡ φύσις καὶ ὁ σκοπὸς τοῦ πρωτοτύπου τούτου εἰς τὴν ἀρχαίαν λογοτεχνίαν ἔργου; Εἶναι ἆρά γε αὐτοτελὲς ἢ εἶναι ἀπάνθισμα ἐξ ἄλλων ἔργων τοῦ συγγραφέως; Τὸ ζήτημα τοῦτο ἀπησχόλησε καὶ ἀπασχολεῖ ἀκὁμη τοὺς κριτικοὺς καὶ φιλολόγους, πρὸς λύσιν δὲ αὐτοῦ πολλαὶ καὶ ποικίλαι διετυπώθησαν γνῶμαι. Ὁ Petersen [9]καὶ ὁ Diels [10] ὑποθέτουν ὅτι οἱ Χαρακτῆρες εἶναι ἀπάνθισμα ἐκ τῶν ἀπολεσθέντων ἔργων τοῦ Θεοφράστου περὶ Ρητορικῆς ἢ Ηθικῆς, ὁ Casaubon και ὁ Christ [11] ὅτι εἶναι συλλογὴ ἐκ τοῦ ἐπίσης ἀπολεσθέντος ἔργου περὶ Kωμῳδίας, ὁ Gomperz [12] ὅτι εἶναι ὑπομνήματα αὐτοῦ τοῦ Θεοφράστου ἀνάλογα πρὸς τὰ ὑπομνήματα τοῦ Ἀριστοτέλους διὰ τὴν συγγραφὴν μεγάλου ἔργου περὶ Ηθικῆς, ὁ P. van de Woestine [13]ὅτι εἶναι συλλογὴ τοῦ Θεοφράστου κατὰ τὸν τρόπον τῶν κωμικῶν ποιητῶν, ὅπως χρησιμεύσῃ ὡς βάσις τοῦ μεγάλου ἔργου του περὶ Κωμῳδίας, ὁ G. Pasquali[14] ὅτι εἶναι γραπταὶ προπαρασκευαὶ τοῦ Θεοφράστου διὰ τὰ μαθήματά του, καὶ ἄλλοι τέλος ὅτι εἶναι ὑποδείγματα διὰ τοὺς μαθητὰς εἰς τὴν Ρητορικήν· ἀλλ' οὐδεμία τῶν ὑποθέσεων τούτων εἶναι ἱκανοποιητική. Διάφορον τῶν ἀνωτέρω καὶ ὅλως νέαν θεωρίαν διετύπωσεν ὁ Aug. Rostagni [15]. Κατ' αὐτὸν οἱ Χαρακτῆρες τοῦ Θεοφράστου δὲν ἀνήκουν οὔτε εἰς τὴν Ἠθικήν οὔτε εἰς τὴν Ρητορικήν του, ἀλλὰ σχετίζονται πρὸς τὴν Ποιητικὴν του Ἀριστοτέλους. Εἰς τὸ ἔργον τοῦτο, λέγει, ὁ Ἀριστοτέλης διακρίνει τέσσαρα συστατικὰ μέρη τῆς Ποιήσεως· τὸν μῦθον, τὰ ἤθη, τὴν διάνοιαν καὶ τὴν λέξιν· ἕκαστον τούτων ἀπῄτει, φυσικά, ἰδιαιτέραν ἀνάπτυξιν. Τὰ ἤθη δὲ πάλιν διαιροῦνται, κατὰ τὸν Ἀριστοτέλην, εἰς δύο μεγάλας κατηγορίας ἤτοι τὰ σπουδαῖα ἤθη, κατάλληλα διὰ τὴν τραγῳδίαν, καὶ τὰ φαῦλα, κατάλληλα διὰ τὴν κωμῳδίαν καὶ μάλιστα τὴν Νέαν. Τοιαῦτα λοιπὸν φαῦλα ἤθη περιγράφει ὁ Θεόφραστος εἰς τοὺς 30 Χαρακτῆράς του [16]· ἑπομένως τὸ ἔργον του εἶναι ἀνάπτυξις καὶ συμπλήρωσις τὴς Ποιητικὴς τοὺ Ἀριστοτέλους.
Ὁ τελευταῖος ἐκδότης τῶν Χαρακτήρων Navarre (Commentaire σελ. 210) εὑρίσκει μὲν τὴν γνώμην του Rostagni πιθανωτέραν τῶν ἄλλων, δὲν παραδέχεται ὅμως αὐτὴν, διότι νομίζει ὅτι εὗρε τὴν κλεῖδα τοῦ προβλήματος εἰς ἕνα χωρίον τοῦ Φιλοδήμου (περὶ κακιῶν βιβλ. 10 ἔκδ. C.Jenser 1911). Ἐκεῖ δηλ. γίνεται λόγος περὶ τῶν Χαρακτηρισμῶν τοῦ Ἀρίστωνος, ὁ ὁποῖος ἔζησε περὶ τὰ τέλη τοῦ 3 αἰῶνος π. Χ. καὶ συνέγραψε τὸ ἔργον τοῦτο, τοῦ ὁποίου τὸ ὕφος καὶ ἡ μορφή, καὶ εἰς τὰς ἐλαχίστας λεπτομερείας, δὲν διαφέρει τῶν Χαρακτήρων τοῦ Θεοφράστου· φαίνεται λοιπὸν ὅτι εἶναι ἀκριβὴς ἀπομίμησις αὐτῶν. Αλλ' οἱ Χαρακτηριασμοὶ τοῦ Ἀρίστωνος δὲν εἶναι ἔργον αὐτοτελές· ἀπετέλει τὸ τέλος ἠθικοῦ συγγράμματός του, Περὶ τοῦ κουφίζειν ὑπερηφανίας, εἰς τὸ ὁποῖον μετὰ τὴν περιγραφὴν τῶν μέσων πρὸς καταπολέμησιν τῆς ὑπερηφανίας εἶχεν ἐπισυνάψει ὁ Ἀρίστων καί τινας τύπους ὑπερηφάνων: αὐθάδης, αὐθέκαστος, παντειδήμων, εἴρων καὶ ἄλλους. Εἶναι λοιπὸν πολὺ φυσικόν, συμπεραίνει ὁ Navarre, νὰ ὑποθέσῃ τις ὅτι ὁ Ἀρίστων ἠκολούθησεν εἰς τὴν σύνθεσιν τοῦ ἔργου του τὸ παράδειγμα τοῦ Θεοφράστου· ἑπομένως καὶ οἱ Χαρακτῆρες ἦσαν εἰς τὴν ἀρχὴν συλλογὴ διαφόρων τύπων, οἱ ὁποῖοι ἐχρησίμευον ὡς συμπεράσματα καὶ συγκεκριμένα παραδείγματα εἰς κάποιον ἐγχειρἰδιον θεωρητικῆς Ἠθικῆς καὶ ὡς παράρτημα αὐτοῦ· ἐπειδὴ δὲ ὁ σύνδεσμος αὐτῶν πρὸς τὸ ὅλον ἔργον ἦτο τεχνητὸς καὶ ἀσθενής, ἀπεσπάσθησαν ἐνωρὶς ἤδη ἀπ' αὐτοῦ.
Ἐκ τῶν ἀνωτέρω γίνεται φανερὸν ὅτι ἅπαντες οἱ νεώτεροι κριτικοὶ καὶ φιλόλογοι παραδέχονται μὲν ὅτι οἱ Χαρακτῆρες εἶναι ἔργον τοῦ Θεοφράστου (διότι καὶ περὶ τῆς γνησιότητος αὐτῶν διετυπώθησαν μερικαὶ ἀμφιβολίαι ), διαφωνοῦν ὅμως ὡς πρὸς τὸν τρόπον τῆς συνθέσεως αὐτῶν· διότι ἄλλοι μὲν παραδέχονται, ὅτι εἶναι ὑπομνήματα αὐτοῦ τοῦ Θεοφράστου πρὸς συγγραφὴν ἄλλου μεγαλυτέρου ἔργου, ἄλλοι δὲ ὅτι εἶναι συλλογὴ ἢ ἐπιτομὴ ἔργων του ἀπολεσθἐντων, ἡ ὁποία ἔγινε βραδύτερον, ἀλλ' οὐδεὶς ἐξέφρασε γνώμην ὅτι πιθανὸν νὰ πρόκειται καὶ περὶ ἔργου αὐτοτελοῦς καὶ ἀνεξαρτήτου, ἂν καὶ ὁ Λαέρτιος καὶ ὁ Σουΐδας ὡς τοιοῦτον ἀναφέρουν αὐτό, ὡς τοιοῦτον δὲ φαίνεται ὅτι τὸ εἶχεν ὑπ' ὅψιν καὶ ὁ Σάτυρος [17], ὁ ὁποῖος ἔγραψεν ἐπίσης κατ' ἀπομίμησιν ἀκριβῆ Χαρακτῆρας. Εἶναι ἀληθὲς ὅτι ἡ σημερινὴ μορφὴ τῶν Χαρακτήρων, ἄνευ προλόγου ἢ προοιμίου (διότι, ὡς εἴπομεν, τὸ ὑπάρχον εἶναι ἀσφαλῶς νὁθον), ἄνευ ἐπιλόγου καὶ ἄνευ συνοχῆς τοῦ ὅλου, δὲν ἐπιτρέπει τοιαύτην ἐκδοχήν· ἀλλὰ τίς μᾶς βεβαιοῖ ὅτι τοιαύτη ἦτο καὶ ἡ ἀρχική των μορφὴ καὶ ὅτι δὲν ἠκρωτηριάσθησαν εἶτε εἰς τὴν ἀρχὴν εἴτε εἶς τὸ τέλος μετὰ τόσας περιπετείας τὰς ὁποίας, ὡς γνωστόν, ὑπέστησαν τὰ συγγράμματα τοῦ Θεοφράστου; Πιθανὸν λοιπὸν ἡ ἔμφυτος φιλομάθεια καὶ περιέργεια, ἡ ὁποία εἶλκυσε τὴν προσοχήν του πρὸς τόσον πολλά καὶ ποικίλα θέματα, νὰ συνετέλεσε καὶ εἰς τὴν σύνθεσιν τῶν Χαρακτήρων· ὅπως δηλ. περιέγραψε ζῷα καὶ φυτὰ καὶ μάλιστα ἐκ τῶν σπανίων καὶ περιέργων, κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον ἴσως ἠθέλησε νὰ περιγράψῃ καὶ τὸ ἦθος ἀνθρώπων τινῶν μὲ ἰδιάζοντα ἐλαττώματα [18]. Οἱ Χαρακτῆρες τοῦ Θεοφράστου δὲν ἔχουν λογοτεχνικὸν ἢ ἠθικόν τινα σκοπόν, ἀλλ' εἶναι ἁπλῶς περιγραφαὶ ψυχαναλύσεων καὶ ὀφείλονται εἰς τὸ ἐπιστημονικὸν ἐνδιαφέρον καὶ τὸ ἐρευνητικὸν πνεῦμα αὐτοῦ [19]. Ἄλλως τε τοιαύτη τάσις πρὸς ψυχολογικὴν ἔρευναν ὑπῆρχε κατὰ τὴν ἐποχήν του, ὡς γίνεται φανερὸν ἐκ τῆς Νέας Ἀττικῆς κωμῳδίας· εἰς τὴν τάσιν ταύτην ἔδωσε μάλιστα ἀκριβεστέραν κατεύθυνσιν καὶ μεγαλυτέραν ἐπέκτασιν ὁ Θεόφραστος διὰ τῶν Χαρακτήρων του (Croiset Histoire de la litt. Gr. τομ. 5 σελ. 391).
Ὁ χρόνος κατὰ τὸν ὁποῖον συνετάχθησαν οἱ Χαρακτῆρες εἶναι δύσκολον νὰ καθορισθῇ. Ὁ Cichorious (Rhein. Mus. LVII) ἔκ τινων ἱστορικῶν ὑπαινιγμῶν περιεχομένων εἰς τοὺς Χαρακτῆρας 8 καὶ 23 ὑποθέτει, ὅτι τὸ ἔργον ἐγράφη κατὰ τὸ ἔτος 317 π.Χ. Ἄλλοι ὁρίζουν ὡς χρὁνον συγγραφῆς τὸ χρονικὸν διάστημα μεταξὺ τῆς πτώσεως τοῦ Φωκίωνος καὶ τῆς ἀρχῆς Δημητρίου τοῦ Φαληρέως. Πιθανωτέρα εἶναι ἡ γνώμη τοῦ Gomperz (ἰδ. ἀν.) ὁ ὁποῖος παραδεχόμενος ὅτι οἱ Χαρακτῆρες εἶναι ὑπομνήματα ἢ σημειώματα ἀποφαίνεται ὅτι δὲν ἐγράφησαν ὅλοι συγχρόνως, ἀλλὰ κατὰ διαφόρους καιροὺς ἀναλόγως τῶν παρουσιαζομένων περιστάσεων [20].
Εἰς τὴν σύνθεσιν τῶν Χαρακτήρων ὁ Θεόφραστος ἀκολουθεῖ μίαν καὶ τὴν αὐτήν μέθοδον. Πρῶτον δηλαδὴ προτάσσει θεωρητικῶς τὸν ὁρισμὸν τῆς κακίας ἢ τοῦ ἐλαττώματος, καὶ ἔπειτα διὰ συγκεκριμένων παραδειγμάτων περιγράφει τὸ πρόσωπον, τὸ ὁποῖον ἔχει αὐτὸ τὸ ἐλάττωμα. Καὶ τοὺς μὲν ὁρισμούς ὀφείλει εἶς τὴν θεωρίαν τοῦ μεγάλου διδασκάλου του περὶ Ηθικῆς [21], τὰ δὲ παραδείγματα συνέλεξεν ὁ ἴδιος ἐκ τοῦ πραγματικοῦ βίου δι' ἀκριβοῦς παρατηρήσεως τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως· πρὸς κατανόησιν τῶν ὁρισμῶν ἀνάγκη νὰ προστεθοῦν καὶ τὰ ἐξῆς:
Ὁ Ἀριστοτέλης εἰς τὸ ἔργον του τὸ ὁποῖον ἐπιγράφεται Νικομάχεια Ἠθικὰ (II, 6) ὁρίζει τὴν ἀρετὴν ὡς μεσότητα μεταξὺ δύο ἄκρων, τὰ ὁποῖα εἶναι κακίαι ἢ ἐλαττώματα. Ἡ ἀνδρεία π.χ. εἶναι ἀρετή ὡς μεσότης μεταξὺ θρασύτητος καὶ δειλίας, αἱ ὁποῖαι εἶναι ἐλαττώματα. Οἱ τοιοῦτοι Ἀριστοτελικοὶ ὁρισμοὶ τῶν ἀρετῶν καὶ τῶν ἐλαττωμάτων ἔγιναν κληρονομία καὶ παράδοσις εἰς τὴν Περιπατητικὴν σχολὴν· τὴν παράδοσιν λοιπὸν ταύτην ἀκολουθεῖ καὶ ὁ Θεόφραστος· ἐπειδὴ ὅμως οἱ Χαρακτῆρές του ἀναφερονται ὄχι εἰς ἀρετὰς ἀλλὰ μόνον εἰς ἐλαττώματα, δὲν στηρίζονται εἰς τὰς μεσότητας, κατὰ τὴν φράσιν τοῦ Ἀριστοτέλους, ἀλλὰ εἰς τὰς ἀκρότητας. Πρὸς τούτοις τινὲς τῶν ὁρισμῶν τούτων εἶναι ἐλλιπεῖς, ἢ μᾶλλον εἴς τινας ὁρισμοὺς δὲν ἀνταποκρίνονται ἐντελῶς τὰ ἐπακολουθοῦντα παραδείγματα [22] (ἴδε ὁρισμοὺς Χαρακτήρων 5, 15, 19, 20).
Ἡ γλῶσσα τὴν ὁποίαν μεταχειρίζεται ὁ Θεόφραστος εἰς τοὺς Χαρακτῆρας δὲν εἶναι ἡ λογία καὶ λογοτεχνικὴ ἀλλὰ ἡ κοινὴ καὶ συνήθης τὴν ὁποίαν ὡμίλουν οἱ Ἀθηναῖοι κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην [23]. Ὕφος ἁπλοῦν καὶ ἀπέριττον χωρὶς ποιητικὰς ἐκφράσεις καὶ ρητορικὰ σχήματα εἶναι τὰ κύρια χαρακτηριστικά της. Ἡ σύνταξις ἐπίσης εἶναι ὁμαλὴ καὶ συνήθης· ὁ εἰδικὸς σύνδεσμος ὅτι κατόπιν λεκτικων ρημάτων, ἐνῷ ἀκολουθεῖ εὐθὺς λόγος, παρουσιάζει μόνον ἀνωμαλίαν τινά, καὶ ἡ χρῆσις τοῦ τιοῦτος οἷος, μὲ σειρὰν ἀπαρεμφατικῶν προτάσεων ἐπαναλαμβανομένη κατὰ κόρον εἰς ὅλους τοὺς Χαρακτῆρας, προσδίδει εἰς τὸ ὕφος κάποιαν ὁμοιομορφίαν καὶ μονοτονίαν· τοῦτο ὅμως δὲν ἀπαρέσκει εἰς τὸν ἀναγνώστην, διότι ὁμοιάζει πρὸς τὰς διατυπώσεις ἐκείνας αἱ ὁποῖαι ἐπαναλαμβάνονται εἶς τὰς γεωμετρικὰς ἀποδείξεις καὶ ἔχουν κάποιαν χάριν ἕνεκα τῆς ἁπλότητος καὶ ἀκριβείας των. Παροιμίαι λαϊκαὶ καὶ λέξεις καὶ φράσεις τολμηραὶ ἐνίοτε ἀλλ' ἁρμόζουσαι εἰς τὰ πρόσωπα, τῶν ὁποίων τὰ ἐλαττώματα περιγράφει, ἀποδεικνύουν ὅτι ὁ Θεόφραστος συνέλεξεν ἀπ' εὐθείας ἐκ τοῦ στόματος τοῦ λαοῦ τὸ ὑλικόν, τὸ ὁποῖον μὲ τέχνην καὶ δεξιὁτητα ἐπεξεργάσθη. Εἰς ταῦτα ἂς προστεθῆ ὡς κύριον μάλιστα χαρακτηριστικὸν, καὶ ἡ λεπτὴ εἰρωνεία, ἡ ὁποία ἐπανθει εἰς ὁλὁκληρον τὸ ἔργον καὶ ὁμοιάζει, ὡς λέγει ὁ Navarre, πρὸς μειγμα ποὺ μόλις συγκρατεῖ εἱς τὰ χείλη του εὐτράπελος παρατηρητής.
Τὰ προσόντα ταῦτα κατέστησαν τὸ ἔργον του Θεοφράστου τερπνὸν ἀνάγνωσμα, ἐνῷ συγχρόνως εἶναι καὶ διδακτικὸν καὶ ὠφέλιμον. Διὰ τῆς ζωηρᾶς περιγραφῆς τῶν ἐλαττωμάτων, τὰ ὁποῖα ὁ συγγραφεὺς ἀποδίδει εἰς τὰ φανταστικὰ πρόσωπά του, ἐμπνέει εἰς τὸν ἀναγνώστην ἀποστροφὴν πρὸς αὐτά, διὰ τῶν συχνὰ δὲ ἀναφερομένων ἠθῶν καὶ ἐθίμων εἰσάγει αὐτὸν εἰς τὸν ἀρχαῖον Ἑλληνικὸν βίον καὶ ἰδίως τῶν Ἀθηναίων κατὰ τὸν 4ον π.Χ. αἰωνα. Ἀγορὰ καὶ Ἐκκλησία τοῦ δήμου καὶ πρυτανεῖον καὶ δικαστήρια καὶ θέατρα καὶ παλαῖστραι καὶ λουτρὰ καὶ δεῖπνα καὶ παιδιαὶ καὶ ἑορταὶ καὶ ἀγῶνες ἐκτυλίσσονται ὡς ταινία κινηματογραφικὴ ἐνώπιόν του καὶ παρέχουν εἰς αὐτὸν τὴν ἐντύπωσιν, ὅτι ζῇ καὶ κινεῖται ἐντὸς τῆς κοινωνίας ἐκείνης. Ἰδοὺ διατὶ οἱ Χαρακτῆρες, ἡ Χρυσῆ βίβλος ὡς ἐπωνομάσθησαν, ἠγαπήθησαν καὶ ἐξετιμήθησαν καὶ κατὰ τοὺς ἀρχαίους καὶ κατὰ τοὺς νεωτέρους χρόνους [24].
Ἤδη κατὰ τὴν ἀρχαιότητα ἤρχισάν τινες νὰ καλλιεργοῦν τὸ λογοτεχνικὸν τοῦτο εἶδος κατὰ μίμησιν τοῦ Θεοφράστου· ὡς συγγραφεῖς Χαρακτήρων ἀναφέρονται οἱ Περιπατητικοὶ Λύκων, Ἀρίστων καὶ Σάτυρος καὶ ὁ Ἐπικούρειος Φιλόδημος. Τὰ ἔργα αὐτῶν ἀπωλέσθησαν, ἀλλ' ἔκ τινων ἀποσπασμάτων ἐξάγεται ὅτι ἦσαν πολὺ κατώτερα τοῦ προτύπου. Σπουδαιοτέρα ἦτο ἡ ἐπίδρασις τῶν Χαρακτήρων τοῦ Θεοφράστου εἰς τὴν Νέαν Ἀττικὴν κωμῳδίαν· ὁ Μένανδρος, μαθητής του, καὶ ἄλλοι κωμικοὶ ποιηταὶ φαίνεται ὅτι ἐχρησιμοποίησαν αὐτοὺς εἰς τὴν ἠθοποιΐαν τῶν ἔργων των. Μεγάλη ἐπίσης ὑπηρξεν ἡ ἐπίδρασις αὐτῶν κατὰ τοὺς Βυζαντινοὺς χρόνους καὶ καθ' ὅλην τὴν διάρκειαν τοῦ Μέσου Αἰῶνος, ὅτε ἐπιμελως ἀνεγινώσκοντο, ἐσχολιάζοντο καὶ ἀντεγράφοντο, ὡς μαρτυρεῖ τὁ πλῆθος τῶν σωζομένων χειρογράφων· ἐκ τῶν ἠθικῶν δὲ συμπερασμάτων, τὰ ὁποῖα, ὡς εἶδομεν, εἶναι ὡς ἐπίλογοι προσηρτημένα εἴς τινας χαρακτῆρας, φαίνεται ὅτι ἐχρησιμοποιοῦντο καὶ ὡς διδακτικὸν βιβλίον εἰς τὰ σχολεῖα.
Κατὰ τοὺς νεωτέρους χρόνους, ὅτε διὰ τῆς τυπογραφίας τὰ κλασσικὰ ἔργα διεδόθησαν εἰς ὅλον τὸν πεπολιτισμένον κόσμον, ἡ πρὸς τοὺς Χαρακτῆρας τοῦ Θεοφράστου ἐκτίμησις καὶ ἀγάπη ἐξεδηλώθη ἀκόμη περισσότερον. Ἐκδόσεις κατὰ διαφόρους τόπους καὶ μεταφράσεις εἰς πολλὰς Εὐρωπαικὰς γλώσσας καὶ σχόλια καὶ διατριβαὶ ὑπὸ πλείστων σοφῶν καὶ λογίων κατέστησαν τὸ ἔργον τοῦ Θεοφράστου κτῆμα διεθνὲς καὶ τὸ ὄνομα αὐτοῦ πασίγνωστον εἰς τὸν κόσμον, πολλοὶ δὲ ἐπεχείρησαν καὶ νὰ μιμηθοῦν τὸ παράδειγμά του.
4. ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ ΚΑΙ LΑ BRUYÈRE
Ἐξ ὅλων των ζηλωτων καὶ μιμητῶν τοῦ Θεοφράστου ὁ μόνος ποὺ κατώρθωσε νὰ φθάσῃ εἰς τὁ ὕψος αὐτοῦ εἶναι ὁ Γάλλος Jean de La Bruyère. Οὗτος ὄχι μόνον μετέφρασε τοὺς Χαρακτῆρας εἰς τὴν Γαλλικήν, ἀλλὰ καὶ ὁ ἶδιος ὑπὸ τὸν αὐτὸν τίτλον ἐδημοσίευσε τὸ γνωστὸν πολύκροτον ἔργον του [25]. Καὶ ἡ μὲν μετάφρασίς του ἐχαρακτηρίσθη ὑπὸ τοῦ Κοραῆ (πρόλογ. ἐκδ. § 41) καὶ ἄλλων [26] ὡς μὴ φέρουσα τὴν σφραγῖδα τῆς ἀκριβείας καὶ τελειὁτητος· οἱ Χαρακτῆρές του ὅμως θεωροῦνται γενικῶς ἐφάμιλλοι, ὑπό τινων δὲ καὶ ἀνώτεροι, τῶν Χαρακτήρων τοῦ Θεοφράστου. Εἶναι ἀληθὲς ὅτι τὸ ἔργον τοῦ La Bruyère ἐμφανίζεται λογοτεχνικῶς ἀρτιώτερον καὶ τελειότερον· ἔχει πλούσιον ὑλικόν, συνοχὴν μεθοδικὴν καὶ σκοπὸν ὡρισμένον, δηλ. τὴν ἔρευναν τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως πρὸς βελτίωσιν τῆς ἀνθρωπότητος· τὸν σκοπὸν μάλιστα τοῦτον νομίζει ὅτι ἀνεκάλυψε καὶ εἶς τοὺς Χαρακτῆρας τοῦ Θεοφράστου παραπλανηθεὶς ὑπὸ του προοιμίου αὐτῶν, τὸ ὁποῖον, ὡς εἴδομεν, δὲν εἶναι γνήσιον. Τοὐναντίον εἰς τὸ ἔργον τοῦ Θεοφράστου καὶ ἡ ὕλη εἶναι περιωρισμένη [27] καὶ ἡ διάταξις αὐτῆς ἀνώμαλος καὶ τὸ κείμενον μὲ πολλὰς φθορὰς καὶ χάσματα. Ἀπὸ τῆς ἀπόψεως λοιπὸν ταύτης δὲν ἠμπορεῖ νὰ διαγωνισθῇ πρὸς τὸ ἔργον τοῦ La Bruyère· ἀλλ' ἔχει ἄλλας ἀρετάς, αἱ ὁποῖαι τοῦ ἐπιτρέπουν νὰ διαμφισβητήσῃ τὸ γέρας· αὗται δὲ εἶναι ἡ σαφήνεια, ἡ ἀκρίβεια καὶ ἡ ἁπλότης του. Πρὸς τούτοις ὁ ἄνθρωπος, τὸν ὁποῖον ἐξετάζει ὁ Θεόφραστος, δὲν εἶναι ὁ Ἀθηναῖος τοῦ 4ου αἰῶνος π. Χ. ἀλλ' ἐν γἐνει ὁ ἄνθρωπος παντὸς τόπου καὶ χρόνου, ἐνῷ ὁ ἄνθρωπος, τὸν ὁποῖον ἐξετάζει ὁ La Bruyère, εἶναι ὁ Γάλλος τοῦ 17ου αἰῶνος, κυρίως ὁ Γάλλος τῆς Αὐλῆς τοῦ Λουδοβίκου ΙΔ'. Οἱ χαρακτῆρες λοιπὸν τοῦ πρώτου ἀναφέρονται εἰς ὁλόκληρον τὴν ἀνθρωπότητα, ἐνῷ οἱ Χαρακτῆρες τοῦ δευτέρου ἀπεικονίζουν τὴν κοινωνικὴν κατάστασιν τῆς ἐποχῆς του εἰς τὴν Γαλλίαν. Ἰδοὺ διατὶ τὸ Ἑλληνικὸν ἔργον ἔχει κῦρος γενικὸν καὶ αἰώνιον, ἐνῷ τὸ Γαλλικὸν ἔχει ἀξίαν οἱονεὶ μερικὴν καὶ δι' ὡρισμένην ἱστορικὴν περίοδον. Ἡ κρίσις αὕτη δὲν προέρχεται ἐκ ξένης πηγῆς, ἀλλ' εἶναι γνώμη καὶ σκέψις ὁμοεθνῶν καὶ συμπολιτῶν τοῦ La Bruyère.
Ὅτε οὗτος κατὰ τὸ ἔτος 1693 ἀνεκηρύχθη μέλος τῆς Γαλλικῆς Ἀκαδημίας, κατὰ τὴν τελετὴν τῆς ἐπισήμου ὑποδοχῆς του ὁ διευθυντὴς Charpentier συγκρίνων εἰς τὸν Ἀκαδημαϊκόν του λόγον τοὺς δύο συγγραφεῖς καὶ τὰ ἔργα των δὲν ἐδίστασε νὰ δώσῃ τὰ πρωτεῖα εἰς τὸν Ἕλληνα. Εἰς τὸ αὐτὸ σχεδὸν συμπέρασμα κατέληξεν ἐσχάτως καὶ ὸ Νavarre, ὁ ὁποῖος παραβάλλων τοὺς Χαρακτῆρας τοῦ Θεοφράστου καὶ La Bruyère [28] ἐξαίρει μὲν τὴν ἰδιοφυΐαν τοῦ ὁμοεθνοῦς του, δὲν ἀποκρύπτει ὅμως ὅτι ἡ ἰδιοφυΐα του ἀνεπτύχθη καὶ ἐτελειοποιήθη διὰ της ἐπιδράσεως τοῦ Θεοφράστου. Ὅπως καὶ ἂν ἔχῃ τὸ πρᾶγμα, Θεόφραστος καὶ La Bruyère εἶναι καὶ θὰ εἶναι οἱ κορυφαῖοι τοῦ λογοτεχνικοῦ τούτου εἴδους τῆς πεζογραφίας.
5. ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ ΚΑΙ ΛΑΣΚΑΡΑΤΟΣ
Ἐπιτυχέστερον τῶν ξένων ἀπεμιμήθη τὸν Θεόφραστον ὁ ἡμέτερος ἐκ Κεφαλληνίας λόγιος Ἀνδρέας Λασκαρᾶτος. Τὸ ἔργον αὐτοῦ Ἰδοὺ ὁ ἄνθρωπος, δημοσιευθὲν κατὰ τὸ 1886, περιέχει 126 χαρακτῆρας· ἐκ τούτων ὅμως πολλοὶ, ὡς ὁ παπᾶς, ὁ μαθητής, ὁ πρωτευουσιώτης, ὁ ἐπαρχιώτης, ἡ ὑπηρέτρια κ. ἄλ. καταχρηστικῶς ὀνομάζονται χαρακτῆρες· ὁ ἶδιος ἀποκαλεῖ αὐτοὺς νόθους, διότι, ὡς λέγει, “δὲν εἶναι χρώματα τῆς ψυχῆς, ἀλλὰ μᾶλλον τοῦ ἔργου ἢ τῆς περιστάσεως”. Ἄλλοι εἶναι περιγραφαὶ παθῶν ἢ ψυχικῶν καταστάσεων, ὡς ὁ ζουρλός, ὁ ζηλιάρης, ὁ ὀξύθυμος, ἀηδῆ ἐλαττώματα, ὁ διεφθαρμένος κ.λ. ὥστε ὀλίγοι ὑπολείπονται ἀνταποκρινόμενοι ἀκριβῶς εἰς τὴν ἔννοιαν τοῦ χαρακτῆρος, ὡς αὕτη διεπιστώθη ὑπὸ τοῦ Θεοφράστου. Ἐὰν παραβάλωμεν τοὺς Χαρακτῆρας τοῦ Λασκαράτου πρὸς τοὺς Χαρακτῆρας τοῦ Θεοφράστου θὰ παρατηρήσωμεν τὰ ἑξῆς:
1. Ὁ Θεόφραστος δίδει πρῶτον τὸν ὁρισμὸν ἑκάστου χαρακτῆρος καὶ ἔπειτα διὰ παραδειγμάτων ἀπεικονίζει τὸ πρόσωπον εἰς τὸ ὁποῖον ἀνήκει, ὁ Λασκαράτος προβαίνει ἀμεσως in media res.
2. Ὁ Θεόφραστος περιγράφει μόνον κακοὺς χαρακτῆρας, ὁ Λασκαράτος δίδει καί τινας καλούς, ὡς καινοτόμος, οἰκονόμος, ἐνάρετος, ὑψηλόφρων, αὐταπάρνητος κ.λ.
3. Οἱ χαρακτῆρες τοῦ Θεοφράατου δὲν ἔχουν ὡρισμένον ἠθικὸν σκοπόν, ἐνῷ οἱ τοῦ Λασκαράτου εἰς τοῦτον κυρίως ἀποβλέπουν, ὡς λέγει ὁ ἶδιος· “σκοπὸς τῆς παρούσης ἐργασίας μου ἐστάθηκε νὰ βάλω ἀποκάτου στὰ μάτια τοῦ παρατηρητοῦ τὰ ὁρατὰ ἐκεῖνα σημεῖα ἢ συμπτώματα, ἀπὸ τὰ ὁποῖα δύνανται νὰ κάμουν διάγνωσιν τοῦ ἐσωτερικοῦ ἀνθρώπου, ὡς ὁ κλινικὸς δείχνει καὶ αὐτὸς εἰς τὰ ἐξωτερικὰ ὁρατὰ συμπτώματα τὸ εἶδος τῆς ἐσωτερικῆς ἀσθενείας, πρὸς διάγνωσιν καὶ ἶασιν”. Διὰ τὸν λὁγον τοῦτον εἰς πολλοὺς χαρακτηράς του ἐπισυνάπτει καὶ ἠθικὰ συμπεράσματα· “ἕνα κάποιο ἠθικὸν συμπέρασμα, μὲ τὸ ὁποῖον τελειώνω πολλοὺς ἀπὸ τοὺς Χαρακτῆράς μου, νομίζω νὰ αυντελῇ εἰς τὴν τελειοποίησιν τοῦ εἴδους τούτου τῆς συγγραφῆς”.
4. Ὁ Θεόφραστος ἐξετάζει τὸ θέμα του ἐξ ἀντικειμένου, ὁ Λασκαρᾶτος ἀναμιγνύει πολλάκις εἶς αὐτὸ καὶ τὴν ἰδικήν του προσωπικότητα (ἴδε Χαρακτῆρας φιλόνεικος, ὁ κοινὸς χαρακτῆρας, ὁ πολιτικός μας, ὁ ἀχάριστος).
5. Ὁ Θεόφραστσς εἶναι ἀπαθὴς καὶ ἀμερὁληπτος ἐρευνητής, ὁ Λασκαρᾶτος ἐμπαθὴς καὶ δριμὺς ἐπιτιμητής. Ὁ ἴδιος ὀνομάζει τὸν ἐαυτόν του μαχητικὸν(battailleur) καὶ τὸν χαρακτῆρα τοῦ φιλονίκου ὡς ἰδικόν του προτάσσει εἰς τὴν συλλογήν του.
6. Ὁ Θεόφραστος κεντᾶ ἐλαφρῶς, ὁ Λασκαρᾶτος πληγώνει· ὁ πρῶτος μειδιᾷ εἰρωνικῶς, ὁ δεύτερος γελᾷ σαρκαστικῶς· ὁ πρῶτος θωπεύει μὲ τὸ πτερόν, ὁ δεύτερος θωπεύει μὲ τὰ νύχια του, ὁ πρῶτος τέλος φιλοσοφεῖ, ὁ δεύτερος σατυρίζει.
Μεθ' ὅλας ταύτας τὰς διαφορὰς ἔχουν καὶ σημεῖα ἐπαφῆς μεταξύ των. Ἡ μετὰ ὀξυδερκείας παρατήρησις τῆς κοινωνίας καὶ τῶν ἀτόμων, ἡ λεπτὴ ψυχολογικὴ ἀνάλυσις, ἡ σύντομος καὶ ἀκριβὴς διατύπωσις, τὸ ἁπλοῦν καὶ ἀπέριττον ὕφος καὶ ἡ ἰδιόρρυθμος γλῶσσα εἶναι κοινὸν γνώρισμα καὶ τῶν δύο. Ἐὰν δὲ οἱ Χαρακτῆρες τοῦ Λασκαράτου δὲν φέρουν καὶ τὸν κοινὸν ἐκεῖνον καὶ, οὕτως εἰπεῖν, διεθνῆ τύπον τῶν Χαρακτήρων τοῦ Θεοφράστου, εἶναι ὅμως πιστὸν κάτοπτρον τῆς κοινωνικῆς καταστάσεως τῆς ἐποχῆς του καὶ κατέχουν ἐξέχουσαν θέσιν μεταξὺ τῶν προϊόντων τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας.
6. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
Τὸ κείμενον τῶν Χαρακτήρων παρεδόθη εἰς ἡμᾶς εἰς κατάστασιν, ὡς εἶπεν ὁ Cobert, ἀξιοθρήνητον. Ἡ αἰτία εἶναι γνωστὴ καὶ ὀφείλεται εἰς τὰς περιπετείας, τὰς ὁποίας μετὰ τῶν ἄλλων ἔργων τοῦ Θεοφράστου ὑπέστησαν καὶ οἱ Χαρακτῆρες. Ὁ Θεόφραστος κληρονόμος τῶν συγγραμμάτων τοῦ Ἀριστοτελους κατέλιπεν αὐτὰ μετὰ τῶν ἰδικῶν του ἔργων εἰς τὸν μαθητήν του Nηλέα, ὁ ὁποῖος τὰ μετέφερεν εἰς τὴν πατρίδα του Σκῆψιν τῆς Μυσίας· μετὰ τὸν θάνατόν του ἡ διπλῆ αὐτὴ βιβλιοθήκη περιῆλθεν εἰς τοὺς κληρονόμους του. Κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην οἱ βασιλεῖς τῆς Περγάμου ἀνεζήτουν πανταχοῦ βιβλία διὰ τὴν βιβλιοθήκην, τὴν ὁποίαν ἵδρυσαν καὶ ἤθελαν νὰ καταστήσουν ἐφάμιλλον τῆς βιβλιοθήκης τῆς Ἀλεξανδρείας. Οἱ κληρονόμοι του Nηλέως, φοβούμενοι μήπως ἀφαιρέσουν ἀπὸ αὐτοὺς τὴν πολύτιμον κληρoνομίαν των, ἔκρυψαν τὰ βιβλία εἰς ἕνα ὑπόγειον, ὅπου ἐλησμονήθησαν καὶ κατεστράφησαν τὰ πλεῖστα ἀπὸ τὴν ὑγρασίαν καὶ τοὺς σκώληκας. Περὶ τὰ τέλη τοῦ Β' αἰῶνος π.Χ. ἠγόρασε τὰ ὑπολειπόμενα ὁ Ἀπελλικῶν (βιβλιόφιλος μᾶλλον ἢ φιλόσοφος) καὶ ἀντέγραψεν αὐτὰ ἀλλὰ μὲ σωρείαν σφαλμάτων· τὰ ἀντίγραφα δὲ ταῦτα κατετέθησαν εἰς τὰς Ἀθήνας. Ὅτε ὁ Σύλλας ἐκυρίευσε τὴν πόλιν (87 π.Χ.) τὰ ἔλαβε ὑπὸ τὴν κατοχήν του καὶ τὰ μετέφερε εἰς τὴν Ρώμην. Ἐκει ἔλαβε γνώσιν αὐτῶν ὁ γραμματικὸς Τυραννίων, ζηλωτὴς τοῦ Ἀριστοτέλους, καὶ ἔκτοτε τὰ ἀντίγραφα ἢ ἐκδόσεις τῶν Χαρακτήρων ἐπολλαπλασιάσθησαν· ἡ ἐπισημοτέρα τούτων, ἡ ὁποία κατέστη κλασσική, εἶναι ἡ τοῦ Ροδίου Ἀνδρονίκου. Ἐκ τῆς ἐκδόσεως ταύτης ἐδανείσθη καὶ ὁ Φιλόδημος, σύγχρονος τοῦ Κικέρωνος, τὴν παραπομπὴν τοῦ Χαρακτῆρος (Ἀρεσκείας 5), τὴν ὁποίαν εἰσήγαγεν εἰς τὸ ἐγχειρίδιόν του Περὶ κακιῶν (βιβλ. 7), τοῦ ὁποίου ἀποσπάσματα παρέχει ὁ πάπυρος τοῦ Herculanum [29]. Ἐκ τῆς μετὰ σπουδῆς καὶ ἄνευ παραβολῆς γενομένης ἀντιγραφῆς τῶν ἔργων τοῦ Θεοφράστου ἐξηγοῦνται αἱ φθοραί, τὰ κενά, αἱ προσθῆκαι, αἱ ἐπαναλήψεις καὶ ἐν γένει ἡ ἀνωμαλία, ἡ ὁποία παρατηρεῖται εἰς αὐτά.
Κατὰ τὴν Χριστιανικὴν ἐποχήν, ὅτε ἠρέσκοντο νὰ συντάσσουν ἐπιτομὰς τῶν κλασσικῶν ἔργων, δὲν διέφυγον τοῦτο καὶ οἱ Χαρακτῆρες· ὁ πάπυρος Ὀξυρρύγχου (IV, 699) καὶ ὁ κῶδιξ ὁ λεγόμενος Monacensis 327 (του 13oυ αἰῶνος) μᾶς παρέχουν δείγματα τοιούτων ἐπιτομῶν.
Αἱ ἀντιγραφαὶ ἐξηκολούθησαν καθ' ὅλην τὴν διάρκειαν τοῦ Μέσου αἰῶνος· διότι τὰ σωζόμενα χειρόγραφα ἀφ' ὲνὁς μὲν ἀνέρχονται μέχρι τοῦ 10ου αἰῶνος, ἀφ' ἑτέρου δὲ κατέρχονται μέχρι τῶν χρόνων τῆς Ἀναγεννήσεως καὶ τῆς τυπογραφίας.
7. ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ
Ὁ ἀριθμὸς τῶν σωζομένων μέχρι σήμερον χειρογράφων τῶν Χαρακτήρων ἀνέρχεται εἰς 60, ἀλλὰ κατὰ τὴν γενικὴν ὁμολογίαν τῶν κριτικῶν προεξέχουν πάντων τρεῖς κώδικες, ἐκ τῶν ὁποίων οἱ δύο εὐρίσκονται εἰς τὴν Ἐθνικὴν βιβλιοθήκην τῶν Παρισίων καὶ σημειοῦνται διὰ τῶν γραμμάτων Α, 2977 καὶ Β, 1983, ὁ δὲ τρίτος εἰς τὴν βιβλιοθήκην τοῦ Βατικανοῦ καὶ σημειοῦται διὰ τοῦ V, 110. Οἱ κώδικες Α Β εἶναι ὁ μὲν πρῶτος τοῦ 10ου ἢ 11ου ὁ δὲ δεύτερος τοῦ 10ου αἰῶνος καὶ περιέχουν τοὺς 15 πρώτους Χαρακτῆρας· ὁ V εἶναι τοῦ 13ου αἰωνος καὶ περιέχει τοὺς ὑπολοίπους 16-30, εἰς αὐτὸν δὲ μόνον περιλαμβάνονται οἱ δύο τελευταῖοι 29-30. Ὑπὸ τοὺς τρεῖς τούτους κώδικας ὑπάγονται καὶ τρεῖς ὁμάδες χειρογράφων νεωτέρων, τὰ ὁποῖα μᾶς παρέχουν τοὺς Χαρακτῆρας 15, 23, 28 καὶ σημειοῦνται διὰ τῶν γραμμάτων C D E. Τέλος ἄξιος ἰδιαιτέρας μνείας εἶναι εἷς κῶδιξ μοναδικὸς εἰς τὸ εἶδός του, ὁ ὁποῖος εὑρίσκεται ἐν Μονάχῳ καὶ περιλαμβάνει τοὺς 21 πρώτους Χαρακτῆρας ἀλλ' ὑπὸ μορφὴν ἐπιτομῆς καί, οὕτως εἰπεῖν, σκελετώδη. Ὁ κῶδιξ οὗτος ὀνομάζεται Ἐπιτομὴ τοῦ Μιλάνου (Epitome Monacensis) καὶ σημειοῦται διὰ τοῦ γράμματος M. Περὶ τῆς συγγενείας καὶ σχέσεως τοῦ κώδικος τούτου ὡς καὶ τῶν C D E πρὸς τοὺς Α Β V δὲν εἶναι ἀκόμη σύμφωνοι οἱ κριτικοὶ καὶ ἐκδόται.
Ὁ Cobet ἐξέφρασε (Mnemosyne 1874 noν. ser. II σελ. 34) περὶ τῆς σχετικῆς ἀξίας τῶν χειρογράφων τούτων τὴν γνώμην, ὅτι οἱ δύο Παρισινοὶ κώδικες Α Β παρέχουν τὸ ἀσφαλὲς κείμενον τῶν Χαρακτήρων 1-25, τῶν δὲ ὑπολοίπων 26 - 30 ὁ κῶδιξ V καὶ οἱ λοιποὶ οὐδεμίαν ἀξίαν ἢ ἐλαχίστην ἔχουσι. Τὴν γνώμην ταύτην τοῦ Cobet προσυπογράφει ἀνεπιφυλάκτως καὶ ὁ Diels (Τheophrastea p. II).
Διάφορον γνώμην διετύπωσεν εἰς τὴν εἰσαγωγὴν τῆς ἐκδόσεως τῆς Λειψίας 1877 ὁ Ο. Immisch· οὗτος παραδέχεται, ὅτι ὅλα τὰ χειρόγραφα προέρχονται ἔκ τινος ἀρχετύπου Χ, ἀλλὰ μόνον ὁ κῶδιξ V πηγάζει ἀπ' εὐθείας ἐξ αὐτοῦ. Μετὰ τόν κώδικα τοῦτον ὁ πλησιέστερος εἰς τὴν πηγὴν εἶναι ὁ Μ (Epitome Mοnacensis), ὁ ὁποῖος προέρχεται ἐξ ἀντιγράφου τοῦ ἀρχετύπου. Τὸ ἀντίγραφον τοῦτο Χ1 δὲν διαφέρει τοῦ πρώτου εἰ μὴ ἕνεκα τυχαίας μεταθέσεως ἑνὸς φύλλου ἀπὸ τοῦ Χαρακτῆρος 30 εἰς τὸ τέλος τοῦ 21. Ἐκ τοῦ ἰδίου ἀντιγράφου πηγάζει μία ἐπιτομὴ Υ καὶ ἐξ αὐτῆς προῆλθον ὅλα τὰ ἄλλα χειρόγραφα. Οἱ κώδικες λοιπὸν C D E, δὲν εἶναι υἱοὶ ἀλλ' ἀδελφοὶ τῶν Α B καὶ συνεπῶς περιέχουν ἴσως ἐνίοτε ὀρθοτέρας γραφὰς ἀπὸ αὐτούς.
Ὁ Navarre εἰς τὴν εἰσαγωγὴν τῆς ἐκδόσεώς του (σελ. 30) συμφωνεῖ μὲ τὴν γνώμην τοῦ Diels (ἰδ. ἀν.) καὶ ἀποφαίνεται, ὅτι οἱ κώδικες C D E M εἶναι ὅλοι ἀπόγραφα τῶν Α Β V, δὲν εἶναι ὅμως καὶ ἄχρηστοι, διὰ τοῦτο δὲν παρεῖδεν αὐτοὺς εἰς τὴν ἀποκατάστασιν τοῦ κειμένου τῆς ἐκδόσεώς του. Ἡ γνώμη αὐτοῦ περὶ τῆς ἀξίας τῶν κωδίκων Α Β V ἐνισχύθη ἀκόμη περισσότερον ἐκ τῆς ἀνευρέσεως τοῦ παπύρου τοῦ Herculanum, διότι ὁ πάπυρος οὗτος πηγάζει ἐκ τῆς πρώτης ἐκδόσεως τοῦ Ἀνδρονίκου (80 π.Χ.), κατὰ συνέπειαν καὶ οἱ συμφωνοῦντες μετ' αὐτοῦ κώδικες Α Β V ἀνερχονται εἰς τὴν αὐτὴν πηγήν.
8. ΕΚΔΟΣΕΙΣ
Αἱ ἐκδόσεις τῶν Χαρακτήρων ἀνέρχονται εἰς ἀριθμὸν ἀρκετὰ σεβαστόν. Ὁ Κοραῆς λέγει ὅτι μέχρι τῆς ἐκδόσεως τοῦ Fischer 1763 ὑπῆρχον ἤδη ὑπὲρ τὰς 30· ἐκ τούτων ἀναφέρω τὰς σπουδαιοτέρας. Ἡ πρώτη ἐδημοσιεύθη κατὰ τὸ 1527 ὑπὸ του W. Pirckheimer καὶ περιελάμβανε τοὺς 15 πρώτους Χαρακτῆρας. Κατὰ τὸ 1552 εἶδε τὸ φῶς εἰς τὴν Βενετίαν ἔκδοσις πληρεστέρα, ἡ του Camozzi (Camotinus) περιλαμβάνουσα 23 Χαρακτῆρας. Τὸν αὐτὸν ἀριθμὸν περιεῖχε καὶ ἡ πρώτη ἔκδοσις του Casaubon 1592 ἐπαυξηθεῖσα τὸ 1599 καὶ μὲ 5 ἀκόμη Χαρακτῆρας ἔκ τινος χειρογράφου τῆς Παλατίνης Βιβλιοθήκης τῆς Heidelberg. Ἡ σπουδαιοτάτη αὕτη ἔκδοσις ἀνετυπώθη 1612 καὶ μετὰ τὸν θάνατόν του 1618 καὶ ἐχρησίμευσεν ὡς βάσις καὶ ὁδηγὸς ὅλων τῶν μετὰ ταῦτα ἐκδὁσεων μέχρι τοῦ 18ου αἰῶνος. Κατὰ τὸν αἶῶνα τοῦτον ἐκδόσεις ἄξιαι προσοχῆς εἶναι 4, ἡ του Needham 17Ι2, τοῦ Pauw 1737, τοῦ Fischer 1763 καὶ τοῦ Κοραῆ 1799.
Ἀπὸ τῆς ἐποχῆς ἤδη τοῦ Casaubon ἦτο γνωστόν, ὅτι οἱ 28 εὑρεθέντες Χαρακτῆρες δὲν ἀπετέλουν τὸ ὅλον ἔργον τοῦ Θεοφράστου, διότι εἴς τινα χειρόγραφα ἀνεφέρετο, ὅτι τὸ σύνολον αὐτῶν ἀνήρχετο εἰς 30. Οἱ δύο ἐλλείποντες ἀνεκαλύφθησαν τέλος μετὰ 2 αἰῶνας, 1786, εἰς τὴν Πάρμαν ὑπὸ του Ι. Αmaduci (Amadutius) εἰς ἕν χειρόγραφον τῆς βιβλιοθήκης τοῦ Βατικανοῦ. Εἶναι ὁ περίφημος Βατικανὸς κῶδιξ V 110, ἡ κυρία πηγὴ τῶν Χαρακτήρων 16 - 30. Ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ἄλλης ἀπόψεως ἡ ἀνεύρεσις τοῦ κώδικος τούτου εἶναι σπουδαία διὰ τὸ κείμενον. Ἐκτὸς τῶν δύο ὅλως νέων Χαρακτήρων τοὺς ὁποίους προσέφερε, περιέχει καὶ πλείστας ἀξιολόγους συμπληρώσεις εἰς 13 ἄλλους, τὰς ὁποίας πρώτην φορὰν ἔφερεν εἰς φως ὁ Siebenkees 1788. Περὶ τῶν συμπληρώσεων τούτων ἠγέρθη σφόδρὰ συζήτησις μεταξὺ τῶν φιλολόγων, ἂν δηλ. αὗται ἦ)σαν γνήσια μέρη τοῦ ἀρχικοῦ ἔργου ἢ προσετέθησαν βραδύτερον. Τὴν πρώτην ἐκδοχὴν ὑπεστήριξε μόνος σχεδὸν ὁ J. Schneider 1789, ὑπὲρ τῆς δευτέρας ἐκηρύχθησαν οἱ περισσότεροι τῶν σοφῶν, Κοραῆς 1799, Ast 1816, Hottinger 1822, Thiersch 1822, Steppart 1852 κ.ἄ. Τέλος ὁ Foss διὰ τριῶν διατριβῶν του, αἱ ὁποῖαι ἐδημοσιεύθησαν 1834- 1835, ὑπεστήριξε δι' ἁδρῶν ἐπιχειρημάτων τὴν γνώμην τοῦ Schneider, καὶ ἔκτοτε τὸ κῦρος τοῦ Βατικανοῦ ἀνεγνωρίσθη ὑπὸ πάντων.
Τὸ κείμενον λοιπὸν τῶν Χαρακτήρων μετὰ τὴν ἀνακάλυψιν τοῦ κώδικος V εἶχε πλέον συμπληρωθῆ, ἀλλ' ὑπελείπετο ἡ διόρθωσις καὶ ἐκκαθάρισίς του. Αἱ πρῶται ἐκδόσεις Pirckheimer, Camozzi καὶ Casaubοn ἐστηρίζοντο ἐπὶ μεταγενεστέρων χειρογράφων του 14ου καὶ 15ου αἰῶνος, τὰ ὁποῖα ἐχρησίμευον ὡς βάσις καὶ ὅλων τῶν λοιπῶν μέχρι τῆς ἐκδόσεως του P. Νeedham 1712. Ἡ πρωτοτυπία τῆς ἐκδόσεως ταύτης συνίσταται εἰς τὸ ὅτι ἀπέδιδε τὰ πρωτεῖα εἰς τοὺς κώδικας Α B, τοὺς ὁποίους ὁ Needham ἀντέβαλε μὲν ἀλλ' ὄχι μετὰ πολλῆς ἀκριβείας. Αἱ ἀντιβολαὶ κατόπιν τοῦ Dübner 1841 καὶ Cοbet 1874 ἐσημείωσαν πρόοδον, ἀλλὰ καὶ αὐταὶ δὲν εἶναι ἀπηλλαγμέναι σφαλμάτων. Κατὰ τὸ 1883 ὁ Η. Diels παρενέβαλε εἰς τὰ Theophrasta του (Progr·. Gymnas. Berlin No 64, 1883) κατόπιν ἰδίας ἀντιβολῆς πλήρη κατάλογον τῶν διαφορῶν τῶν κωδίκων Α B. Τῶν κωδίκων τούτων ἀντιβολὴν ἔκαμε καὶ ὁ Ribbeck, τὴν ὁποίαν ἐχρησιμοποίησεν ἡ Φιλολογικὴ Ἑταιρεία (Philologische Gesellshaft) τῆς Λειψίας διὰ τὴν ἔκδοσιν αὐτῆς (1897). Τέλος ὁ Diels ἐξήτασε ἐκ νέου τοὺς κώδικας διὰ τὴν ἔκδοσιν τῆς Ὀξφὁρδης (1909) καὶ μὲ τὴν βοήθειαν φωτογραφικῶν ἀποτυπωμάτων διώρθωσεν ἐν πολλοῖς τὰ πορίσματα τῶν ἐκδοτῶν τῆς Λειψίας. Προκειμένου λοιπὸν περὶ τῶν κωδίκων Α B, οἷ ὁποῖοι εἶναι ἡ πηγὴ τῶν 15 χαρακτήρων, δύναται νὰ λεχθῇ ὅτι ἡ παλαιογραφία εἶπε τὴν τελευταίαν της λέξιν.
Ὁ κῶδιξ V 110, ὁ μόνος περιέχων τοὺς δύο τελευταίους Χαρακτῆρας ἀντεγράφη τὸ πρῶτον, ὡς εἴδομεν,ὑπὸ του Siebenkees (1788). Τὸ ἀντίγραφον τοῦτο περιελήφθη εἰς τὰ Anecdota Graeca (σελ. 105), τὰ ὁποῖα παρεσκεύασε μὲν οὗτος, ἐδημοσιεύθησαν δὲ μετὰ τὸν θάνατόν του ὑπὸ του Ι. Gοez (1798)· οὗτος ἐδημοσίευσε συγχρόνως ἰδιαιτέραν ἔκδοσιν τῶν Χαρακτήρων, εἰς τὴν ὁποίαν ἐχρησιμοποίησε διὰ τοὺς Χαρακτῆρας 16-30 τὸν κώδικα V 110. Τὸν αὐτὸν κώδικα ἀντιπαρέβαλον κατὁπιν ὁ Badham 1843, (τοῦ ὁποίου τὸ ἀντίγραφον ἐχρησιμοποίησαν εἰς τὰς ἐκδὁσεις των ὁ Foss 1858 καὶ ὁ Petersen 1859), καὶ ὁ Cobet 1859. Οἱ ἐκδόται τῆς Λειψίας εἶχον εἰς τὴν διάθεσίν των διὰ τὴν ἔκδοσίν τῶν 1987 νέαν ἀντιβολὴν αὐτοῦ γενομένην ὑπὸ τοῦ G. Löwe. Τέλος ὁ Diels, ὡς ἔκαμε καὶ διὰ τοὺς κώδικας Α B, ἐξήτασεν ὁ ἴδιος διὰ φωτογραφικῶν ἀποτυπωμάτων τὸν V καὶ ἀνεκάλυψεν εἰς αὐτὸν μερικὰς ἀκόμη ἀνεκδότους γραφάς.
Ἐπὶ τῇ βάσει τῶν κωδίκων Α Β V, τῶν ὁποίων τὸ κῦρος εἶναι σήμερον πλέον ἀναμφισβήτητον, ἔγιναν αἱ νεώτεραι ἐκδὁσεις, τῆς Λειψίας 1897, τοῦ Diels 1909, τοῦ Immisch 1922 καὶ τελευταία ἡ τοῦ Navarre 1931.
Ὁλόκληρος λεγεὼν φιλολόγων καὶ σοφῶν κριτικῶν ἐπὶ 4 αἰῶνας ἠσχολήθη νὰ διορθώσῃ τὸ κείμενον καὶ νὰ καταστήσῃ αὐτὸ εὐανάγνωστον· ἀλλ' ἐξ ὅλων τῶν ἐκδόσεων ἰδιαιτέραν θέσιν κατέχουν δύο· ἡ τοῦ Casanbon τῆς ὁποίας τὸ ὑπόμνημα, θαῦμα πολυμαθείας καὶ ὀξυδερκείας, κατέστη ἡ βάσις ὅλων τῶν μεταγενεστέρων ἐργασιῶν μέχρι σήμερον, καὶ ἡ τῆς Λειψίας, τῆς ὁποίας τὸ πλουσιώτατον ἐπίσης ὑπόμνημα εἶναι καρπὸς συνεργασίας πολλῶν ἐξόχων φιλολόγων καὶ ἀρχαιολόγων.
Τὸ κείμενον λοιπὸν τῶν Χαρακτήρων φαίνεται σήμερον, ὅτι ἔτυχε τῆς τελευταίας διορθώσεως καὶ ἐπεξεργασίας σχετικῶς πρὸς τὴν παράδοσιν τῶν χειρογράφων ἀλλ' ἡ παράδοσις αὕτη, καὶ αὐτῶν τῶν ἀρίστων, εἶναι δυστυχῶς ἐλαττωματική· οὐδὲν ἀρχαῖον κείμενον, ὡς ὸρθῶς παρετήρησεν ὁ Cobet, ἔφθασεν εἰς ἡμας εἰς τόσον ἀξιοθρήνητον κατάστασιν ὅσον οἱ Χαρακτῆρες του Θεοφράστου. Ἰδοὺ διατὶ μετὰ τόσην ἐπεξεργασίαν ὑπολείπονται ἀκόμη ἀρκετὰ χωρία βαρέως νοσοῦντα (loci desperati), τὰ ὁποῖα ἀναμένουν τὴν θεραπείαν των.
9. ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ
Πολυάριθμοι ἐπίσης εἶναι καὶ αἱ μεταφράσεις ἐκ τῶν ὁποίων ἀναφέρω τὰς κυριωτέρας. Ἀπὸ τῆς πρώτης ἐκδόσεως τῶν χαρακτήρων 1527 ἤρχισε καὶ ἡ μετάφρασις αὐτῶν κατ' ἀρχὰς εἰς τὴν Λατινικήν, τῶν ὁποίων σπουδαιοτέρα εἶναι ἡ τοῦ Casaubon, καὶ ἔπειτα εἰς διαφόρους εὐρωπαϊκὰς γλώσσας. Εἰς τὴν Ἀγγλικὴν π. χ. ἐδημοσιεύθησαν μεταφράσεις κατὰ τὰ ἔτη 1698, 1718, 1725· εἰς τὴν Ἰταλικὴν 162 (Ansaldo Cepa), 1761 (Leonardo del Ricci), 1899 (Romici)· εἰς τὴν Γαλλικὴν 1613 (Gerôme Benevant), 1688 (La Bruyère ἐκ τῆς Λατινικῆς τοῦ Casaubon), 1799 (Κοραῆ), 1842 (Stiévenart). Ἐκ τῶν ἐσχάτως δὲ δημοσιευθεισῶν ἄξιαι ἰδιαιτέρας μνείας εἶναι ἡ Γερμανικὴ 1897 (ἐκδοτῶν Λειψίας), ἡ Ἀγγλικὴ 1909 (Jebb καὶ Sandys), ἡ Ἰταλικὴ 1919 (Pasquali) καὶ ἡ Γαλλικὴ 1931 (Navarre).
10. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑΙ
Ἐκ τῶν Ἑλλήνων πρῶτος ὁ Κοραῆς ἐδημοσίευσε κατὰ τὸ ἔτος 1799 τοὺς Χαρακτῆρας μετὰ κριτικῶν καὶ ἑρμηνευτικῶν σημειώσεων εἰς τὴν Γαλλικὴν γλῶσσαν. Εἶναι ἡ ἀπαρχὴ τῶν ἐκδόσεών του καὶ ἐδημοσιεύθησαν δαπάνῃ τοῦ Θωμᾶ Σπανιολάκη. Ἡ ἔκδοσις αὕτη τοῦ Κοραῆ περὶ τῆς ὁποίας ὁ ἴδιος λέγει μετριοφρόνως, ὅτι δὲν ἐσκόπει νὰ παρασκευάσῃ une édition savante, ἐπροξένησεν ἀρίστην ἐντύπωσιν εἰς τὸν φιλολογικὸν κόσμον. Πολλαὶ εἰκασίαι καὶ ἑρμηνεῖαί του εἶναι εὐφυέσταται καὶ ἔγιναν ἀποδεκταὶ ὑπὸ τῶν μετὰ τοῦτον σοφῶν. Ὁ Ast ἀποδίδει εἰς τὸν Κοραῆ τὰ κοσμητικὰ ἐπίθετα νir praestantissimus, vir doctissimus, celeberrimus editor, τὰς δὲ ἑρμηνευτικὰς σημειώσεις του ἀποκαλεῖ prοprium hujus editionis ornamentum. Ὁ Foss ἐξαίρει τὴν μαντικὴν τοῦ Κοραῆ ὀξύνοιαν, μὲ τὴν ὁποίαν προέλαβε τοὺς κώδικας εἰς πολλὰς διορθώσεις. Ὁ Sinner, ἑλληνιστὴς καὶ συνεργάτης εἰς τὸν Θησαυρὸν τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης τοῦ Ἑρρ. Στεφάνου, λέγει περὶ τῆς ἐκδόσεως τοῦ Κοραῆ “ἡ εἰς τοὺς Χαρακτῆρας τοῦ Θεοφράστου εἰσαγωγὴ εἶναι πάνυ διαφέρουσα ἐπὶ φιλολογικῇ ἐπιμελείᾳ καὶ βιβλιογραφικῇ παλυμαθίᾳ. Ἡ Γαλλικὴ μετάφρασις ἄπταιστος καὶ λίαν γλαφυρά. Αἱ σημειώσεις, παρέχουσαι εἰς τὸ πόνημα διαρκῆ ἀξίαν, εἶναι ἀληθὲς ἀριστοτέχνημα. Ἡ ἀληθὴς γνῶσις τῶν ἐθίμων καὶ τῆς γλώσσης τῶν νεωτέρων Ἑλλήνων κατέστησε τῷ Κοραῇ εὐχερεστέραν τὴν λύσιν πολλῶν καὶ χαλεπῶν ἀπορημάτων, ἅτινα ὁ Casaubon δὲν ἠδυνήθη νὰ ἀνελίξῃ”. (Βλ. Ἀδαμάντ. Κοραῆν ὑπὸ Διον. Θερειανοῦ σελ. 266-267).
Ἀλλ' ἐνῷ οἱ ξένοι ὅλοι εὐμενῶς καὶ ἐνθουσιωδῶς ἐκφράζονται ὑπὲρ τῆς ἐκδόσεως τοῦ Κοραῆ, εὐρέθη καὶ εἷς ἐπικριτής, καὶ μάλιστα Ἕλλην, ὁ Δημ. Δάρβαρις, ὁ ὁποῖος εὑρίσκει εἰς αὐτὴν ἐλαττώματα καὶ διορθώσεις ἐσφαλμένας. Τὸ πρᾶγμα ἂς μὴ φανῇ παράδοξον. Ὁ Δάρβαρις ἀνῆκεν εἰς τὸν κύκλον ὲκεῖνον τῶν θαυμαστῶν τοῦ Νεοφύτου Δούκα ἐν Βιέννῃ· οὗτος δέ, ἀντίπαλος τοῦ Κοραῆ εἰς τὸ γλωσσικὸν ζήτημα καὶ συγχρόνως ἐκδότης Ἑλλήνων συγγραφέων, δὲν εὕρισκεν ἐπιτυχεῖς τὰς ἐκδόσεις τοῦ ἀντιζήλου του. Ἐκτὸς τούτου ὁ Δάρβαρις ψέγων τὴν ἔκδοσιν τοῦ Κοραῆ ἀγωνίζεται prο dοmο sua, διότι καὶ ὁ ἴδιος ἔχει ἀσχοληθῆ μὲ τοὺς Χαρακτῆρας δημοσιεύσας τὰ ἑξῆς:
1. Θεοφράστου Χαρακτῆρες. Μετάφρασις εἰς τὴν νέαν Ἑλληνικὴν μετὰ δύο λόγων. Βιέννη 1795.
2. Θεοφράστου Ἠθικοὶ Χαρακτῆρες. Μεταφρασθέντες εἰς τὴν κοινοτέραν τῶν νῦν ἑλλ. διάλεκτον μετὰ συντὸμων κριτικῶν ἐπιστάσεων, Βιέννη 1815.
Περὶ τῶν ἔργων τούτων τοῦ Δαρβάρεως δύναται νὰ λεχθῇ, ὅτι περιέχουν ὀλίγον μὲν σῖτον πολὺ δὲ ἄχυρον.
Τῆς Γαλλικῆς ἐκδόσεως τοῦ Κοραῆ ὑπάρχει καὶ μετάφρασις εἰς τὴν Νεοελληνικὴν ὑπὸ Μ. Ρουκανάκη, Πειραιεὺς 1838, ἀλλ' ὁ μεταφραστής, ἐντελῶς ἄμοιρος, ὡς φαίνεται, φιλολογικῆς καὶ ἐγκυκλοπαιδικῆς μορφώσεως, πολυειδῶς ἠλλοίωσε καὶ διέφθειρε τὸ πρωτότυπον.
Ἐκτὸς τῶν ἀνωτέρω ἀναφερομένων ἀρχαιοτέρων ἐκδόσεων ὑπάρχουν εἰς τὴν Ἑλληνικὴν καὶ νεώτεραι αἱ ἐξῆς:
Θεοφράστου Χαρακτῆρες (Στερ. εκδ. Δημητράκου) ἐπιμελείᾳ Ἀχιλλ.Τζαρτζάνου 1931.
Θεοφράστου Χαρακτῆρες (Στερ. εκδ. Σαλιβέρου) ἐπιμελείᾳ Ἀ. Σωτηρίου.
Θεοφράστου Χαρακτῆρες Μετάφρασις καὶ σημειώσεις ὑπὸ Μαρ. Σιγούρου (ἔκδοσις Φέξη 1911) καὶ ἔκδοσις Β' βελτ. 1927 εἰς τὸ Περιοδ. Ἔρευνα τῆς Ἀλεξανδρείας τομ. Α' σελ. 956. Ἐσχάτως ἔγινε καὶ τρίτη ἔκδοσις ὑπὸ τοῦ ἐκδοτ. Οἴκου Ζαχαροπούλου.
Θεοφράστου Χαρακτῆρες (Ἔκδοσις σχολικὴ) ὑπὸ Ἰ. Ρώσση 1924.
Θεοφράστου Χαρακτῆρες (Ἔκδοσις σχολικὴ) ὑπὸ Ἐμμ. Παντελάκη 1924.
Μιμηταὶ τοῦ Θεοφράστου συγγράψαντες ἐπίσης Χαρακτῆρας ἐκ των νεωτέρων ἑλλήνων εἶναι ὁ Χαρ. Μεγδάνος (Λύχνος τοῦ Διογένους ἢ Χαρακτῆρες ἠθικοὶ—Βιέννη 1818) και ὁ μνημονευθεὶς Ἀνδρ. Λασκαρᾶτος (Ἰδοὺ ὁ ἄνθρωπος—Κεφαλληνία 1886).
Διὰ τὴν παρασκευὴν τῆς παρούσης ἐκδόσεως εἶχον ὑπ' ὄψιν τὰς κριτικὰς ἐκδόσεις τῶν: Fischer, Κοραῆ, Petersen, Diels, Ιmmisch, τὴν ἔκδοσιν τῆς Λειψίας, Pasquali, ἀλλὰ κυρίως ἐχρησιμοποίησα τὴν τελευταίαν ἔκδοσιν τοῦ Navarre (1931),εἰς τὸν ὁποῖον ὀφείλω καὶ τὸ κριτικὸν ὑπόμνημα. Ἐπίσης χρήσιμα βοηθήματα διὰ τὴν ἑρμηνείαν εἶχον τὸ commèntaire (1924) του ἰδίου, τὰς ἑρμηνευτικὰς σημειώσεις τοῦ Κοραῆ καὶ τὸ liber cοmmentarious τοῦ Casaubon. Πρὸς ἀποκατάστασιν τοῦ κειμένου βάσιν καὶ ὁδηγὸν εἶχον τοὺς κώδικας Α B V καὶ μόνον εἰς περίπτωσιν καθ' ἥν οὗτοι παρεῖχον γραφὴν ἀναντιρρήτως ἐσφαλμένην, ἐζήτουν τὴν ἐπικουρίαν τῶν μεταγενεστέρων χειρογράφων. Χωρία τινὰ δύσκολα, τὰ ὁποῖα ὅμως ἐπιδέχονται ὁπωσδήποτε κάποιαν ἑρμηνείαν, ἀπέφυγον νὰ μεταβάλω διά τινος ἐκ τῶν πολλῶν νεωτέρων διορθώσεων, προτιμῶν μίαν ἀμφίβολον ἑρμηνείαν ἀπὸ μίαν ἀμφίβολον διόρθωσιν. Ἕνεκα τῆς συντηρητικῆς ταύτης ἀρχῆς δὲν ἐτόλμησα νὰ εἰσαγάγω εἰς τὸ κείμενον μερικὰς διορθώσεις καὶ αὐτοῦ του Navarre. Εἰς τὸ κριτικὁν ὅμως ὑπόμνημα περιέλαβον ὅλας τὰς διορθώσεις καὶ εἰκασίας του, προσθέσας μάλιστα καὶ ἄλλων γνώμας καὶ ἰδίως τοῦ ἡμετέρου Κοραῆ. Εἰς τὴν εἰσαγωγὴν ἔθιξα ὅλα τὰ ζητήματα τὰ σχετικὰ μὲ το πρωτότυπον τοῦτο λογοτεχνικὸν ἔργον, διὰ δὲ τῶν ἑρμηνευτικῶν σημειώσεων παρέσχον διασαφήσεις ἐπὶ ὅλων τῶν σημείων, εἰς τὰ ὁποῖα θὰ ἠδύνατο νὰ προσκόψῃ ὁ ἀναγνώστης.
Κατὰ τοιοῦτον τρόπον παρασκευάσας τὴν ἔκδοσιν νομίζω, ὅτι προσφέρω εἰς μὲν τὸν Ἕλληνα ἀναγνώστην ἐν γένει τὸ κείμενον τῶν Χαρακτήρων εὐανάγνωστον καὶ καταληπτόν, εἰς δὲ τὁν Ἕλληνα ἐπιστήμονα φιλόλογον καὶ στοιχεῖα ἰκανὰ πρὸς εὐρυτέραν ἐπιστημονικὴν ἔρευναν καὶ μελέτην της Χρυσῆς ταύτης Βίβλου του Θεοφράστου, ἡ ὁποία, ὡς ἄλλη Σφίγξ, ἐξακολουθεῖ ἀκόμη νὰ προτείνῃ πρὸς λύσιν μερικὰ αἰνίγματα καὶ προβλήματά της.
ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΔΑΥΪΔ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Theophrasti Characteres Fr. Fischer 1763.SIGLA
Les caractères de Théophraste Ἀ. Κοραῆ 1799.
Theophrasti Characteres E. Petersen 1859.
Theophrast's Charactere hg von der Philol. Gesellsch. Leipzig 1897.
Theophraste Characteres, by R. C. Jebb 1870 (β' ἔκδ. ὑπὸ J. Ε. Sandys, 1909).
Theophrasti Characteres H. Diels 1909.
Theophrasto i Caratteri G. Pasquali 1919.
Theophrastus Characteres O. Immsch 1922.
Theophraste Caractères O. Navarre 1931.
Ad Theophr. Caract. Ethicos liber comment. Casauboni 1599.
Commentaire éxégetique des Charact. de Theophr. O. Navarre 1924.
Griechisches Lesebuch Ι σελ. 302-308 και II (σημ.) σελ. 183-193, U. von Wilamowitz - Moellendorff 1906.
Théophraste et La Bruyère (Revue d. ét. gr. 1914 ôομ. 27 σελ. 384).
La Bruyère Helleniste, J. Cazelle (Revue d. ét. gr. 1922 ôομ. 35 σελ. ι8ο).
Un traducteur d. Theophr. P. van de Woestine (Musee Belge 1929 σελ. 159).
Die Abfassungszeit von Theophr. Charact., F. Rühl ἐí Rein. Mus. 1898, 33 σελ. 324).
Ad Theophr. Characteres B. von Groningen (Mnemosyne τομ. 58 σελ. 45),
Über das Zweckproblem v. Theophr. Charact. C. Hoffmann 1920.
Theophrastos-Charactere C. Hoffmann 1930.
Θεοφράστου Χαρακτῆρες Δ. Δαρβάρεως 1815.
Σ. Κουγέας Ἀσκὸς-Πέλεκυς (Hermes 1906 τομ. 41 σελ. 248).
A Parisinus gr. 2977, saec. Χ vel XI membr.. quadratus f. 333-335 char. I — XV, XXX 6 - 16.
Β Parisinus gr. 1983, saec. Χ membr. quadratus, f. 290-292 char. I-XV, XXX 6-16.
V Vaticanus gr. 110, saec. XIII chart. quadratus, f. 253-255 char. XVI-XXX.
Μ Monacensis gr. 505, saec. XV, chart, oct. f. 13-14 char. I - XXI.
recc. recentes codices familiarum CDE.
P Papyrus Herculan., saec. XV, char. V.
[1]. Ἐσφαλμένως ὁ Σουΐδας ἀναφέρει ὅτι ὁ πατὴρ τοῦ Θεοφράστου ὠνομάζετο Λέων· τὁ ὄνομα τοῦτο εἶχεν ὁ ἀδελφός του, εἰς τοῦ ὁποίου τοὺς δύο υἱούς, Μελάνταν καὶ Παγκρέοντα, ἐκληροδότησεν ὁ Θεόφραστος μέρος τῆς περιουσίας του.
[2]. Ὁ Ἀριστοτέλης συγκρίνων τὸν Θεόφραστον πρὸς ἄλλον ἐπίσης εὐφυῆ καὶ φιλομαθῆ μαθητήν του, τὸν Κλεισθένη, ἔλεγεν ὅτι ὁ πρῶτος εἶχεν ἀνάγκην χαλινοῦ ὁ δὲ δεύτερος κέντρου. Ὁ Διογένης Λαέρτιος (IV, 6) ἀναφέρει ὅτι καὶ ὁ Πλάτων εἶπε τὸ αὐτὸ συγκρίνων τοὺς μαθητάς του Ξενοκράτη καὶ Ἀριστοτέλη.
[3]. Ὁ Γέλλιος (Noct. Att. XIII, 5, 3) ἀναφέρει περὶ τῆς διαδοχῆς τοῦ Ἀριστοτέλους τὰ ἐξῆς: Ὁ Ἀριστοτέλης αἰσθανόμενος τὸ τέλος του ἐζήτησε νὰ τοῦ δώσουν οἶνον ῾Ρόδιον, ἀφοῦ δὲ τὸν ἐδοκίμασεν, ἐζήτησε καὶ Λέσβιον οἶνον, δοκιμάσας δὲ καὶ αὐτὸν εἶπεν ὅτι ὁ Λέσβιος τοῦ ἀρέσει περισσότερον, ὑποδείξας δι' αὐτοῦ τοῦ τρόπου ὅτι προτιμᾷ ὡς διάδοχόν του τὸν Θεόφραστον ἀπὸ τὸν ῾Ρόδιον Εὔδημον, ὁ ὁποῖος ἐπίσης εἶχε πολλὰς συμπαθείας εἰς τὴν σχολήν.
[4]. Ὁ Ζήνων, ἱδρυτὴς τῆς Στωϊκῆς φιλοσοφικῆς σχολῆς, ἔλεγεν ἀπὸ ζηλοτυπίαν, ὅτι ὁ χορὸς τοῦ Θεοφράστου περιεῖχε περισσοτέρους μουσικούς, εἰς τὸν ἰδικόν του ὅμως ὑπῆρχε μεγαλυτέρα συμφωνία καὶ ἁρμονία.
[5]. Θεόφραστος ἐρωτηθεὶς τί ἐστιν ἔρως; πάθος, ἔφη, ψυχῆς σχολαζούσης (Wimmer, Theophrasti Fragm. CXIV σελ. 197).
[6]. Λέγεται ὅτι κάποιος μαθητὴς καὶ θερμὸς ὁπαδὸς τοῦ Θεοφράοτου εἶχε τὴν ὑπομονὴν νὰ μετρήσῃ καὶ τοὺς στίχους ὅλων τῶν ἔργων καὶ εὔρεν ὅτι ἀνήρχοντο εἰς 230809.
[7]. Τὴν σημασίαν καὶ χρῆσιν τῆς λέξεως ταύτης ὑπὸ τῶν ἀρχαίων συγγραφέων ἐξετάζει λεπτομερῶς ο B. Groningen (Mnemosyne τόμ. 58 σ. 54-57).
[8]. Πρῶτος o C. G. Sοnntag διετύπωσε τὴν γνώμην, ὅτι ἡ ἐπι στολὴ αὕτη δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἀνήκῃ εἰς τὸν Θεόφραστον (Dissert. in prooem. Char. Theophr. Leipzig 1787). Ὑπὲρ τῆς γνησιότητος δὲ αὐτῆς ἐκηρύχθη ὁ Μ. Η. E. Meier (Opuscula II 190).
[9]. Theophr. Characteres σελ. 114.
[10]. Doxographi Graeci σελ. 113.
[11]. Christ, Griech. Litteraturgesch. σελ. 436.
[12]. Ueber die Charact. Theophr. Denkschr. d. Wiener Akad. 1888.
[13]. Revue Belge Ph. 1929 σελ. 1099-1107.
[14]. Sul Caratteri di Theofrasto 1918 σελ. 2.
[15]. Rivista di filologia classica 1920 σελ. 417-443.
[16]. Δὲν εἶναι ὅλως ἀπίθανος ἡ διατυπωθεῖσα ὑπό τινων γνώμη, ὅτι ὁ Θεόφραστος περιέγραψεν ἐν ἰδιαιτέρῳ βιβλίῳ ἐκτὸς τῶν φαύλων καὶ χαρακτῆρας χρηστοὺς καὶ ἐπαινετούς.
[17]. Ὁ Σάτυρος ἦτο φιλόσοφος περιπατητικός, ἔζησε κατὰ τὸν 2ον αἰῶνα ἐπὶ Πτολεμαίου τοῦ Φιλοπάτορσς καὶ ἔγραψε κατ' ἀπομίμησιν τοῦ Θεοφράστου Χαρακτῆρας, ἐκ τῶν ὁποίων ἀπόσπασμα ἀναφέρει ὁ Ἀθήναιος (IV, 168c).
[18]. Ὁ Casaubon εἰς τὴν ἔκδοσίν του (1592) ἰσχυρίζεται ὅτι ἀφορμὴν πρὸς σύνθεσιν τῶν Χαρακτήρων ἔδωσεν εἰς τὸν Θεόφραστον ἡ Ἀττικὴ κωμῳδία· ἀλλ' ὁ Reich (Mimus 1, 307), διαμφισβητεῖ τὴν γνώμην ταύτην καὶ ἀποφαίνεται ὅτι κυρίως ἐξήσκησεν ἐπίδρασιν ἐπὶ τοῦ Θεοφράστου ὁ Μῖμος, τὸ λογοτεχνικὸν δηλαδή ἐκεῖνον εἶδος, τὸ ὁποῖν πρῶτος ἐκαλλιέργησεν ὁ Σώφρων.
[19]. Ἴδε Carl Hoffmann (Über das Zweckproblem von Theophrasts Charakteren, Breslau 1920.)
[20]. Το ζήτημα τοῦτο ἐπραγματεύθη ἐκτενῶς ὁ Franz Rühl εἰς τὸ Rein. Mus. LIII 1898 σελ. 324.
[21]. Αὕτή γὰρ (ἡ Ἠθική) ἐστι περὶ πάθη καὶ πράξεις, ἐν δὲ τούτοις ἐστὶν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον· ἡ δὲ ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν, ἐν οἷς ἡ μὲν ὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ἡ ἔλλειψις ψέγεται, τὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται. Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή, στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου. (Ἠθικὰ Νικομ. Β, 6, 14).
[22]. Τοῦτο παρέσχε ἀφορμὴν εἴς τινας νὰ παραδεχθοῦν ὅτι καὶ οἱ ὁρισμοὶ εἶναι προσθῆκαι μεταγενέστεραι, ὡς τὸ προοίμιον καὶ οἱ ἐπίλογοι. Τοὐναντίον ὁ Navarre ὄχι μόνον τὴν γνησιότητα αὐτῶν δι' ἰσχυρῶν ἐπιχειρημάτων ἀποδεικνύει, ἀλλὰ καὶ τὸ ἐλλιπὲς καὶ τὴν ἀσυμφωνίαν αὐτῶν πρὸς τὰ παραδείγματα ἐπαρκῶς ἐξηγεῖ (Commentaire Introduction σελ. XXV).
[23]. Τὸ λεξιλόγιόν του, πλούσιον καὶ ποικίλον, περιέχει καὶ λέξεις τοῦ μεταγενεστέρου ἑλληνισμοῦ.
[24]. Οἱ Χαρακτῆρες, ἂν καὶ ἀναφέρονται εἰς τὸν ἀρχαῖον βίον, ἐμφανίζονται ὡς νεώτερον ἔργον, διότι οἱ ἄνθρωποι εἰς τὰς ἀδυναμίας καὶ τὰ ἐλαττωματά των εἶναι παντοῦ καὶ πάντοτε οἱ ἴδιοι.
[25]. Les Caractères de Théophraste, traduits du grec, avec les caractères ou les moeurs de ce siècle. Paris 1688.
[26]. Ὁ J. Cazelle λέγει τὴν μετάφρασιν ταύτην ἐλαττωματικὴν καὶ ἀποδεικνύει διὰ πολλῶν ἐπιχειρημάτων, ὅτι ὁ La Bruyère ἠγνόει τὴν Ἑλληνικὴν γλῶσσαν καὶ ὅτι ἡ μετάφρασίς του ἔγινε ἐκ τῆς Λατινικῆς μεταφράσεως τοῦ Casaubon (ἰδὲ Revue des Études Gr. XXXV 1992 σελ. 180). Τὴν αὐτὴν γνώμην διετύπωσε καὶ ὁ Navarre εἰς τὸν πρόλογον τῆς ἐκδόσεως του. Τοὐναντίον ὁ P. Van de Woestine παραδέχεται μὲν ὅτι ἡ μετάφρασις ἔγινεν ἐκ τῆς Λατινικῆς τοῦ Casaubon, ὑποστηρίζει ὅμως ὅτι ὁ μεταφραστὴς ἦτο τελείως κάτοχος τῆς Ἑλληνικης γλώσσης. (Musée Belge 1929 σελ. 159-169).
[27]. Εἰς τοὺς 30 μόνον Χαρακτῆρας τοῦ Θεοφράστου οὐδεὶς γυναικεῖος περιλαμβάνεται· ἑπομένως ἀποκλείεται ἐκ τοῦ ἔργου του τὸ ἥμισυ τῆς ἀνθρωπότητος. Χαρακτῆρες πολιτικοὶ δὲν ὑπάρχουν ἐκτὸς ἑνός, τοῦ ὀλιγαρχικοῦ, οὔτε κοινωνικῶν τάξεων ἐκτὸς τοῦ ἀγροίκου· ἐπίσης οὐδεμία νύξις γίνεται περὶ ἐλαττωμάτων, τὰ ὁποῖα ὀφείλονται εἰς τὸ πάθος τοῦ ἔρωτος. Τὸ πεδίον λοιπὸν τῆς ἐρεύνης τοῦ Θεοφράστου εἶναι στενὸν καὶ περιωρισμένον καὶ περιλαμβάνει ὀλίγα τινὰ κοινὰ ἐλαττώματα (κολακείαν, φλυαρίαν, φιλαργυρίαν, αἰσχροκέρδειαν κ.λ.), ἀλλ' οὗτος δὲν περιορίζεται νὰ περιγράψῃ αὐτὰ διὰ γενικῶν μόνον γραμμῶν, τὰ ἀναλύει καὶ τὰ ἑξετάζει καθ' ὅλας αὐτῶν τὰς παραλλαγὰς καὶ ἀποχρώσεις. Εἰς τὴν κολακείαν π.χ. διακρίνει δύο τύπους, τὸν κόλακα καὶ τὸν ἄρεσκον· εἰς τὴν φλυαρίαν τέσσαρας, τὸν λάλον, τὸν ἀσδλέσχην, τὸν λογοποιὸν καὶ τὸν κακολόγον· εἰς τὴν ὑπερηφανίαν τρεῖς,τὸν ἀλαζόνα, τὸν μικροφιλότιμον καὶ τὸν ὑπερήφανον· εἰς τὴν φιλαργυρίαν τέσσαρας, τὸν μικρολόγον, τὸν ἀνελεύθερον, τὸν ἀναίσχυντον καὶ τὸν αἰσχροκερδῆ. Ἐκ τούτων ὁ Θεόφραστος ἀποδεικνύεται ὄχι μόνον σοφὸς ἐρευνητὴς ἀλλὰ καὶ ἄριστος γνώστης καὶ ἀνατόμος τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς.
[28]. Théophraste et La Bruyère (Reíue d. étud. gr. 1914 τ. 27 σελ. 384).
[29]. D. Bassi, Herculanensium νοluminum quae supersunt collectio III tom. I σελ. 13, 1914. Ἡ δημοσίευσις αὐτοῦ ἔγινε ἕνα αἰῶνα μετὰ τὴν ἀνεύρεσίν του, ἀλλ' ἐν τῷ μεταξὺ ἐφθάρη κατὰ τὸ πλεῖστον, ὥστε μέρη τινὰ κατέστησαν δυσανάγνωστα ἄλλα δὲ ἐντελῶς ἠφανίσθησαν· εὐτυχῶς εὐθὺς μετὰ τὴν ἀνεύρεσίν του εἶχε λάβει ἀντίγραφον ὄχι πολὺ ἀκριβὲς ὁ Casanova (1810).
