Στεφανία Μεράκου, Αλληλογραφία του Δημήτρη Μητρόπουλου - Κωνσταντίνου Καβάφη

Πηγή:http://www.dimitrimitropoulos.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=78&catid=15&Itemid=51&lang=el

[Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό μουσικός λόγος (Τόμος Α΄, τεύχος 2, σ. 143-152), συνοδευόμενο και από τα χειρόγραφα των επιστολών του Δ. Μητρόπουλου που εδώ παραλείπονται για τεχνικούς λόγους. Ευχαριστούμε την συγγραφέα κ. Στεφανία Μεράκου και την Διεύθυνση του περιοδικού για τη παραχώρηση της άδειας "αναδημοσίευσης" στην παρούσα Ιστοσελίδα.]

Δύο γράμματα του Δημήτρη Μητρόπουλου προς τον ποιητή Κωνσταντίνο Καβάφη, τα οποία ανήκουν στη συλλογή της Μουσικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος Λίλιαν Βουδούρη[1], μας δίνουν την ευκαιρία να δούμε μερικά άγνωστα στοιχεία, αφενός ως προς την εκτίμηση που έτρεφε ο συνθέτης προς τον ποιητή, αφετέρου ως προς το ίδιο το έργο.

Όπως αναφέρει ο ίδιος ο Μητρόπουλος, ένα χρόνο πριν στείλει την πρώτη επιστολή, με ημερομηνία 15 Ιουλίου 1926, συνέθεσε δεκατέσσερα τραγούδια πάνω σε ποίηση Κωνσταντίνου Καβάφη. Ποιήματα ερωτικά, τολμηρά, ρεαλιστικά, ελευθερωμένα από δεσμεύσεις και κοινωνικές προκαταλήψεις τα οποία προτρέπουν - εμπνέουν - οδηγούν τον Μητρόπουλο σε συνθετικούς νεωτερισμούς.

Το χειρόγραφο φυλάσσεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη και περιέχει δεκατέσσερα τραγούδια που συνέθεσε το 1925-26[2], με την παρακάτω σειρά. Οι τίτλοι είναι αυτοί που αναγράφονται στο χειρόγραφο.

«Ηδονή», Preludio a 4 voci
«Για νάρθουν», Canon a 3 voci
«Μια νύχτα», Prologo-Fugeta epilogo a 4 voci
«Η αρχή των», Prologo-Fugeta epilogo a 4 voci
«Να μείνει», Canon a 2 voci
«Εν απογνώσει», Canon a 3 voci
«Γκρίζα», Passacaglia
«Μέρες του 1903», Passacaglia a 2 voci
«Το διπλανό τραπέζι», Canon a 2 voci
«Μακρυά», Canon a 2 voci
«Εν τη οδώ», Preludio a 1 voci
«Ο ήλιος του απογεύματος» Fuga a 4 voci
«Έτσι πολύ ατένισα», Pedale
«Επήγα Coda» (Finale)

Ο Μητρόπουλος, ο πρώτος Έλληνας συνθέτης που μελοποίησε στίχους του Κωνσταντίνου Καβάφη[3], είχε επίγνωση του πόσο τολμηρός είναι στην επιλογή των στίχων αυτών. Εκμυστηρεύεται ότι αρχικά είχε φόβους, έμεινε όμως ευχαριστημένος με το έργο του και την απήχηση που είχε σε φιλικούς του κύκλους. Όπως αναφέρει στο γράμμα του ο ίδιος, τα έργα αυτά είχαν καλή υποδοχή σε ιδιωτικές ακροάσεις. Παραπέμπει μάλιστα στον Αντώνη Μπενάκη, ο οποίος τα άκουσε και μπορεί να μεταφέρει στον ποιητή τη γνώμη του. Κατόπιν τούτου αποφάσισε να τα εκδώσει.

Από το περιεχόμενο της επιστολής προκύπτει ότι ο Μητρόπουλος είχε ήδη αποφασίσει ότι η έκδοση θα περιλάμβανε τα δέκα μόνο από τα δεκατέσσερα τραγούδια, ταξινομημένα σύμφωνα με τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά. Έτσι χωρίζει τις δέκα Inventions της έκδοσης[4] σε τέσσερα μέρη:

I. 4 Canons («Μακρυά», «Να μείνει», «Για νάρθουν», «Το διπλανό τραπέζι»)
II. 2 Passacaglia («Γκρίζα», «Μέρες του 1903»)
III. Preludio e fuga a 4 voci («Εντη οδώ», «Ο ήλιος του απογεύματος»)
IV. Pedale - Coda (Finale) («Έτσι πολύ ατένισα», «Επήγα»)

Δεν υπάρχουν ενδείξεις ως προς το λόγο για τον οποίο παρέλειψε τα τραγούδια «Ηδονή», «Μια νύχτα», «Η αρχή των» και «Εν απογνώσει». Ίσως ήταν πολλά για να συμπεριληφθούν στον κύκλο, ίσως οι στίχοι ήταν παραπάνω τολμηροί (από την άλλη όμως περιέλαβε άλλα με εξίσου τολμηρούς στίχους).

Ο Μητρόπουλος στέλνει αυτή την επιστολή με σκοπό να ζητήσει από τον ποιητή να του παρέχει μεταφράσεις των δέκα τραγουδιών στα γαλλικά για τις ανάγκες της έκδοσης, εφόσον κρίνει ότι ο ίδιος ο ποιητής είναι ο καταλληλότερος γι' αυτό. Όπως εξηγεί ο Μητρόπουλος, επρόκειτο να προσπαθήσει να παρουσιάσει το έργο του και την έκδοση αυτή στο Παρίσι. Ζητά επίσης την έγκρισή του για τον τίτλο που προτείνει για τον κύκλο αυτό «Ποιήματα ηδονιστικά».

Απάντηση του κ. Π. Καβάφη στον Μητρόπουλο δεν βρέθηκε στα κατάλοιπα του συνθέτη στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη (δεν υπάρχει αλληλογραφία από το 1919 έως το 1932) αλλά ούτε και σχετική πληροφορία στα κατάλοιπα του Καβάφη. Από το περιεχόμενο του δεύτερου γράμματος συμπεραίνουμε ότι ο Καβάφης δεν έστειλε τις μεταφράσεις τριών του ποιημάτων («Επήγα», «Μακρυά» και «Το διπλανό τραπέζι»), τα οποία όμως περιλαμβάνονται στην έκδοση. Η έρευνά μας δεν απέδωσε τα γράμματα του Καβάφη, ως εκ τούτου δεν μπορούμε να ξέρουμε αν ακολούθησε άλλο γράμμα του με τη μετάφραση αυτών των ποιημάτων ή αν ο Μητρόπουλος έστειλε δικές του μεταφράσεις στον ποιητή, ο οποίος τυπικά θα έπρεπε να του δώσει και την τελική έγκριση γι' αυτές πριν από την έκδοση. Θα πρέπει όμως ο ποιητής να είχε απορρίψει τον τίτλο «Ποιήματα ηδονιστικά», μια και δεν αναγράφεται σε αυτή.

Δεν είναι όμως μόνο οι στίχοι τολμηροί σε αυτά τα τραγούδια. Η μουσική έχει έντονα σύγχρονο χαρακτήρα διατηρώντας διαφανή τα βασικά στοιχεία πολυφωνίας. Η ανεπιτήδευτη απόδοση των στίχων από τη φωνή και τα ηχοχρώματα του πιάνου στη συνοδεία υποστηρίζουν απόλυτα την ερωτική και ρεαλιστική ατμόσφαιρα που δημιουργεί ο ποιητής. Δυστυχώς οι κριτικές σε δημοσιεύματα του τύπου μετά την πρώτη δημόσια εκτέλεση του έργου στην Αθήνα (στις 6 Ιουνίου 1927 με την Πόπη Σερτσίου και τον Μητρόπουλο στο πιάνο) δεν συμφωνεί με αυτή των φίλων του Μητρόπουλου, οι οποίοι το είχαν πρωτοακούσει. Το απαίδευτο αθηναϊκό κοινό δεν φαίνεται έτοιμο να δεχθεί το εμπνευσμένο αυτό έργο. Ο Ν.Δ. στην τακτική του στήλη στην εφημερίδα Πολιτεία στις 8 Ιουνίου 1927 γράφει μεταξύ άλλων ότι «... είναι αδύνατον να ξεχωρίσει κανείς τα θέματα και να ανακαλύψει αλληλουχίαν μελωδίας. Εξ άλλου η εξεζητημένη ατονικότης ... και η φουτουριστική αρμονία φθάνουσα μέχρι παραφωνιών, παρέχουν μίαν δυσάρεστον και εκνευριστικήν εντύπωσιν ...».

Οι Inventions των Κωνσταντίου Καβάφη και Δημήτρη Μητρόπουλου, είναι ένα έργο πριν από την εποχή του, ποιητικά και μουσικά, ένα έργο ποιητικού ρεαλισμού, συνθετικών νεωτερισμών και πηγαίου αισθησιασμού.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Απόστολος Κώστιος, Δημήτρης Μητρόπουλος: Κατάλογος Έργων (Αθήνα: Ορχήστρα των Χρωμάτων, 1996).

-, Δ. Μητρόπουλος (Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1985)

-, Το στοιχείο της θεατρικότητας στον Δημήτρη Μητρόπουλο (Αθήνα: Παπαγρηγορίου-Νάκας, 1997)

P. C. Cavafy - D. Mitropoulos, 10 Inventions (Αθήνα: λιθ. Καρύδη, χ.χ.)

Όλυ Φράγκου-Ψυχοπαίδη, σημείωμα στο CD Four Song Cycles· Λίλα Αδαμάκη, σοπράνο, Γιάννης Παπαδόπουλος, πιάνο (Αθήνα: Musica Viva 88.031, 1992)

Ν. Δ., «Μουσικά ζητήματα, Η Μουσική Βραδυά της Κυριακής», εφημ. Πολιτεία (Αθήνα: 8.6.1927)

Φιλότεχνος, «Μουσική Κίνησις, Συναυλία Ελλήνων Συνθετών», εφημ. Πρωία (Αθήνα: 9.6.1927)

1η Επιστολή

[σελ. 1] Αθήνα/

Πέμπτη 15 Ιουλίου 1926/

Θαυμαστέ μου Κύριε Καβάφη!/

Λαβαίνω το θάρρος/ να σας γράψω, αν και δεν με γνωρίζετε,/ γιατί έχω τόσες καλές πληροφορίες/ για τη μεγάλη καλωσύνη, απλότητα/ και καταδεκτικότητα που δείχνετε προ/ τους νέους καλλιτέχνας που ατενίζουν σε/ σας με θαυμασμό! Προ ενός ήδη/ χρόνου έγραψα μουσική απάνω σε/ 14 τραγούδια σας και επειδή είχαν πολύ/ επιτυχία εδώ εις την audition που έκαμα/ θάθελα πολύ να τα τυπόσω [sic] τώρα, και ήθελα/ εν πρώτοις την άδειάν σας, και Δεύτερον/ ει δυνατόν να μου στείλλετε μεταφρασμένα// [σελ. 2] αυτά τα ίδια τραγούδια στη Γαλλική, ή ακόμη και στην Αγγλική, γιατί έτσι θα μπορούσα/ να τα χρησιμοποιήσω και στο Παρίσι/ που σκοπεύω να πάω. Η Μετάφρασις δεν/ πειράζει εάν δεν είναι σε μέτρον, θα την βάλω απλώς στην αρχή γι να/ μπορούν να έχουν μια ιδέα του ποιήματος/ και από κάτω από τη μουσική θα μπούνε/ τα ελληνικά λόγια και με ελληνικά στοιχία [sic]/ και με Λατινικά! Πολύ θα με υποχρεώσι/ τε [sic] εάν μου φροντίζατε αυτή μου την παράκλη-/ σι, γιατί δεν θάθελα ποτέ να ανελάμβανε/ άλλος από σας την μετάφρασι. Προ πάντων/ τη Γαλλική, αν δεν μπορείτε εσείς, πάντως/ θα επιστατήσετε να γείνη πιστή! Όπως θέλετε/ όμως πάλι, εάν δεν έχετε όρεξι και αυτό σας/ βαρύνει τότε δεν πειράζει θα τα τυπόσω έτσι πια!/ Θάτανε όμως κρίμα πολύ κρίμα! Από τα/ 14 αυτά τραγούδια θα τυπόσω μια σειρά από/ 10 τα οποία ετιτλοφόρησα εγώ ως Ποιήματα/ Ηδονιστικά!! Δεν ξέρω τι είδους εντύπωσι/ θα σας κάνει αυτός ο τίτλος, μα αν δεν σας/ αρέση δεν θα τον βάλω, απλούστατα!_// [σελ. 3] Θα εκπλαγείτε τώρα είναι αλήθεια/ για την τόλμη που είχα στην εκλογή μου/ [των τραγουδιών σας [interlin.]] μα παρ' όλους τους φόβους που είχα,/ η μουσική είναι τόσο ταιριαστή σ' αυτού/ του είδους το μέτρο και την ατμόσφαιρα,/ που σας βεβαιώ άρεσε και στους πιο/ ηθικόληπτους ανθρώπους˙ η Μουσική/ αυτή τη φορά κατόρθωσε να καταπραΰνη/ τα ηθικόληπτα νεύρα μερικών από τους/ ακροατάς μου. Έτσι λοιπόν απεφάσισα/ να τα τυπόσω, και τάχω αφιερωμένα στον/ Άλκη Θρύλο. Εστέ βέβαιος ότι η/ Μουσική μου είναι τόσο σύγχρονη όσο/ και η ατμόσφαιρα η καινούργια που ανα-/ δίνουν τα τραγούδια σας. Ο Κύριος Αντώνιος Μπενάκης τα ήκουσεν και μπορεί να σας/ πη ο ίδιος την εντύπωσίν του. Ελπίζω ότι/ θα μου δοθεί ευκαιρία να κατέβω στην Αλεξάνδρεια/ με την Δα Ανδρεάδου για να τα τραγουδήση σε/ μια συναυλία μου._// [σελ.4] Λοιπόν οι τέτλοι των Ηδονιστικών Τραγουδιών σας είναι οι εξής:

Μακρυά... Forme architecturale musicale

Να μείνει... Forme Canon a 2 e 3 voci

Για νάρθουν

Το διπλανό τραπέζι

Μέρες του 1903 Forme Passacaglia a 2 e 3 Voci

Γκρίζα

Εν τη Οδώ Preludio e Fuga a 4 Voci

Ο Ήλιο του Απογεύματος

Έτσι πολύ Ατένισα... Code Pedale

Επήγα Finale

Ο Μουσικός Τίτλος είναι/ 10 Invenzioni a 2, 3 e 4 Voci/ απάνω σε 10 Ηδονιστικά Τραγούδια/ του Κ. Π. Καβάφη._

Ελπίζω θαυμαστέ και φίλτατε Κύριε/ να έχω μια απάντησιν ευνοϊκή στην παράκλησή/ μου, και σας φιλώ με άπειρο θαυμασμό/ και σεβασμό το χέρι!_/

Δ. Μητρόπουλος/

Οικία Νεγρεπόντη οδός Όθωνος 12/

Αθήναις/

2η Επιστολή

[σελ. 1] Αθήναι/Rue Othon 12/ 16 Αυγούστου 1926_/

Φίλτατε Κύριε Καβάφη!/

Σας ευχαριστώ απείρως για τις μεταφράσεις/ των ποιημάτων σας τας οποίας έλαβα._/ Δεν μου γράφετε όμως για τις υπόλοιπες/ τρεις: Επήγα - Μακρυά - και Διπλανό Τραπέζι._/ Επειδή θέλω να τυπόσω όλα μαζύ σε ένα/ τεύχος, θάτανε κρίμα να λείπουνε τρεις_/ Εάν σας είναι δύσκολο να βρήτε κανένα/ να τις μεταφράση, μου επιτρέπετε εμένα να/ επιχειρήσω τις άλλες τρεις μεταφράσεις και/ να σας τις στείλω να τις εγκρίνετε; Εγώ/ μάλιστα θαρχίσω αμέσως και θα σας στις [sic]/ στείλλω [sic] να μου πήτε εάν είναι καλές._/ Άλλωστε πρέπει να σας εξηγήσω πως δεν πρόκειται// [σελ. 2] καμιά [sic] από τις μεταφράσεις αυτές να τραγουδηθούν/ αλλά μόνον στην αρχή της εκδόσεώς μου, θα βάλω/ όλες αυτές τις μεταφράσεις μαζύ μόνον και μόνον/ για να ξέρουν οι ξένοι το περιεχόμενον των/ ποιημάτων. Από κάτω δε από τη μουσική/ θα τυπωθούν εκτός από τας ελληνικάς λέξεις,/ και άλλες τέτοιες με λατινικά γράμματα._/ Λοιπόν και πάλιν σας υπερευχαριστώ για/ την προθυμία σας και σε λίγο θα σας/ στείλλω δοκίμια μεταφράσεως των υπολοίπων/ τριών ποιημάτων._/

Δικός σας./ Δ. Μητρόπουλος

---

[1] Ευχαριστούμε ολόψυχα το Δ.Σ. του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής» για την ευγενική παραχώρηση των επιστολών προς δημοσίευση.

[2] Το χειρόγραφο δεν φέρει ημερομηνία. Είναι γνωστή μόνο η ημερομηνία της πρώτης εκτέλεση του έργου στην Αθήνα: 5 Ιουνίου 1927. Η επιστολή αυτή προσδιορίζει σχετικά τη χρονολογία σύνθεσης.

[3] Ακολούθησε ο Γεώργιος Πονηρίδης ο οποίος το 1934 μελοποίησε τα ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη «Επέστρεφε», «Ηδονή» και «Του Μαγαζιού»

[4] P. C. Cavafy - D. Mitropoulos, 10 Inventions (Αθήνα: λιθ. Καρύδη, χ.χ.). Η έκδοση είναι αφιερωμένη στον Άλκη Θρύλο, καλλιτεχνικό ψευδώνυμο της κριτικού Ελένης Ουράνη, κόρης του Μιλτιάδη και της Μαρίας Νεγρεπόντη, θερμών υποστηρικτών, προστατών και στενών φίλων του Δ. Μητρόπουλου.

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ "Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΗΣ ΖΑΚΥΝΘΟΣ"

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ 1

“Ο ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΣ ΠΙΚΡΑΙΝΕΤΑΙ”

1. Εγώ Διονύσιος Ιερομόναχος, εγκάτοικος στο ξωκλήσι του Αγίου Λύπιου, για να περιγράψω ό,τι στοχάζουμαι λέγω:

2. Ό,τι εγύριζα από το μοναστήρι του Άγιου Διονυσίου, οπού είχα πάει για να μιλήσω με έναν καλόγερο, για κάτι υπόθεσες ψυχικές.

3. Και ήτανε καλοκαίρι, και ήταν ή ώρα οπού θολώνουνε τα νερά, και είχα φθάσει στα Τρία Πηγάδια, και ήταν εκεί τριγύρου ή γη όλο νερά, γιατί πάνε οι γυναίκες και συχνοβγάνουνε.

4. Εσταμάτησα σε ένα από τα Τρία Πηγάδια, και απιθώνοντας τα χέρια μου στο φιλιατρό του πηγαδιού έσκυψα να ιδώ αν ήτουν πολύ νερό.

5. Και το είδα ως τη μέση γιομάτο και είπα: Δόξα σοι ο Θεός.

6. Γλυκιά η δροσιά που στέρνει για τα σπλάχνα του ανθρώπου το καλοκαίρι, μεγάλα τα έργα του και μεγάλη ή αφχαριστία του άνθρώπου.

7. Και οι δίκαιοι κατά τη θεία Γραφή πόσοι είναι; Και συλλογίζοντας αυτό επαίξανε τα μάτια μου στα χέρια μου οπού ήτανε απιθωμένα στο φιλιατρό.

8. Και θέλοντας να μετρήσω με τα δάχτυλα τους δίκαιους, ασήκωσα από το φιλιατρό το χέρι μου το ζερβί, και κοιτώντας τα δάχτυλα του δεξιού είπα: Τάχα να είναι πολλά;

9. Και αρχίνησα και εσύγκρενα τον αριθμό των δικαίων οπού εγνώριζα με αυτά τα πέντε δάχτυλα, και βρίσκοντας πως ετούτα επερισσεύανε ελιγόστεψα το δάχτυλο το λιανό, κρύβοντας το ανάμεσα στο φιλιατρό και στην απαλάμη μου.

10. Και έστεκα και εθεωρούσα τα τέσσερα δάχτυλα για πολληώρα, και αιστάνθηκα μεγάλη λαχτάρα, γιατί είδα πως ήμουνα στενεμένος να λιγοστέψω, και κοντά στο λιανό μου δάχτυλο, έβαλα το σιμοτινό του στην ίδια θέση.

11. Εμνέσκανε το λοιπόν από κάτου από τα μάτια μου τα τρία δάχτυλα μοναχά, και τα εχτυπούσα ανήσυχα απάνου στο φιλιατρό για να βοηθήσω, το νου μου να εύρει κάνε τρεις δίκαιους.

12. Αλλά επειδή αρχινήσανε τα σωθικά μου να τρέμουνε σαν τη θάλασσα που δεν ησυχάζει ποτέ,

13. ασήκωσα τα τρία μου έρμα δάχτυλα και έκαμα το σταυρό μου.

14. Έπειτα θέλοντας να αριθμήσω τους αδίκους, έχωσα το ένα χέρι μες στην τσέπη του ράσου μου και το άλλο ανάμεσα στο ζωνάρι μου, γιατί εκατάλαβα, αλίμονον! πως τα δάχτυλα δεν εχρειαζόντανε ολότελα.

15. Και ο νους μου εζαλίστηκε από το μεγάλον αριθμό· όμως με παρηγορούσε το να βλέπω πως καθένας κάτι καλό είχε απάνου του. Και άκουσα ένα. γέλιο φοβερό μες στο πηγάδι και είδα προβαλμένα δυο κέρατα.

16. Και μου ήρθε στο νου μου, περσότερο από όλους αυτούς, ή γυναίκα της Ζάκυνθος, ή οποία πολεμάει να βλάφτει τους άλλους με τη γλώσσα και με τα έργατα, και ήταν έχθρισσα θανάσιμη του έθνους.

17. Και γυρεύοντας να ιδώ εάν μέσα σε αυτήν την ψυχή, εις την οποίαν αναβράζει η κακία του Σατανά, αν έπεσε ποτέ η απεθυμιά του παραμικρού καλού,

18. έπειτα που εστάθηκα να συλλογιστώ καλά, ύψωσα το κεφάλι μου και τα χέρια μου στον ουρανό και εφώναξα: Θέ μου, καταλαβαίνω πως γυρεύω ένα κλωνί αλάτι μες στο θερμό.

19. Και είδα πως ελάμπανε από πάνου μου όλα τ' άστρα, και εξάνοιξα την Αλετροπόδα, όπου με ευφραίνει πολύ.

20. Και εβιάσθηκα να κινήσω για το ξωκλήσι του Αγίου Λύπιου, γιατί είδα πως εχασομέρησα, και ήθελα να φθάσω για να περιγράψω τη γυναίκα της Ζάκυνθος.

21. Και ιδού καμία δωδεκαριά ψωρόσκυλα που ηθέλανε να μου εμποδίσουν το δρόμο,

22. και μη θέλοντας εγώ να τα κλοτσοβολήσω για να μην εγγίξω την ψώρα και τα αίματα πούχανε, εστοχασθήκανε πως τα σκιάζουμαι,

23. και ήρθανε βαβίζοντας σιμότερά μου· όμως εγώ εκαμώθηκα πως σκύφτω να πάρω πέτρα,

24. και έφυγαν όλα και εξεθύμαιναν τα κακορίζικα ψωριασμένα τη λύσσα τους, το ένα δαγκώνοντας το άλλο.

25. Αλλά ένας όπου εδιαφέντευε κάποια από τα ψωρόσκυλα επήρε κι αυτός μιά πέτρα,

26. και βάνοντας ο άθεος για σημάδι το κεφάλι εμέ του Διονυσίου του Ιερομόναχου δεν το πίτυχε. Γιατί από τη βία τη μεγάλη, με την οποίαν ετίναξε την πέτρα, εστραβοπάτησε και έπεσε.

27. Έτσι εγώ έφτασα στο κελί του Αγίου Λύπιου παρηγορημένος από τές μυρωδίες του κάμπου, από τα γλυκότρεχα νερά και από τον αστρόβολον ούρανό, ο όποιος εφαινότουνα από πάνου από το κεφάλι μου μία Ανάσταση.

 

Εpisode du siege de Missolonghi (σκηνή από την πολιορκεία του Μεσσολογγιού), πίνακας του γάλλου ζωγράφου François-Émile de Lansac, 1828. Δημοτική Πινακοθήκη, Μεσολόγγι. Βλ. Αρβανίτη Πρεβεζάνου Ευγενία. Πηγή: www.lifo.gr

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ 2

Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΗΣ ΖΑΚΥΝΘΟΣ

Ο IΕΡΟΜΟΝΑΧΟΣ ΠΟΛΕΜΑΕΙ ΝΑ ΠΑΡΗΓΟΡΗΘΕΙ

1. Το λοιπόν το κορμί της γυναικός ήτανε μικρό και παρμένο,

2. και το στήθος σχεδόν πάντα σημαδεμένο από τές αβδέλλες που έβανε για να ρουφήξουν το τηχτικό, και από κάτου εκρεμόντανε δύο βυζιά ωσάν καπνοσακούλες.

3. Και αυτό το μικρό κορμί επερπατούσε γοργότατα, και οι αρμοί της εφαινόντανε ξεκλείδωτοι.

4. Είχε το μούτρο της τη μορφή του καλαποδιού, και έβλεπες ένα μεγάλο μάκρο αν εκύτταζες από την άκρη του πηγουνιού ως την άκρη του κεφαλιού,

5. εις την οποία ήτανε μιά πλεξίδα στρογγυλοδεμένη και από πάνου ένα χτένι θεόρατο.

6. Και όποιος ήθελε σιμώσει την πιθαμή για να μετρήσει τη γυναίκα, ήθελ' εύρει το τέταρτο του κορμιού στο κεφάλι.

7. Και το μάγουλό της εξερνούσε σάγριο, το όποιο ήταν πότε ζωντανό και πότε πονιδιασμένο και μαραμένο.

8. Και άνοιγε κάθε λίγο ένα μεγάλο στόμα για ν' αναγελάσει τους άλλους, και έδειχνε τα κάτου δόντια τα μπροστινά μικρά και σάπια, που εσμίγανε με τα απάνου πούτανε λευκότατα και μακρία.

9. Και μόλον πόυτανε νιά, οι μηλίγγοι και το μέτωπο και τα φρύδια και η κατεβασιά της μύτης γεροντίστικα.

10. Πάντα γεροντίστικα, όμως ξεχωριστά όταν ακουμπούσε το κεφάλι της εις το γρόθο το δεξή μελετώντας την πονηριά.

11. Και αυτή η θωριά η γεροντίστικη ήτανε ζωντανεμένη από δύο μάτια λαμπρά και ολόμαυρα, και το ένα ήτανε ολίγο αλληθώρικο,

12. και εστριφογυρίζανε εδώ και εκεί γυρεύοντας το κακό, και το βρίσκανε και όπου δεν ήτουν.

13. Και μες στα μάτια της άστραφτε ένα κάποιον τι που σ' έκανε να στοχασθείς ότι, η τρελάδα ή είναι λίγο που την άφησε ή κοντεύει να την κυτριμίσει.

14. Και τούτη ήταν η κατοικία της ψυχής της της πονηρής και της αμαρτωλής.

15. Και εφανέρωνε την πονηρία και μιλώντας και σιωπώντας.

16. Και όταν εμιλούσε κρυφά για να βλάψει τη φήμη του ανθρώπου, έμοιαζε η φωνή της με το ψιθύρισμα του ψαθιού πατημένου από το πόδι του κλέφτη.

18. Και όταν εμίλειε δυνατά, εφαινότουνα η φωνή της εκείνη όπου κάνουν οι άνθρωποι για να αναγελάσουν τους άλλους.

19. Και μολοντούτο, όταν ήτουν μοναχή, επήγαινε στον καθρέφτη, και κοιτώντας εγέλουνε κ' έκλαιε,

20. και εθάρρειε πως είναι η ωραιότερη απ' όσες είναι στα Εφτάνησα.

21. Και ήταν για να χωρίζει ανδρόγυνα και αδέλφια επιδέξια σαν το Χάρο.

22. Και όταν έβλεπε στον ύπνο της το ωραίο κορμί της αδελφής της εξύπναε τρομασμένη.

23. Ο φθόνος, το μίσος, η υποψία, η ψευτιά τής ετραβούσανε πάντα τα σωθικά,

24. Σαν τα βρωμόπαιδα της γειτονιάς τα βλέπεις ξετερολοϊσμένα και λερωμένα να σημαίνουν τα σήμαντρα του πανηγυριού και βουρλίζουν τον κόσμο.

* * *

25. Αλλά μιλώντας πάντα για τα κακά των άλλων γυναικών έσωσε ο νους της και επυρώθηκε,

26. και αισθανότουνα μία κάποια γλυκάδα εις το να τα ξαναμελετάει μονάχη της.

27. Μολοντούτο εβαστιότουνα από τα κακά έργατα.

28. Αλλά επειδή αγρίκουνε που τήν έλεγαν άσχημη, εβλάφθηκε η φιλαυτία της και εκριμάτισε και στο τέλος δεν είχε κράτο κτλ.

 

William Turner, Η Ζάκυνθος το 1810. Journal of a tour in the Orient, London, 1820. Βλ. katalogia, blog of Sarantis Antiochos. Πηγή: www.lifo.gr

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ 3

ΟΙ ΜΙΣΟΛΟΓΓΙΤΙΣΣΕΣ

1. Και εσυνέβηκε αυτές τες ημέρες οπού οι Τούρκοι επολιορκούσαν το Μισολόγγι και συχνά ολημερνίς και καπότε οληνυχτίς έτρεμε η Ζάκυνθο από το κανόνισμα το πολύ.

2. Και κάποιες γυναίκες Μισολογγίτισσες επερπατούσαν τριγύρω γυρεύοντας για τους άνδρες τους, για τα παιδιά τους, για τ' αδέλφια τους που επολεμούσανε.

3. Στην αρχή εντρεπόντανε νάβγουνε και επροσμένανε το σκοτάδι για ν' απλώσουν το χέρι, επειδή δεν ήτανε μαθημένες.

4. Και είχανε δούλους και είχανε σε πολλές πεδιάδες και γίδια και πρόβατα και βόϊδα πολλά.

5. Και ακολούθως εβιαζόντανε και εσυχνοτηράζανε από το παρεθύρι τον ήλιο πότε να βασιλέψη για νάβγουνε.

6. Αλλά όταν επερισσέψανε οι χρείες εχάσανε την ντροπή, ετρέχανε ολημερνίς.

7. Και όταν εκουραζόντανε εκαθόντανε στ' ακρογιάλι κι ακούανε, γιατί εφοβόντανε μην πέσει το Μισολόγγι.

8. Και τες έβλεπε ο κόσμος να τρέχουνε τα τρίστρατα, τα σταυροδρόμια, τα σπίτια, τα ανώγια και τα χαμώγια, τες εκκλησίες, τα ξωκλήσια γυρεύοντας.

9. Και ελαβαίνανε χρήματα, πανιά για τους λαβωμένους.

10. Και δεν τους έλεγε κανένας το όχι, γιατί οι ρώτησες των γυναικών ήτανε τες περσότερες φορές συντροφευμένες από τες κανονιές του Μισολογγιού και η γή έτρεμε από κάτου από τα πόδια μας.

11. Και οι πλέον πάμπτωχοι εβγάνανε το οβολάκι τους και το δίνανε και εκάνανε το σταυρό τους κοιτάζοντας κατά το Μισολόγγι και κλαίοντας.

 

Tοπικές ενδυμασίες του ΧVIII αιώνα. 'Αντρας και γυναίκα από τη Ζάκυνθο, 1787 (ο Διονύσιος Σολωμός γεννήθηκε το 1798). Jean Marie Mixelle, engraver, on a drawing by Claude Louis Desrais (1746-1816), after Jacque Grasset de Saint-Sauveur. Βλ. katalogia, blog of Sarantis Antiochos. Πηγή: www.lifo.gr

  Συνέχεια εδώ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ " ΜΗ - ΗΡΩΑΣ"

ΜΗ - ΗΡΩΑΣ

Αυτός, που, ακούγοντας το βήμα των συντρόφων του

να ξεμακραίνει πάνω στα χαλίκια, μες τη μέθη του,

αντί να κατεβεί τη σκάλα που 'χε ανέβει, πήδησε ίσα

τον τράχηλό του κόβοντας, έφτασε πρώτος

μπροστά στο μαύρο στόμιο. Κι ούτε που άγγιξε

το αίμα του μαύρου κριαριού. Το μόνο που ζήτησε

ήταν μια πήχη τόπος στ' ακρογιάλι της Αιαίας

κ' εκεί να στήσουν το κουπί του - εκείνο που 'λαμνε

πλάι στους συντρόφους του. Τιμή, λοιπόν, και δόξα

στ' όμορφο παλικάρι. Αλαφρόμυαλο το 'παν. Ωστόσο

μήπως δε βοήθησε κ' εκείνο κατά δύναμη

στο μεγάλο ταξίδι τους; Για τούτο, κιόλας, ο Ποιητής

το μνημονεύει χώρια, αν και με κάποια περιφρόνηση,

κ' ίσως γι' αυτό ακριβώς με πιότερο έρωτα.

Γιάννης Ρίτσος, "Μη-ήρωας", Μαρτυρίες. Σειρά δεύτερη, Αθήνα, εκδ. Κέδρος, [7]1977, σ. 102.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ "Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΗΜΑΙΑ"

• ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΦΗΓΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΜΟΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΙ ΟΡΟΙ

• Ποιος αφηγείται

'Οταν διαβάζουμε ένα λογοτεχνικό έργο βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα κείμενο που το έχει γράψει κάποιος συγγραφέας. Το κείμενο αυτό περιέχει μια ιστορία. Κάποιος αφηγείται (εκθέτει, παρουσιάζει) μια υ¬πόθεση (ή ένα μύθο), ο αφηγητής, και αυτός δεν είναι αναγκαστικά ο συγγραφέας, όπως πιστευόταν παλαιότερα. Στη σύγχρονη αφηγηματολογία έχει γίνει σαφές ότι ο συγγραφέας είναι διαφορετικό πρόσωπο από τον αφηγητή και μόνο στην περίπτωση της αυτοβιογραφίας ή των απομνη¬μονευμάτων, που είναι αληθινές (και όχι πλαστές) ιστορίες, ο συγγρα¬φέας ταυτίζεται με τον αφηγητή. Ο συγγραφέας συνήθως στις λογοτεχ¬νικές αφηγήσεις αποστασιοποιείται από την ιστορία που γράφει και α¬ναθέτει σε κάποιον άλλο την αφήγηση της. Ο αφηγητής δεν ανήκει στην πραγματική ζωή, αλλά αποτελεί μέρος του πλασματικού (φανταστικού) κόσμου που δημιουργεί ο συγγραφέας. Σε αφηγήσεις μάλιστα που έχουν έντονο το αυτοβιογραφικό στοιχείο, ο συγγραφέας μπορεί να κρύψει την ταυτότητα του πίσω από ένα προσωπείο, να επινοήσει δηλαδή ένα πλα¬στό πρόσωπο (περσόνα) που θα «μιλάει» αντί για αυτόν (τεχνική της πλαστοπροσωπίας). Γενικά, σε κάθε ανάγνωση υπάρχουν τρεις συντελεστές:

• ο συγγραφέας, που υπάρχει έξω από το κείμενο, αλλά μπορεί να προσθέτει στην ιστορία του και αυτοβιογραφικό υλικό,

• ο αφηγητής, που λειτουργεί ιιόνο μέσα στο πλαίσιο του κειμένου, ως πομπός και

• ο αναγνώστης, που είναι κάθε αποδέκτης της αφήγησης.

Υπάρχουν δύο κυρίως περιπτώσεις σχετικά με τον αφηγητή:

: • Μπορεί να είναι πρόσωπο της αφήγησης, με πρωταγωνιστικό ή δευτερεύοντα ρόλο.

• Μπορεί να είναι αμέτοχος στα γεγονότα, αφανής αφηγητής.

Με κριτήριο τη συμμετοχή του αφηγητή στην ιστο¬ρία, διακρίνονται οι ακόλουθοι τύποι αφηγητή:

α) Ο ομοδιηγητικός αφηγητής

Ο αφηγητής είναι ένα από τα πρόσωπα της διήγησης και συμμετέ¬χει στην ιστορία είτε ως βασικός ήρωας, ως πρωταγωνιστής, είτε ως απλός παρατηρητής ή αυτόπτης μάρτυρας.

Διακρίνονται δύο παραλλαγές του ομοδιηγητικού αφηγητή: ανά¬λογα με το αν είναι παρατηρητής/μάρτυρας ή ήρωας του δικού του αφηγήματος. Στη δεύτερη περίπτωση ο αφηγητής ονομάζεται αυτο-διηγητικός. Η χρήση του πρώτου προσώπου (πρωτοπρόσωπη αφή¬γηση) δε σημαίνει κατ' ανάγκη ομοδιηγητικό αφηγητή, προϋπόθεση γι' αυτό είναι ο αφηγητής να είναι πρόσωπο της αφήγησης.

β) Ο ετεροδιηγητικός αφηγητής

Ο αφηγητής δε συμμετέχει καθόλου στην ιστορία που αφηγείται. Στην περίπτωση αυτή ο συγγραφέας αναθέτει την αφήγηση σε πρό¬σωπο ξένο προς την ιστορία, αφηγείται σε τρίτο πρόσωπο (τριτο¬πρόσωπη αφήγηση).

Έτσι, ανάλογα με τον τύπο του αφηγητή, η αφήγηση ονομάζεται:

• ομοδιηγητική αφήγηση: όταν ο αφηγητής αφηγείται μια ιστορία

στην οποία παίρνει μέρος. Αν είναι πρωταγωνιστής (και επομένως αφηγείται τη δική του ιστορία), τότε, σε αυτή την περίπτωση, η α¬φήγηση ονομάζεται αυτοδιηγητική αφήγηση και

• ετεροδιηγητική αφήγηση: όταν ο αφηγητής δεν έχει απολύτως κα¬μιά συμμετοχή στην ιστορία που αφηγείται.

Με αφετηρία το επίπεδο στο οποίο κινείται κάθε φορά η αφηγηματική πράξη, διακρίνονται τα εξής αφηγηματικά επίπεδα:

• Το εξωδιηγητικό επίπεδο: περιλαμβάνει τη διήγηση γεγονότων ή πράξεων που είναι εξωτερικά σε σχέση με το κείμενο, όπως π.χ. η επίκληση στη Μούσα στην Οδύσσεια του Ομήρου.

• Το διηγητικό ή ενδοδιηγητικό επίπεδο: συγκροτείται από τα γεγο¬νότα (την ιστορία) που περιέχονται στο αφήγημα, π.χ. οι περιπέτειες του Οδυσσέα από το νησί της Καλυψώς ως την Ιθάκη.

Το μεταδιηγητικό ή υποδιηγητικό επίπεδο: είναι το επίπεδο στο οποίο τοποθετείται μια ιστορία εγκιβωτισμένη μέσα στην κύρια α¬φήγηση, π.χ. η αφήγηση του Οδυσσέα στο νησί των Φαιάκων, τα παλαιότερα γεγονότα από την Τροία μέχρι το νησί της Καλυψώς

Με κριτήριο το αφηγηματικό επίπεδο στο οποίο ανήκουν καθώς και τη κριτήριο τα συμμετοχή τους στην ιστορία, προκύπτουν οι ακόλουθοι τύποι αφηγητή:

α) Εξωδιηγητικός-ετεροδιηγητικός αφηγητής: είναι ο αφηγητής πρώτου βαθμού (δηλαδή ανήκει στο πρώτο επίπεδο αφήγησης) που δεν είναι παρών (ως αφηγητής) στην αφήγηση και αφηγείται σε τρίτο πρόσωπο μια ιστορία στην οποία δε μετέχει, π.χ. ο Παπαδιαμάντης στη Φόνισσα.

β) Εξωδιηγητικός-ομοδιηγητικός αφηγητής: είναι ο αφηγητής πρώτου βαθμού (δηλαδή ανήκει στο πρώτο επίπεδο αφήγησης) που αφη¬γείται σε πρώτο πρόσωπο την προσωπική του ιστορία (αφηγητής-πρωταγωνιστής), π.χ. οι αυτοβιογραφικές αφηγήσεις (Το αμάρτη¬μα της μητρός μου).

γ) Ενδοδιηγητικός-ετεροδιηγητικός αφηγητής: είναι ένα πρόσωπο-αφηγητής δευτέρου βαθμού (όταν υπάρχει και δεύτερο επίπεδο α¬φήγησης) που ανήκει στην κύρια αφήγηση και αφηγείται μια δευ¬τερεύουσα ιστορία στην οποία δε μετέχει, π.χ. η Σεχραζάτ στις Χί¬λιες και μία νύχτες.

δ) Ενδοδιηγητικός-ομοδιηγητικός αφηγητής: είναι ένα πρόσωπο-αφη-γητής δευτέρου βαθμού (όταν υπάρχει και δεύτερο επίπεδο αφήγησης) που ανήκει στην κύρια αφήγηση και αφηγείται τη δική του ιστορία. Όταν δηλαδή την «αφήγηση μέσα στην αφήγηση» (μεταδιηγητικό ε¬πίπεδο) την αφηγείται ένα πρόσωπο της κύριας ιστορίας και αποτελεί την ιστορία του, π.χ. η μητέρα που αφηγείται πώς «πλάκωσε» το μωρό της στο Αμάρτημα της μητρός μου.

ΟΠΤΙΚΗ ΓΩΝΙΑ/ΕΣΤΙΑΣΗ

Σε μια αφήγηση δεν καταγράφονται όλα τα γεγονότα, αλλά μόνο όσα υποπίπτουν στην αντίληψη του προσώπου που αφηγείται, ανάλογα με τη γνώση των γεγονότων που έχει (άμεση ή έμμεση). Έτσι, επιλέγο¬νται κάποιες λεπτομέρειες που έχουν σχέση και με το χαρακτήρα του προσώπου που αφηγείται, τον τρόπο που σκέφτεται, τη συναισθημα¬τική του φόρτιση ή την αποστασιοποίηση του από τα συμβάντα. Η προοπτική/η σκοπιά μέσα από την οποία βλέπει/αντιλαμβάνεται τα δρώμενα ο αφηγητής και η απόσταση που παίρνει από τα πρόσωπα και τα πράγματα ονομάζεται οπτική γωνία της αφήγησης. Η οπτική γωνία μπορεί να είναι εσωτερική ή εξωτερική:

• Εσωτερική οπτική γωνία: όταν την ιστορία αφηγείται ο βασικός ή¬ρωας ή ένα δευτερεύον πρόσωπο (αφηγείται μόνο όσα υποπίπτουν στην αντίληψη του).

• Εξωτερική οπτική γωνία: όταν ο αφηγητής βρίσκεται έξω από την υπόθεση, αφηγείται σε τρίτο πρόσωπο.

Η εστίαση αναφέρεται στη σχέση του αφηγητή με τα υπόλοιπα πρό-σο:>πα της ιστορίας, τη γνώση τους για την υπόθεση.

Τύποι αφήγησης

Ανάλογα με την αφηγηματική σκοπιά ή την εστίαση, διακρίνονται οι ακόλουθοι τύποι αφήγησης:

• Αφήγηση χωρίς εστίαση ή με μηδενική εστίαση: Είναι η αφήγηση

στην οποία ο αφηγητής γνωρίζει περισσότερα από τα πρόσωπα της ι¬στορίας του. Είναι η περίπτωση του παντογνώστη αφηγητή, ο οποίος βρίσκεται ταυτόχρονα παντού και γνωρίζει τα πάντα, ακόμα και τις πιο απόκρυφες σκέψεις των προσώπων της αφήγησης. Αυτή η απόλυτη γνώση των γεγονότων δείχνει ότι ο αφηγητής δε βλέπει τα πράγματα από μια συγκεκριμένη οπτική γωνία και άρα δεν εστιάζει σε κάτι συ-γκεκριμένο, που ισοδυναμεί με έλλειψη οπτικής γωνίας (εστίαση μη¬δέν). Η αφήγηση σε αυτή την περίπτωση γίνεται σε γ' πρόσωπο (τριτο¬πρόσωπη αφήγηση).

• Αφήγηση με εσωτερική εστίαση: Είναι η αφήγηση στην οποία ο α¬φηγητής γνωρίζει όσα και τα πρόσωπα της ιστορίας του. Η αφηγημα¬τική σκοπιά είναι περιορισμένη και ο αφηγητής, που ταυτίζεται με ένα πρόσωπο του έργου, ξέρει όσα του επιτρέπει η ανθρώπινη φύση του. Τα πλασματικά γεγονότα της αφήγησης παρουσιάζονται από την οπτική γωνία ενός μόνου προσώπου, που είναι μέρος του αφηγηματι-κού περιεχομένου, δηλαδή συμμετέχει στα συμβάντα της αφήγησης. Έτσι, ο αναγνώστης δε μαθαίνει όλα τα γεγονότα, αλλά μόνο όσα υποπίπτουν στην αντίληψη αυτού του προσώπου, και μάλιστα υπο¬κειμενικά. Σε αυτή την περίπτωση η αφήγηση μπορεί να γίνει με δύο τρόπους: α) σε γ' πρόσωπο ενικού (τριτοπρόσωπη αφήγηση) και β) σε α' πρόσωπο ενικού (πρωτοπρόσωπη αφήγηση).

• Αφήγηση με εξωτερική εστίαση: Είναι η αφήγηση στην οποία ο αφη¬γητής γνωρίζει λιγότερα από τα πρόσωπα της ιστορίας του. Στην πε¬ρίπτωση αυτή, βλέπουμε τη δράση του ήρωα, δεν μπορούμε όμως να μάθουμε τις σκέψεις του, όπως μια κάμερα που καταγράφει τις ε¬ξωτερικές κινήσεις ή το εξωτερικό περίβλημα προσώπων ή πραγμά¬των, όχι όμως και τις εσωτερικές τους πλευρές. Η εστίαση αυτή χρη-σιμοποιείται κυρίως στα αστυνομικά μυθιστορήματα (μυστηρίου) ή στις ταινίες τρόμου.

Ανάλογα με την οπτική γωνία του αφηγητή, προτείνεται και η ακόλουθη κατηγοριοποίηση: ι. Δραματοποιημένος αφηγητής: Αποτελεί ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας, βασικό ή δευτερεύον. Η οπτική γωνία είναι εσωτερική και η αφήγηση του πρωτοπρόσωπη. Η εμπειρία που μεταδίδει εί¬ναι προσωπική, περιορισμένη.

2. Αμέτοχος αφηγητής: Ο αφηγητής αυτός είναι ανεξάρτητος από τα πρόσωπα της αφήγησης,αλλα είναι ταυτόχρωνα παντού

■ 0 αφηγηματικός χρόνος ■

Εφόσον η αφήγηση είναι μια πράξη επικοινωνίας ανάμεσα σε έναν πο¬μπό και σε ένα δέκτη, ο αφηγηματικός χρόνος είναι βασικό στοιχείο της αφήγησης και διακρίνεται:

- στο χρόνο του πομπού, δηλαδή την εποχή στην οποία ζει ο συγγρα¬φέας,

- στο χρόνο του αφηγητή, που συνήθως ταυτίζεται με το χρόνο των γεγονότων της αφήγησης, και

- στο χρόνο του δέκτη, δηλαδή την εποχή στην οποία ζει ο αναγνώστης.

Ο χρόνος αυτός είναι εξωκειμενικός και δεν έχει σχέση με την αφή¬γηση.

Ο εσωτερικός/εσωκειμενικός χρόνος μπορεί να διακριθεί στο χρόνο της ιστορίας και στο χρόνο της αφήγησης:

ο χρόνος της ιστορίας είναι ο φυσικός χρόνος στον οποίο εκτυλίσ-

σεται η ιστορία, η φυσική σειρά των γεγονότων.

• Ο χρόνος της αφήγησης οριοθετείται από την αρχή μέχρι το τέλος

της αφήγησης και δε συμπίπτει με το χρόνο της ιστορίας, γιατί τα γε¬

γονότα της αφήγησης δεν ακολουθούν πάντοτε τη φυσική χρονική

σειρά. Ο αφηγητής συχνά παραβιάζει την ομαλή χρονική πορεία για

να γυρίσει προσωρινά στο παρελθόν, ή αφηγείται ένα γεγονός που

πρόκειται να διαδραματιστεί αργότερα. Έτσι, προκύπτουν παραβιά¬

σεις στη φυσική σειρά των γεγονότων, που τις ονομάζουμε αναχρο-

νίες και τις διακρίνουμε σε:

- Αναδρομικές αφηγήσεις/αναδρομές ή αναλήψεις Εί¬ναι η τεχνική κατά την οποία διακόπτεται η κανονική χρονική σειρά των συμβάντων για να εξιστορηθούν γεγονότα του παρελθόντος. Η μετατόπιση αυτή του χρόνου της αφήγησης και η επιστροφή στο αρχι¬κό χρονικό σημείο μπορεί να είναι σύντομη ή εκτεταμένη.

- Πρόδρομες αφηγήσεις/προλήψεις: Ο αφηγητής κάνει λόγο εκ των προτέρων για γεγονότα που θα γίνουν αργότερα, αναφέρεται δη¬λαδή σε ένα μελλοντικό σημείο της αφήγησης.

Άλλες τεχνικές με τις οποίες παραβιάζεται η ομαλή, φυσική χρονική σειρά:

In medias res: Η λατινική αυτή φράση σημαίνει «στο μέσο των πραγ¬μάτων», δηλαδή στη μέση της υπόθεσης, και αποτελεί μια τεχνική της α¬φήγησης, σύμφωνα με την οποία το νήμα της ιστορίας δεν ξετυλίγεται από την αρχή, αλλά ο αφηγητής μάς μεταφέρει στο κρισιμότερο σημείο της πλοκής και έπειτα, με αναδρομή στο παρελθόν, παρουσιάζονται όσα προηγούνται του σημείου αυτού. Με την τεχνική αυτή διεγείρεται το ενδιαφέρον του αναγνώστη και η αφήγηση δε γίνεται κουραστική.

• Εγκιβωτισμός: Σε κάθε αφηγηματικό κείμενο υπάρχει μια κύρια αφήγηση, που αποτελεί την αρχική ιστορία, και μικρότερες, δευτε¬ρεύουσες αφηγήσεις μέσα στην κύρια αφήγηση, που διακόπτουν την ομαλή ροή του χρόνου. Αυτή η «αφήγηση μέσα στην αφήγηση» ονομάζεται εγκιβωτισμένη αφήγηση ή εγκιβωτισμός.

• Παρεκβαση/παρεμβλητη (εμβόλιμη) αφήγηση: Είναι η προσωρι¬νή διακοπή της φυσικής ροής των γεγονότων και η αναφορά σε άλ¬λο θέμα που δε σχετίζεται άμεσα με την υπόθεση του έργου.

• Προϊδεασμός/προσήμανση: Είναι η ψυχολογική προετοιμασία τουαναγνώστη από τον αφηγητή για το τι πρόκειται να ακολουθήσει.

• Προοικονομία: Είναι ο τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας διευθετεί τα γεγονότα και δημιουργεί τις κατάλληλες προϋποθέσεις, ώστε η ε¬ξέλιξη της πλοκής να είναι για τον αναγνώστη φυσική και λογική.

Ο χρόνος της αφήγησης, με κριτήριο τη διάρκεια των γεγονότων, έχει τις ακόλουθες σχέσεις με το χρόνο της ιστορίας:

• Ο χρόνος της αφήγησης μπορεί να είναι μικρότερος από το χρόνο της

ιστορίας, όταν ο αφηγητής συμπυκνώνει το χρόνο (συστολή του χρό¬

νου) και παρουσιάζει συνοπτικά (σε μερικές σειρές) γεγονότα που έ¬

χουν μεγάλη διάρκεια. Με τον τρόπο αυτό επιταχύνεται ο ρυθμός της

. αφήγησης.

• Ο χρόνος της αφήγησης μπορεί να είναι μεγαλύτερος από το χρόνο της ιστορίας, όταν ο αφηγητής επιμηκύνει το χρόνο (διαστολή του χρόνου) και παρουσιάζει αναλυτικά γεγονότα που διαρκούν ελάχι¬στα. Με τον τρόπο αυτό επιβραδύνεται ο ρυθμός της αφήγησης.

• Ο χρόνος της αφήγησης είναι ίσος με το χρόνο της ιστορίας, συνή¬θως σε διαλογικές σκηνές.

Ανακεφαλαιώνοντας, οι τεχνικές με τις οποίες ο συγγραφέας συ¬ντομεύει το χρόνο της αφήγησης είναι:

• Η επιτάχυνση: γεγονότα που έχουν μεγάλη διάρκεια παρουσιάζο¬νται σύντομα.

• Η παράλειψη: κάποια γεγονότα δεν αναφέρονται καθόλου, επειδή δε σχετίζονται με την ιστορία.

• Η περίληψη: όταν τα ενδιάμεσα γεγονότα παρουσιάζονται συνο¬πτικά.

• Η έλλειψη ή το αφηγηματικό κενό: όταν ο αφηγητής παραλείπει ένα τμήμα της ιστορίας ή κάποια γεγονότα που εννοούνται εύκολα ή δε συμβάλλουν ουσιαστικά στην πλοκή.

Η τεχνική με την οποία ο συγγραφέας διευρύνει το χρόνο της αφή¬γησης είναι:

• Η επιβράδυνση: γεγονότα που έχουν μικρή διάρκεια παρουσιάζο¬νται εκτεταμένα.

Τη χρονική συχνότητα την καθορίζουν τα «πανομοιότυπα συμβάντα», οι επαναλήψεις γεγονότων που επανεμφανίζονται έστω και με διαφορετικό κάθε φορά τρόπο διατύπωσης. Άλλες φορές παρατηρούμε μια φράση ή ένα βασικό θέμα να επαναλαμβάνεται στερεότυπα, κατά διαστήματα, στο έργο. Τότε μιλάμε για ένα μοτίβο το οποίο έχει κάποια συγκεκριμένη λειτουργία μέσα στην αφήγηση. Μπορεί δηλαδή να κλιμακώνει τη δράση ή να περιγράφει μια ψυχική κατάσταση κ.ά.

Γιαννιώτικα, σμυρνιώτικα, πολίτικα, μακρόσυρτα γκράφιτι αθηναϊκά, λυπητερά...

γράφει η Νότα Χρυσίνα

"Εμείς οι εργάτες είμαστε που με τον ιδρώτα μας
ποτίζουμε τη γη για να γεννά
καρπούς, λουλούδια, τ” αγαθά του κόσμου ολόγυρά μας
φτωχή αλουλούδιαστη, άκαρπη μονάχα η αργατιά."

Το 1913 ο Κωστής Παλαμάς έγραψε τον Ύμνο τού Εργατικού Κέντρου Αθήνας που ιδρύθηκε στις 21 Μαρτίου 1910 , το «Τραγούδι του εργάτη», που μελοποιήθηκε από τον Μανώλη Καλομοίρη  και αργότερα, το 1944, από τον μουσικοσυνθέτη Αλέκο Ξένο, που μελοποίησε και άλλα τραγούδια του εαμικού κινήματος:

Ο Παλαμάς έγραψε ποιήματα που κάποιοι τα θεώρησαν εθνικιστικά κι ας έγραφε ο Παλαμάς τον "Γκρεμιστή"

Ο Γκρεμιστής (Κωστής Παλαμάς)

    

Ακούστε. Εγώ είμαι ο γκρεμιστής, γιατί είμ' εγώ κι ο κτίστης, 
ο διαλεχτός της άρνησης κι ο ακριβογιός της πίστης. 
Και θέλει και το γκρέμισμα νου και καρδιά και χέρι. 
Στου μίσους τα μεσάνυχτα τρέμει ενός πόθου αστέρι.

Κι αν είμαι της νυχτιάς βλαστός, του χαλασμού πατέρας, 
πάντα κοιτάζω προς το φως το απόμακρο της μέρας. 
εγώ ο σεισμός ο αλύπητος, εγώ κι ο ανοιχτομάτης• 
του μακρεμένου αγναντευτής, κι ο κλέφτης κι ο απελάτης 
και με το καριοφίλι μου και με τ' απελατίκι 
την πολιτεία την κάνω ερμιά, γη χέρσα το χωράφι. 
Κάλλιο φυτρώστε, αγκριαγκαθιές, και κάλλιο ουρλιάστε, λύκοι, 
κάλλιο φουσκώστε, πόταμοι και κάλλιο ανοίχτε τάφοι, 
και, δυναμίτη, βρόντηξε και σιγοστάλαξε αίμα, 
παρά σε πύργους άρχοντας και σε ναούς το Ψέμα. 
Των πρωτογέννητων καιρών η πλάση με τ' αγρίμια 
ξανάρχεται. Καλώς να ρθει. Γκρεμίζω την ασκήμια. 
Είμ' ένα ανήμπορο παιδί που σκλαβωμένο το 'χει 
το δείλιασμα κι όλο ρωτά και μήτε ναι μήτε όχι 
δεν του αποκρίνεται κανείς, και πάει κι όλο προσμένει 
το λόγο που δεν έρχεται, και μια ντροπή το δένει.
Μα το τσεκούρι μοναχά στο χέρι σαν κρατήσω, 
και το τσεκούρι μου ψυχή μ' ένα θυμό περίσσο. 
Τάχα ποιος μάγος, ποιο στοιχειό του δούλεψε τ' ατσάλι 
και νιώθω φλόγα την καρδιά και βράχο το κεφάλι, 
και θέλω να τραβήξω εμπρός και πλατωσιές ν' ανοίξω, 
και μ' ένα Ναι να τιναχτώ, μ' ένα Όχι να βροντήξω; 
Καβάλα στο νοητάκι μου, δεν τρέμω σας όποιοι είστε 
γκρικάω, βγαίνει από μέσα του μια προσταγή: Γκρεμίστε!

Τώρα εάν οι Αναρχικοί κράτησαν την τελευταία λέξη "Γκρεμίστε" και τον θεώρησαν δικό τους άνθρωπο ώστε να το δηλώσουν με τον βανδαλισμό του αγάλματός του θα πρέπει να ανατρέξουμε στον συμβολισμό και σε παρόμοια ρεύματα για να τους κατανοήσουμε.

Ωστόσο, το μήνυμα πέρασε σε όλους μας κι ας κλείνουμε τα αυτιά μας στα μηνύματα των καιρών. 

"Τάχα ποιος μάγος, ποιο στοιχειό του δούλεψε τ' ατσάλι 

και νιώθω φλόγα την καρδιά και βράχο το κεφάλι "

Αυτό μάς λένε σε όλους τους τόνους τα νέα παιδιά κι εμείς ας ακούσουμε τον Κατσίμπαλη τον "συντηρητικό" εκείνο κριτικό της λογοτεχνίας να διαβάζει το ποίημα "Η πολιτεία και η μοναξιά" 

Άραγε, πώς βιώνεται η μοναξιά από τους πολίτες μιας χώρας που ξέχασε να διαβάσει ποίηση αλλά την γιορτάζει κάθε χρόνο στην 21η Μαρτίου η οποία ήταν και η μέρα που ιδρύθηκε το  Εργατικό Κέντρο Αθήνας για το  οποίο ο ποιητής έγραψε το "Τραγούδι του Εργάτη" ;

Ας αφήσουμε τον Κωστή Παλαμά να μας απαγγείλει τον "Ύμνο των Αιώνων"  κοιτάζοντάς μας σκεφτικός καθώς μας κληροδότησε τους στίχους του που δεν μπορούμε να τους αλλάξουμε βαφή και να τους κάνουμε "σύγχρονους", δεν μπορούμε να τους οικειοποιηθούμε καταστρέφοντάς τους, δεν μπορούμε παρά να τους κάνουμε μέλλον φτιαγμένο από παλιά κοσμοσυντρίμματα και όχι από συντρίμμια ...

"Ω τίμια φυλαχτά, στολίδια αταίριαστα,
ω διαβατάρικα, από σας πλάθετ' αιώνια,
κόσμος από παλιά κοσμοσυντρίμματα, 
η νέα τρανή Πατρίδα η παναρμόνια! "