"Αισθητισμός"

Αναδημοσίευση από:

http://www.greek-language.gr/greekLang/literature/education/european/movements/aestheticism/06.html

"Περσεφόνη" (1874). Πίνακας του
Ντάντε Γκάμπριελ Ροσέτι, πρότυπο γυναικείας
 "αισθητικής"
 ομορφιάς. Πινακοθήκη Τέητ, Λονδίνο.

Επιμέλεια: Ιωάννα Ναούμ

6. Walter Pater (Μετάφραση: Βαγγέλης Χατζηβασιλείου), "Συμπέρασμα", Ποίηση τχ.12 (Φθινόπωρο-Χειμώνας 1998) 254-258.

Κείμενο

Γουώλτερ Οράτιος Πέητερ (Walter Horatio Pater) γεννήθηκε το 1839 στην Αγγλία και έκανε τις πρώτες σπουδές του στο Κing's College του Canterbury. Το 1858 μπήκε στο Queen's College της Οξφόρδης και πέντε χρόνια αργότερα εξελέγη σε θέση διδάκτορος. Η Οξφόρδη και οι πανεπιστημιακές δραστηριότητες παρέμειναν στο κέντρο της ζωής του ως τον θάνατο του, το 1894. Το ίδιο και οι αρχές του αισθητισμού, τις οποίες διακήρυξε με αξιοζήλευτη πεποίθηση, χωρίς να παραλλάξει ούτε ένα ψηφίο είτε από το γράμμα είτε από το πνεύμα τους. Επηρεασμένος από τον γερμανό εισηγητή του νεοκλασικισμού Γιόχαν Γιόαχιμ Βίνκελμαν (Johann Joackim Winkelmann), o Πέητερ διαμόρφωσε γρήγορα τις αξίες του, υμνώντας από τη μια πλευρά τη χρυσή περίοδο της κλασικής εποχής και από την άλλη την ιερή αφοσίωση στην τέχνη, όπως και την αδιάκοπη επιδίωξη της ομορφιάς.

Η μορφή στην τέχνη είναι για τον Πέητερ αξεχώριστη από το περιεχόμενο που "ντύνει", κατατείνοντας ολόκληρη προς μία και μοναδική συνθήκη: εκείνην της αρμονίας και της μουσικής.

Το μεγάλο έργο του Πέητερ επιγράφεται Η Αναγέννηση. Δοκίμια για την τέχνη και την ποίηση και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1873. Στις σελίδες του. ο συγγραφέας συμπεριέλαβε τα δοκίμιά του για όλους τους μεγάλους αναγεννησιακούς ζωγράφους (από τον Λεονάρντο ντα Βίντσι. (Leonardo da Vinci), τον Μποττιτσέλλι (Botticeli) και τον Μιχαήλ Άγγελο ως τον Πίκο ντε λα Μιράντολα (Pico della Mirandola), τον Τζιορτζόνε (Giorgone) και τον Ραφαήλ), δείχνοντας την ασίγαστη αγάπη του τόσο για την Ιταλία όσο και, κυρίως, για τη Γαλλία. Το "Συμπέρασμα" που μεταφράζω εδώ από την Αναγέννηση, γραμμένο το 1868, είναι ένα ολιγοσέλιδο μα πολύ πυκνό κείμενο, στο οποίο ο Πέητερ εκθέτει εν συνάψει τις θεωρητικές - εν συνόλω- προϋποθέσεις των ad hoc προσεγγίσεών του στην αναγεννησιακή ζωγραφική. Η επιμονή του Πέητερ στη δύναμη των εσώτερων παρορμήσεων και των μεγάλων παθών, που συνέχουν κάθε γνήσιο έργο τέχνης, απομακρυσμένη από τις ηθικολογικές απόψεις του Ράσκιν (Ruskin) για το λουτρό αίματος το οποίο συνόδευσε την Αναγέννηση στο ιστορικό και το πολιτικό επίπεδο, αλλά και γενικότερα από την άτεγκτη βικτωριανή ηθική, ήταν μια μεγάλη πρόκληση· πρόκληση που είχε ως άμεση συνέπεια την αφαίρεση του "Συμπεράσματος" από τη δεύτερη έκδοση του βιβλίου. Αργότερα, ωστόσο, στις επόμενες εκδόσεις, το "Συμπέρασμα" επανήλθε, με την υπόμνηση ότι απλώς απαλείφθηκαν ή επαναδιατυπώθηκαν ορισμένες φράσεις, που θα μπορούσε να ασκήσουν αρνητική επίδραση στους νέους.

Διαβάζοντας σήμερα το "Συμπέρασμα", γρήγορα θα ανακαλύψουμε πίσω από τη φιλοσοφίζουσα ή και καθαρώς ψευδοφιλοσοφική του γλώσσα το ιδίωμα ενός αισθητικού στοχαστή, ο οποίος συγκεντρώνει σε μερικές μόνον αράδες το σύστημα μιας ολόκληρης καλλιτεχνικής αντίληψης - αντίληψης που έμελλε να πιάσει γερές ρίζες τόσο στην Αγγλία όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη, για να πλάσει αργότερα γενεές επί γενεών δημιουργών. Το "Συμπέρασμα" μεταφράστηκε από την έκδοση Walter Pater, The Renaissance, Studies in Art and Poetry, The Fontana Library. Η εισαγωγή στο βιβλίο, καθώς και ο φιλολογικός υπομνηματισμός του, ανήκουν στον Κenneth Clark, από τον όποιο και άντλησα τα ιστορικά στοιχεία για τη σύνταξη του παρόντος.

Λέγει που Ηράκλειτος ότι πάντα χωρεί και ουδέν μένει

Η ιδέα ότι όλα τα πράγματα, όπως και οι αρχές των πραγμάτων, αποτελούν περιστασιακά πρότυπα ή μόδες επανέρχεται όλο και συχνότερα στη σύγχρονη σκέψη. "Ας ξεκινήσουμε με το εκ των ων ουκ άνευ: τη φυσική μας ζωή· κι ας την προβάλουμε σε μιαν από τις πιο εξαίσιες ανάπαυλες της - στην περίοδο, φέρ' ειπείν, της υποχώρησης των όγκων του νερού κάτω από την πίεση της καλοκαιρινής ζέστης. Τι άλλο αντιπροσωπεύει ολόκληρη η φυσική ζωή κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου παρά έναν συνδυασμό στοιχείων, για τα οποία η επιστήμη φροντίζει να βρει ένα όνομα; Τα ίδια, ωστόσο, στοιχεία - ο φώσφορος και ο ασβέστης ή οι ευγενικές ίνες- δεν ανιχνεύονται μόνο στο ανθρώπινο σώμα··τα βρίσκουμε κι άλλου, έξω από τα όρια του. Η φυσική μας ζωή είναι μια διαρκής ανακίνηση των στοιχείων της: η κυκλοφορία του αίματος, καθώς και η προσαρμογή των εγκεφαλικών ιστών σε κάθε αλλαγή του φωτός ή του ηχητικού περιβάλλοντος συνιστούν διαδικασίες τις οποίες η επιστήμη επιμερίζει, προκειμένου να τις εξηγήσει, σε απλούστερες ή στοιχειωδέστερες δυνάμεις. Όπως τα στοιχεία που μας συναποτελούν, έτσι και η δράση αυτών των δυνάμεων πηγαίνει πέρα από μας - το σίδερο, για παράδειγμα, σκουριάζει και το στάρι ωριμάζει. Τα φυσικά στοιχεία απομακρύνονται από το ανθρώπινο σώμα, για να διοχετευθούν σε πολλαπλές κατευθύνσεις και ποικίλα ρεύματα·και η γέννηση, και οι χειρονομίες που κάνουμε, κι ο θάνατος, κι οι βιολέτες που ανθίζουν πάνω στους τάφους δεν αντιπροσωπεύουν παρά ένα πολύ μικρό μέρος από τους απείρους αιτιώδεις συνδυασμούς οι οποίοι συμβαίνουν στη φύση. Όσο για τον καθαρό και σαφή τρόπο με τον οποίο σκιαγραφούμε πάντα το πρόσωπο και τα σωματικά μας μέλη, δεν είναι παρά μια εικόνα των φυσικών στοιχείων θεμελιωμένη στα μέτρα μας - ένα σχέδιο πλέξης, τα πιο ζωντανά νήματα του οποίου μας οδηγούν σε όσα δεν ανήκουν στη δική μας υπόσταση. Κι ο αν μη τι άλλο φλογοβόλος αυτός χαρακτήρας της ζωής συνίσταται πρωτίστως στη συνεύρεση των φυσικών δυνάμεων σε μια συνεύρεση που αλλάζει συνεχώς μορφή, για να ανοίξει στο τέλος (αργά ή γρήγορα, δεν έχει σημασία) ξεχωριστό δρόμο για την καθεμιά τους.

Κι αν πάμε στον εσώτερο κόσμο της σκέψης και των αισθημάτων, η δίνη είναι ακόμη πιο σφοδρή και η μανία της φωτιάς ακόμη πιο έντονη και αδηφάγα. Το βλέμμα δεν σκοτεινιάζει τώρα σιγά-σιγά και τα χρώματα δεν ξεθωριάζουν στους τοίχους αργοπεθαίνοντας (κινήσεις που θυμίζουν το κύμα καθώς φτάνει στην ακτή, ξεβράζοντας το νερό του από τα βάθη. αλλά χωρίς να ταράζει την επιφάνεια). Εδώ βρισκόμαστε πλέον εν μέσω του ρεύματος, σε μια περιδίνηση στιγμιαίων πράξεων, που εκφράζουν το ενδότερο βλέμμα, το πάθος και τον στοχασμό. Εκ πρώτης όψεως, η εμπειρία μας θάβει κάτω από μια κινούμενη μάζα εξωτερικών αντικειμένων και μας εγκλωβίζει σε μιαν εξαιρετικά σκληρή και φορτική πραγματικότητα. Όταν, όμως, το ρεύμα κατακλύζει αυτά τα αντικείμενα, τότε τα διασκορπίζει προς πάσα κατεύθυνση,·η συνεκτική δύναμη μεταπίπτει σε μια κατάσταση αιώρησης που μοιάζει με ταχυδακτυλουργικό κόλπο· και κάθε αντικείμενο αφανίζεται μέσα σ' ένα σύνολο εντυπώσεων - χρώματα, μυρωδιές και υφάνσεις -, που σπεύδουν πάραυτα να σχηματιστούν στο μυαλό του παρατηρητή. Και η συρρίκνωση θα πάρει χειρότερες διαστάσεις αν συνεχίσουμε να σκεφτόμαστε επί μακρόν αυτόν τον κόσμο - όχι τον κόσμο των στέρεα ονοματισμένων από τη γλώσσα αντικειμένων, αλλά εκείνον των ασταθών εντυπώσεων, των αντιφάσεων και των αναλαμπών ή των τρεμοπαιξιμάτων, που εγγράφονται στη συνείδησή μας καθώς εκρήγνυνται και σπάζουν: όλο το νόημα της παρατήρησης περιχαρακώνεται τότε στον στενό χώρο της ατομικής αντίληψης. Κυριαρχημένη πλέον από τον κόσμο των εντυπώσεων, η εμπειρία μας περικυκλώνει με αυτό το λαμπρό προσωπικό τείχος, πάνω από το οποίο καμιά πραγματική φωνή δεν περνά προς το μέρος μας, ενόσω καμιά ανάλογη φωνή δεν φεύγει και από τη δική μας πλευρά, για ν' ακουστεί σε μια περιοχή που μετά βίας μας ανήκει. Κάθε εντύπωση είναι η εντύπωση του ατόμου μέσα στην απομόνωσή του: ο ατομικός νους κρατάει κλειδαμπαρωμένο το όνειρό του για τον κόσμο. Προχωρώντας την ανάλυσή μας, θα βεβαιωθούμε ότι οι ατομικές εντυπώσεις τις οποίες σμικρύνει η εμπειρία ίπτανται αδιάκοπα και ότι η καθεμιά τους υφίσταται τον περιορισμό του χρόνου. Και θα βεβαιωθούμε ακόμη πως αν ο χρόνος είναι απείρως διαιρετός, τότε απείρως διαιρετές είναι κι οι ίδιες, και κάθε ενεργό τους στοιχείο δεν αντιπροσωπεύει παρά μία και μοναδική στιγμή, που χάνεται εν ριπή οφθαλμού μόλις δοκιμάσουμε να την αντιληφθούμε, και το μόνο που μπορούμε να πούμε με κάποια αξιοπιστία γι' αυτό το momentum είναι όχι ότι υπάρχει, αλλά ότι έχει πάψει να υπάρχει. Και σε μια τόσο τρεμάμενη τολύπη, έρμαιο των μεταπτώσεων του αέρα, σ' έναν τόσο μονοκόμματο - και, ταυτοχρόνως, φευγαλέο και λειψό - κόσμο εντυπώσεων, με όλες τις στιγμές του χαμένες, η πραγματική ζωή χωράει πολύ δύσκολα. Και μόνο αν απομακρυνθούν και διαλυθούν οι εντυπώσεις, οι εικόνες και οι αισθήσεις (ο διαρκής αφανισμός κι ο ασταμάτητος, τόσο παράξενος μετεωρισμός μας), θα μπορέσει η ανάλυσή μας να στεριώσει κάπου.

Philosophiren, λέει ο Νοβάλις, ist dephlegmatisiren, vivificiren. Η υπηρεσία που έχουν να προσφέρουν στο ανθρώπινο πνεύμα η φιλοσοφία και η θεωρητική παιδεία είναι να το διεγείρουν, βάζοντάς το στον δρόμο της σταθερής και συστηματικής παρατήρησης. Κάθε στιγμή, κάποια μορφή στα χέρια ή στο πρόσωπό μας πιάνει να τελειοποιείται, ένας τόνος στο φόντο των λόφων ή της θάλασσας αποδεικνύεται καλύτερος από τους άλλους,·και κάποιο πάθος, μια ενδότερη διάθεση ή ένα διανοητικό ερέθισμα τείνουν να τραβήξουν ακαταγώνιστα την προσοχή μας, χωρίς, παράλληλα, να αρθεί ποτέ σ' αυτή τη διαδικασία η απόλυτη συναίσθηση του πραγματικού. Κι όλα τούτα για ένα μόνον λεπτό, αποκλειστικά κατά τη διάρκεια της στιγμής που συμβαίνουν. Στόχος εν προκειμένω είναι όχι το προϊόν της εμπειρίας μα η εμπειρία καθ' εαυτήν. Από το ποικιλόχρωμο δράμα της ζωής φτάνει ως εμάς μόνον ένας μικρός αριθμός δονήσεων. Και πώς θα ξεχωρίσουμε άραγε, ανάμεσα σ' αυτές, όλα εκείνα που για να γίνουν αντιληπτά απαιτούν την επιστράτευση των πιο ραφιναρισμένων αισθήσεων; Πώς θα περάσουμε από όλα τα στάδια που είναι αναγκαία ώστε να οδηγηθούμε όσο το δυνατόν γρηγορότερα στο υψηλότερο και καθαρότερο σημείο συμπύκνωσης των ζωτικών μας δυνάμεων;

Επιτυχία στη ζωή σημαίνει το να καούμε, σε μια κατάσταση μόνιμης έκστασης, από αυτή την αγρία και συνάμα τόσο πολύτιμη φλόγα. Και αποτυχία κατά κάποιο τρόπο είναι να παρασυρθούμε από τις συνήθειες, διότι οι συνήθειες συνδέονται με τα στερεότυπα την ώρα που μόνον η οξύτητα του βλέμματος (της παρατήρησης) μπορεί να εντοπίσει την ομοιότητα ανάμεσα σε δύο διαφορετικά πρόσωπα, πράγματα ή καταστάσεις. Κι ενώ όλα μπορεί να συντριβούν κάτω από τη μπότα μας, υπάρχουν κάποια πράγματα που ίσως μας λυτρώνουν: ένα υπέροχο πάθος, ένα ανυψωμένο γνωστικό πεδίο, που απελευθερώνει στιγμιαία το πνεύμα, ένα έργο παρμένο απευθείας από το χέρι του καλλιτέχνη, το αγαπημένο πρόσωπο ενός φίλου ή, τέλος, ένα μεγάλο στριφογύρισμα - ένα στριφογύρισμα αισθήσεων, περίεργων οσμών ή παράξενων βαφών και χρωμάτων. Και για να μη σπεύδουμε να αναγνωρίζουμε σε κάθε στιγμή ένα ανθρώπινο πάθος, μέσα στην ουρανόπεμπτη μεγαλοσύνη της τραγικής διαίρεσης των δυνάμεων της ζωής, καλό θα είναι, στη σύντομη ημέρα του παγετού ή της καλοκαιρίας, να πλαγιάζουμε νωρίς το απόγευμα. Και με επίγνωση της λαμπρότητας, αλλά και της υπερβολικά περιορισμένης διάρκειας της εμπειρίας μας όποτε συγκεντρώνουμε όλη μας την ισχύ σε μιαν απεγνωσμένη προσπάθεια να δούμε και να αγγίξουμε τα περιθώρια για να θεωρητικολογήσουμε είναι μικρά. Εκείνο που οφείλουμε απαραιτήτως να κάνουμε είναι να δοκιμάζουμε πάντα καινούργια πράγματα και να ερωτοτροπούμε ασταμάτητα με νέες εντυπώσεις, παραμερίζοντας την αβασάνιστη ορθοδοξία του Χέγκελ (Ηegel) και του Κάντ (Καnt), όπως και τις όποιες δικές μας βεβαιότητες. Οι φιλοσοφικές θεωρίες ή οι ιδέες είναι τρόποι αντίληψης και κριτικά εργαλεία που μας βοηθούν να προσέξουμε στοιχεία τα οποία αλλιώς θα μας διέφευγαν. Η φιλοσοφία είναι το μικροσκόπιο της σκέψης. Οι θεωρίες, οι ιδέες και τα φιλοσοφικά συστήματα που απαιτούν τη θυσία μέρους έστω της εμπειρίας, για να προχωρήσουμε σε κάτι το οποίο δεν είμαστε σε θέση να εννοήσουμε, για να αφεθούμε σε αφηρημένες υποθέσεις τις οποίες δεν μπορούμε να επαληθεύσουμε ή για να ασχοληθούμε μόνο με τα γνωστά και τα τετριμμένα, δεν έχουν καμιάν αληθινή υπόσταση.

Μιαν από τις πιο ωραίες σελίδες του Ρουσσώ (Rousseau) τη συναντάμε στο έκτο βιβλίο των Εξομολογήσεων, όπου περιγράφει την αφύπνιση του λογοτεχνικού του ενστίκτου. Μια απροσδιόριστη αίσθηση θανάτου τον καταδίωκε ανέκαθεν και τώρα, στα πρώτα χρόνια της ενηλικίωσής του, νιώθει κατατροπωμένος από τη θανατοφοβία. Και αναρωτιέται τι θα μπορούσε να παρατείνει το μικρό διάλειμμα που μεσολάβησε ανάμεσα σ' εκείνα τα χρόνια και τα σημερινά. Και σκέφτεται ότι καμιά προκατάληψη δεν τον βάρυνε όταν εν μέσω του ίδιου διαλείμματος ανακάλυψε ότι η διέξοδος βρισκόταν σ' ένα διανοητικό ερέθισμα, ερέθισμα το οποίο ανακάλυψε στα φρέσκα και ολοκαίνουργια τότε γραπτά του Βολταίρου (Voltaire). Λοιπόν, είμαστε όλοι όπως το λέει ο Βίκτωρ Ουγκό (Victor Hugo): condamnes. Τελούμε όλοι υπό θανατική καταδίκη, υπό την αίρεση, ωστόσο, μιας ασαφούς αναστολής. Les hommes sont tous condamnes a mort avec des sursis indefinis. Ένα διάλειμμα και τίποτε άλλο. Άλλοι σπαταλούν τον χρόνο τους στη νωθρότητα και την αδιαφορία· άλλοι στα μεγάλα πάθη - η σοφότερη επιλογή για τα παιδιά αυτού του κόσμου στην τέχνη και στο τραγούδι: διότι η μία και μοναδική ευκαιρία που μας προσφέρεται στη ζωή είναι να παρατείνουμε το διάλειμμα με την εξασφάλιση όσο το δυνατόν περισσότερων πόρων. Τα μεγάλα πάθη είναι η εικόνα της ζωής σε επιτάχυνση: από την έκσταση και τον θρήνο της αγάπης ως τις ποικίλες μορφές μιας δραστηριότητας που αναλαμβάνουμε (αφιλοκερδώς ή όχι) με ενθουσιασμό και περίπου ως εκ του φυσικού. Αρκεί να είμαστε βέβαιοι ότι πρόκειται όντως περί μεγάλων παθών, που αποτυπώνουν στη συνείδησή μας τα ίχνη μιας αληθινής, πολλαπλά υπομνηματισμένης επιτάχυνσης. Και στο πεδίο μιας τέτοιας σοφίας, το μερίδιο του λέοντος διεκδικούν το ποιητικό πάθος, η ισχυρή επιθυμία της ομορφιάς και η λατρεία της τέχνης για την τέχνη, διότι η τέχνη δεν είναι τίποτε άλλο από την ειλικρινή απεικόνιση του στιγμιαίου μας κόσμου ως κόσμου καθ' εαυτόν - στην εντελέστερη και την υψηλότερη μορφή του.