Επιστολή προς Αλέξανδρο Ο Πιέρ Μπριάν στέλνει μια ανοιχτή επιστολή στον Μέγα Αλέξανδρο, προσπαθώντας να εμβαθύνει στο πώς διαμορφώθηκε το παρελθόν και πώς ανασκευάζεται σήμερα η ιστορία του στρατηλάτη.
Οι ιστορικοί ειδήμονες που εργάζονται κατά σχολές, πανεπιστήμια και ερευνητικές παραδόσεις δεν είναι απλώς ακόρεστοι ερευνητές που κατέχουν τα αρχαία κείμενα, αφιερώνουν τη ζωή τους σε ταξίδια στο παρελθόν και φέρνουν το πίσω μπρος, αλλά και άτομα που σχετικοποιούν το παρόν και ό,τι ήθελε προκύψει. Οι βιογραφίες μεγάλων ανδρών, οι ιστορίες χωρών, θρησκειών, εκστρατειών, πολέμων και κατακτήσεων δεν αφορούν μόνο τη διαχείριση του εξωτισμού αλλά και το καθήκον να κατέχει κανείς το υπόβαθρο ακόμη και της πιο απλής φράσης. Κατά συνέπεια, διαβάζοντας ο αναγνώστης τον τίτλο αυτού του βιβλίου (Ανοιχτή επιστολή στον Μέγα Αλέξανδρο...), ευνόητο είναι να νιώσει το σύμπτωμα μιας προφανούς κόπωσης. Πόσες βιογραφίες και ιστορικές πραγματείες θα πρέπει να έχει διαβάσει κανείς για να νιώσει ότι το θέμα εξαντλήθηκε; Ο Μπριάν, καθηγητής στο Κολέζ ντε Φρανς (κατέχει την έδρα «Ιστορία και πολιτισμός του αχαιμενεδικού κόσμου και της Αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου»), έχει σφοδρή κλίση προς το πλασματικό. Ούτε γράμμα στον Μέγα Αλέξανδρο μπορεί να στείλει, ουτε οικειότητα με τον περίλαμπρο στρατηλάτη μπορεί να έχει, ουτε άνεση αισθάνεται πασχίζοντας να συνομιλήσει με έναν άνδρα νεκρό δύο χιλετηρίδες και βάλε, παραταύτα το βιβλίο διαβάζεται με ένα αισθημα ευγνωμοσύνης χάρη στο μπριανικό στυλ. Ο Γάλλος ιστορικός θα απευθύνεται στον Αλέξανδρο σαν να τον ξέρει από πρώτο χέρι, θα τον κρίνει με την ελευθεριότητα της μέγιστης ιστορικής απόστασης, η οποία ξέρει πια πολύ περισσότερα από εκείνα που γνώριζαν οι σύγχρονοί του. Γράφει ο Μπριάν: «Τη δεκαετή εξόρμηση εσύ τη συνέλαβες κι εσύ την έφερες σε πέρας. Δεν ήσουν, όμως, μόνος: ο πατέρας σου σε είχε μυήσει στην πολιτική και στον πόλεμο, ο Αριστοτέλης στην ιστορία και στον κόσμο, δεκάδες σύμβουλοι σε περιέβαλλαν, χιλιάδες στρατιώτες πολέμησαν και σκοτώθηκαν υπό τις διαταγές σου, δεκάδες πόλεις άνοιξαν ή έκλεισαν τις πύλες τους μπροστά σου, πληθυσμοί, γλώσσες, πολιτισμοί ανήκουστης ποικιλίας ενσωματώθηκαν στην αυτοκρατορία σου, όπως είχαν ενσωματωθεί και σε ‘κείνην του Δαρείου. Ο ίδιος ο Μέγας Βασιλεύς με τους άνδρες του εισέφεραν στη δική τους ιστορία, που δεν συγχωνεύτηκε όμως απόλυτα ούτε με τη δική σου, ούτε με της Μακεδονίας. Με λίγα λόγια, αν αυτή η περιπέτειά σου ήταν προσωπική, η ιστορία σου είναι συλλογική και δεν μπορεί να περιοριστεί στη Μακεδονία και την Ελλάδα».
Το βασικό αφηγηματικό τρικ του αφηγητή (που γνωρίζει τα πάντα) θα έχει διπλή όραση: η μια αφορά τα προσωπικά κατορθώματα του στρατηλάτη, η άλλη -η πιο επίπονη- τα ασιατικά ήθη. Μια από τις βασικές απορίες είναι αυτή: έφερες την Ασία στην Ευρώπη παρά την Ελλάδα στην Ασία; Ο βασικός μύθος του Αλέξανδρου αφορούσε τον Αχιλλέα και τον φθόνο για τη μέγιστη τύχη του, να βρεθεί δηλαδή ένας Ομηρός για να τον αθανατίσει. Αντίθετα, ο Μπριάν προτιμά ν’ αναφέρει τους βηματιστές, τους χωρομέτρες δηλαδή (Βαίτωνα, Διόγνητο, Φιλωνίδη, Αμύντα κ.λπ.) που καταμέτρησαν την αυτοκρατορία του κι έγραψαν βιβλία: Σταθμοί της εξερεύνησης του Αλέξανδρου. Ευνόητο είναι ο ιστορικός να ενδιαφέρεται να μάθει τι είχε ο στρατηλάτης στον νου του όταν προετοίμαζε τον στρατό του και αποβιβαζόταν στην Τροία. Άραγε υπέταξε την Ελλάδα ακολουθώντας την ιδέα του Ισοκράτη για την απελευθέρωση των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας; Το βέβαιο είναι ότι λύνοντας τον γόρδιο δεσμό ανήγγειλε την κυριαρχία του σε όλο τον γνωστό κόσμο. Έκοψε νομίσματα όπου ο Βάαλ της Ταρσού αντικαταστάθηκε από τον Δία καθισμένο στον θρόνο του και στην άλλη πλευρά παρίστατο ο Ηρακλής. Εξάλλου, το πάθος του Αλέξανδρου για τον άκρατο οίνο παρουσίαζε το θέαμα ενός μεθύστακα που ήθελε να οικοδομήσει μιαν αυτοκρατορία! Επίσης, η πυρπόληση της Περσέπολης ήταν ένα από τα μεγάλα λάθη του. Ένας άνδρας που γνώριζε την Ακρόπολη των Αθηνών πώς ήταν δυνατόν να μη σεβαστεί το μεγαλείο αυτού του μνημειώδους συνόλου; Ο Μπριάν, αυθεντία στην εποχή των Αχαιμενιδών, θα κατηγορήσει τον Αλέξανδρο ότι δεν συνέχισε την Περσική Αυτοκρατορία ούτε γνώριζε ποιο θα ηταν το ανατολικό τέρμα της εκστρατείας του.
Αντιμέτωπος με τους Μακεδόνες οι οποίοι ήθελαν να επιστρέψουν στις οικογένειές τους, θα πει ότι «μόνο από τους στρατιώτες του νικήθηκε». Ιδού ένα από τα χαριτωμένα συμπεράσματα του Μπριάν: «Διεξήγαγες έναν παράνομο κατακτητικό πόλεμο, ενάντια στα συμφέροντα των λαών και, μακροπρόθεσμα, ακόμη κι ενάντια στα συμφέροντα του ελληνικού πολιτισμού. Τι άλλο ήταν η εκστρατεία σου από μόνιμος πόλεμος χωρίς προοπτική; Πολλαπλασιάζοντας τους παραλληλισμούς με άλλους κατακτητές από την ιστορία της ανθρωπότητας, οι οποίοι, μάλιστα, ενίοτε έδρασαν στις ίδιες περιοχές που πάτησες κι εσύ, ορισμένοι ιστορικοί της εποχής μου θεωρούν ότι μεταμόρφωσες την αυτοκρατορία σου σε πραγματική έρημο: πολεμώντας ασταμάτητα, σκοτώνοντας, λεηλατώντας και σφαγιάζοντας, αδιαφόρησες για τη μοίρα των ντόπιων πληθυσμών, δεν έλαβες καμιά μέριμνα για τις πόλεις και την ύπαιθρο και δεν δίστασες να καταστρέψεις το αρδευτικό σύστημα της Βαβυλώνας, τοσο αναγκαίο για την επιβίωση των κατοίκων της πόλης και των χωρικών - με δύο λόγια, ρήμαξες ανελέητα τη χώρα σαν αρπακτικό, σαν καταστροφικός κυκλώνας... Τυχαία, μήπως, οι πολέμιοί σου ιστορικοί διαδίδουν ότι ήσουν ένα τέρας, έρμαιο μια βαριάς παράνοιας, που είχε εγκαταστήσει μια βασιλεία βασισμένη στον τρόμο;». Ο Ηρόδοτος, για παράδειγμα, κατέγραψε τα επιτεύγματα των πιο διάσημων βασιλέων (Νίνος, Σέσωστρις, Σεμίραμις, Νίτωκρις), υπογραμμίζοντας ότι τα μεγάλα τους έργα (πυραμίδες, πύργοι, αρδευτικά έργα, συλλέκτες υδάτων) ήταν έργα ειρήνης και όχι πολέμου. Άλλωστε, ο Αλέξανδρος δεν ανέγειρε επιβλητικά μνημεία. Αντίθετα, κατέστρεψε αρχιτεκτονικά θαύματα. Πέρα από την προδοτική Θήβα (που την ανέσκαψε) και την ανυπόκτακτη Περσέπολη, κατεδάφισε τους ναούς στα Εκβάτανα. Κατέστρεψε τα μόνιμα φράγματα αναχαίτισης, θέτοντας σε κίνδυνο τους παρόχθιους πληθυσμούς στην Αραβία. Μένει η κατασκευή του φράγματος εκεί όπου διακλαδίζεται ο Ευφράτης με το όνομα Πολλακόπα. Το «περσικό θαύμα» δεν αντιπαρατίθεται στο «ελληνικό θαύμα», όσο για την περσική αυτοκρατορία, δεν ήταν έρημος που μεταμόρφωσε σε όαση ούτε όαση που μεταμορφώθηκε σε έρημο. Κατά τον Μπριάν, οι εκστρατείες του Αλεξάνδρου αποτελούσαν ευκαιρίες για γεωγραφικές, βοτανολογικές κι εθνογραφικές ανακαλύψεις, σκοπός που είχε τεθεί εξ υπαρχής σε συμφωνία με τον Αριστοτέλη. Άλλωστε, τι άλλο εξυπηρετούσαν οι δεκάδες ειδήμονες απ’ όλες τις επιστήμες που τον συνόδευαν; Οι χιλιάδες κυνηγοί, ψαράδες, μελισσοκόμοι, κτηνοτρόφοι και πτηνοθήρες πρόσφεραν τις πληροφορίες τους ως υλικό στο Περί τα ζώα ιστοριών του Σταγειρίτη. Όσο για το προσωπικό ήθος του Αλεξάνδρου, ο Μπριάν είναι ιδιαίτερα κατατοπιστικός. Θυμίζει τον φόνο του Φιλώτα και του πατέρα του Παρμενίωνα, τον φόνο του Κλείτου και την εξόντωση του Καλλισθένη, ανιψιού του δασκάλου του Αριστοτέλη. Ο στρατηλάτης και κατακτητής είχε, όπως ξέρουμε, αποδεχτεί την περσική πολυτέλεια και ασιατική μεγαλοπρέπεια. Δεν ήταν πια αρχηγός της Μακεδονίας αλλά σατράπης του Δαρείου. Κάθε μέρα διάλεγε μια από τις 365 παλλακίδες του Δαρείου, ενώ συνάμα εγκαταλείφθηκε στο πάθος του για τον Βαγώα, ευνούχο σπάνιας ομορφιάς στο άνθος της πρώτης νιότης. Ζώντας πια μέσα στην περσική τρυφή, τα απερίγραπτα μεγαλεία των βασιλιάδων και τα νέα για τους Μακεδόνες ήθη, ο Αλέξανδρος το λιγότερο που μπορούμε να πούμε είναι ότι απομακρύνθηκε από το μακεδονικό ήθος και συνάμα από τον θριαμβευτή στρατό του. Η αντίδραση του στρατού ήταν ευνόητη και υπεράνω πάσης κριτικής. Κατάκοποι να ζουν στις εσχατιές μιας νεόκοπης αυτοκρατορίας, νοσταλγώντας τον τρόπο ζωής και τον πολιτισμό της πατρίδας, άποικοι και στρατιώτες αποφάσισαν να διαδηλώσουν την απόφασή τους για τη μεγάλη επιστροφή στα πάτρια. Επρόκειτο για τη Μακεδόνων ανάβαση ή πιο σωστά κατάβαση, επιστροφή δηλαδή στα πατρογονικά εδάφη. Ο αριθμός τους δεν ηταν ευκαταφρόνητος. Είκοσι χιλιάδες πεζικάριοι, 3.000 ιππείς με αρχηγό κάποιον Θεσσαλό ονόματι Αινιάνα. Επίσης, πολυάριθμοι μισθοφόροι που δεν έφταναν σε αξία τους Μακεδόνες. Χαρακτηριστικό είναι το Α’ κεφάλαιο των Μακκαβαίων, όπου αναφέρεται ο Αλέξανδρος του Φιλίππου: «Και εγένετο μετά το πατάξαι Αλέξανδρον του Φιλίππου τον Μακεδόνα, ος εξήλθεν εκ της γης Χετειείμ, και επάταξε τον Δαρείον, βασιλέα Περσών και Μήδων, και εβασίλευσεν αντ’ αυτού πρότερος επί την Ελλάδα. Και συνεστήσατο πολέμους πολλούς και εκράτησεν οχυρωμάτων πολλών και έσφαξε βασιλείς της γης, και διήλθεν έως άκρων της γης και έλαβε σκύλα πλήθους εθνών, και ησύχασεν η γη ενώπιον αυτού και υψώθη και επήρθη η καρδία αυτού. Και συνήγαγε δύναμιν ισχυράν σφόδρα και ήρξε χωρών και εθνών και τυράννων και εγένοντο αυτώ εις φόρον. Και μετα ταύτα έπεσεν επί την κοίτην και έγνω ότι αποθνήσκει. Και εκάλεσε τους παίδας αυτού τους ενδόξους τους συντρόφους αυτού από νεότητος και διείλεν αυτοίς την βασιλείαν αυτού έτι ζώντος αυτού. Και εβασίλευσεν Αλέξανδρος έτη δώδεκα και απέθανε. Και επεκράτησαν οι παίδες αυτού έκαστος εν τω τόπω αυτού, και επέθοντο πάντες διαδήματα μετά το αποθανείν αυτόν και οι υιοί αυτών οπίσω αυτών, έτη πολλά, και επλήθυναν κακά εν τη γη».
(Α’ Μακκαβαίων, Ι, Ι - 9)
Πιερ Μπριάν, Ανοιχτή επιστολή στον Μέγα Αλέξανδρο Mτφρ. Κατερίνα Σχινά, Σελ.: 267, τιμή: 15,50, Εκδόσεις Πατάκη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου