1. Πρόλογος
Πριν από 5 χρόνια περίπου, δώσαμε κάποιες απαντήσεις στους ισχυρισμούς του ιστορικού Φίλιππου Ηλιού σχετικά με τη σημασία που είχαν τα λεγόμενα «Ορθόδοξα Συγχωροχάρτια» επί Τουρκοκρατίας. Στην Ορθόδοξη Εγκυκλοπαίδεια, το Ορθόδοξο Wiki, υπάρχει διαθέσιμη η προσπάθειά μας να δοθούν τεκμηριωμένα διευκρινήσεις για το φαινόμενο αυτό στην Ανατολή και τη σημασία του.
Ο λόγος για τον οποίο επανερχόμαστε με το παρόν κείμενο, είναι ένα άρθρο του Μ.Δ. Μιχαηλάρη που διαβάσαμε πρόσφατα, όταν αναρτήθηκαν ψηφιοποιημένοι τέσσερις τόμοι του περιοδικού «Ερανιστής» στο πλαίσιο σχετικού έργου του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης. Το συγκεκριμένο άρθρο του κ.Μιχαηλάρη έχει τίτλο «Μια ‘’Μετριότης’’ του 1567», έχει γραφτεί το 2005, και περιλαμβάνεται στον 25ο τόμο του «Ερανιστή», σελίδες 51-59 (βλ. στο διαδίκτυο ΕΔΩ[επίσκεψη 6/5/2012]).
Το συγκεκριμένο άρθρο δεν προσθέτει κάτι στα όσα διατύπωσε ο Φ. Ηλιού για τη σημασία των συγχωρητικών αυτών (που ονομάζονται και «μετριότητες» επειδή το κείμενο τους ξεκινούσε συνήθως με τη φράση «Η μετριότης ημών»), αλλά προσφέρει, όπως λέει και ο υπότιτλος του, μια «συμβολή στη μελέτη των χειρόγραφων συγχωροχαρτιών».
Αυτό που κυρίως μας ξένισε, ήταν η επιμονή του κ. Μιχαηλάρη να θεωρεί ότι ο Φίλιππος Ηλιού έδωσε τη σωστή διάσταση στη σημασία των χαρτιών αυτών:
«Το επίπεδο των γνώσεών μας για τα έγγραφα αυτά, τη μορφή τους (χειρόγραφη και έντυπη), τη χρήση και τη σημασία τους βρίσκεται σήμερα σε πολύ υψηλό σημείο μετά την εξαιρετική μελέτη του Φίλιππου Ηλιού, ο οποίος ανασυγκρότησε και αποκατέστησε στις λεπτομέρειές της μια πραγματικότητα του συστήματος της Ανατολικής Εκκλησίας, που συνδέεται άμεσα με δογματικές αρχές»[1].
Και αλλού:
«Η όλη διαδικασία ... έχει σχέση με τη βαθιά θρησκευτικότητα του ενδιαφερομένου, ο οποίος στη λογική του ου ζήσεται άνθρωπος και ουχ αμαρτήσει, επιζητεί την εξασφάλιση της συγχώρησης των αμαρτιών του με την έκδοση και ενός συγχωρητικού»[2].
Επειδή λοιπόν πιστεύουμε ότι σε ένα μεγάλο βαθμό, τα συμπεράσματα του Φίλιππου Ηλιού στο ζήτημα της χρήσης και της σημασίας των συγχωρητικών ήταν αυθαίρετα και απαράδεκτα, επανερχόμαστε ώστε με το κείμενο αυτό να προβάλουμε με έμφαση τα προβλήματα τεκμηρίωσης που περιέχει η έρευνα του. Οφείλουμε άλλωστε να γνωρίζουμε ότι ο Φ. Ηλιού ήταν συγγραφέας «‘’διαφωτιστικής’’ ιδεολογικής κατεύθυνσης»[3] και η αντικληρική του τάση ήταν δύσκολο να κρυφτεί, πόσω μάλλον όταν στη συγκεκριμένη μελέτη εξύβριζε την Εκκλησία ως «τροφό» της «λαϊκής δεισιδαιμονίας»[4]!
2. Γενικά για τη μελέτη του Φίλιππου Ηλιού και τις αντιφάσεις των ισχυρισμών του
Η μελέτη αυτή του Φίλιππου Ηλιού με τον τίτλο «Συγχωροχάρτια», δημοσιεύτηκε σε δύο μέρη στο περιοδικό «Τα Ιστορικά» (το Α΄ Μέρος στο τεύχος 1 του 1983 και το Β΄ Μέρος στο τεύχος 3 του 1985).
Αν είμαστε για κάτι βέβαιοι, αυτό είναι ότι την μελέτη για τα συγχωρητικά, έκτασης 92 σελίδων συνολικά, δεν την διαβάσαμε απλώς, αλλά την εξετάσαμε σπιθαμή προς σπιθαμή στην κάθε της λεπτομέρεια, δεκάδες φορές. Και ο λόγος είναι απλός: σκεφτόμασταν διαρκώς, πώς είναι δυνατόν, η Ορθοδοξία να έχει τόσο μακρά παράδοση στην πολεμική της ενάντια στα παπικά συγχωροχάρτια, και εντούτοις να έρχεται από το πουθενά κάποιος και να μας λέει ότι η Εκκλησία είχε τα ίδια ακριβώς συγχωροχάρτια με τον… Πάπα! Και αντί να γίνει «σεισμός» στην Ανατολή από τη χρήση τέτοιων εντύπων, βλέπουμε τη βιβλιογραφία να αγνοεί εντελώς το γεγονός, βλέπουμε τους εκκλησιαστικούς ηγέτες ανενόχλητοι να τα εκδίδουν, κατηγορώντας όμως ταυτόχρονα τη Δύση για τα συγχωροχάρτια της(!), και βλέπουμε να μην έχει καταλάβει κανένας την ακραία «αιρετική» χρήση τους, εκτός βέβαια από τον Φίλιππο Ηλιού! Ο οποίος, γράφει το εξής για τα χαρτιά αυτά:
«Η ίδια η ύπαρξή τους [ήταν], εχέγγυο, για όποιον τα αποκτούσε, μιας βέβαιης θέσης στον χριστιανικό παράδεισο - μέγιστο και ύστατο όραμα των πιστών»[5]. Και μάλιστα, προσθέτει, «η απόκτηση συγχωροχαρτιού δεν προϋποθέτει την (υποχρεωτική) εξομολόγηση του πιστού»[6]!
Δηλαδή ο Φ. Ηλιού μας μιλάει για πλήρη διαστρέβλωση της Ορθόδοξης Σωτηριολογίας και εξασφαλισμένο Παράδεισο για κάθε άνθρωπο, χωρίς Μυστήρια, χωρίς άσκηση αρετών, χωρίς Μετάνοια, αλλά μόνο με λεφτά και ένα χαρτί στα χέρια! Μα είναι δυνατόν να δίδαξε και να εφάρμοσε η Εκκλησία κάτι τέτοιο στην Τουρκοκρατία και να μην το ήξερε κανείς, παρά μόνο ο Φίλιππος Ηλιού; Διότι, όταν γράφονται τέτοια ακραία συμπεράσματα, θα πρέπει να τεκμηριώνονται με πειστικό τρόπο, και όχι να δημιουργούν περισσότερες απορίες από όσες υποτίθεται, λύνουν.
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν την επισήμανση των αντιφάσεων, με το εξής:
Ο γνωστός ιστορικός μας λέει πως «η νομιμότητά τους [των συγχωροχαρτιών] επικυρώθηκε, με τον πιο επίσημο τρόπο, από την ορθόδοξη σύνοδο του 1727». Κάτι τέτοιο όμως θα ήταν πολύ περίεργο, διότι ο μέγας ιεραπόστολος της εποχής εκείνης, ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779), όχι μόνο δεν γνωρίζει τίποτε τέτοιο αλλά επιπλέον, για τη Σωτηρία των πιστών έλεγε ακριβώς τα αντίθετα από αυτά που ισχυρίστηκε ο Ηλιού:
«Να ευσπλαγχνισθή ο Κύριος και […] να σας αξιώση να πηγαίνετε εξωμολογημένοι, κοινωνημένοι και διωρθωμένοι να κατοικήσετε εις τον Παράδεισον[7] […] Αν θέλης να σε συγχωρέση και εσένα ο Θεός, συγχώρησε και εσύ τον αδελφόν[8] […] Να αγαπάτε τους εχθρούς σας και να τους συγχωράτε με όλην σας την καρδίαν εις ό,τι και αν σας έφταιξαν,διά να σας συγχωρήση και εσάς ο Θεός[9] […] Ανίσως και δεν επιστρέψης το άδικον οπίσω, να κλαύσης, να παρακάλεσης να σε συγχωρέσουν εκείνοι οπού τους αδίκησες. Όλοι οι πνευματικοί, πατριάρχαι, αρχιερείς, ιερείς, όλος ο κόσμος να σε συγχώρεση, ασυγχώρητος είσαι. Αμή ποιος έχει την εξουσίαν να σε συγχωρέση; Εκείνος όπου τον αδίκησες»[10].
Περίεργα πράγματα αλήθεια…
Ενώ ο Φίλιππος Ηλιού είναι βέβαιος πως ο Παράδεισος στην Τουρκοκρατία πωλείται έναντι χρημάτων και χωρίς εξομολόγηση, ο Κοσμάς ο Αιτωλός στην ίδια χρονική περίοδο, διδάσκει τον λαό με βάση την αρχαία Παράδοση της Εκκλησίας, ότι δηλαδή, η συγχώρεση των αμαρτιών είναι ζήτημα εξομολογήσεως, μετανοίας και αγάπης προς τον πλησίον. Και ενώ ο Ηλιού υποστηρίζει πως οι Πατριάρχες πρόσφεραν τον Παράδεισο στους πιστούς έναντι χρημάτων, «παραδόξως», οι Πατριάρχες Σεραφείμ Β΄, Σαμουήλ και Σωφρόνιος Β΄, αλλά και πλήθος αρχιερέων, προέτρεψαν τον Κοσμά τον Αιτωλό στο ιεραποστολικό έργο του και του πρόσφεραν όχι μόνο «την άδειαν του κηρύγματος» αλλά και «υποστήριξιν»[11]!
Και ρωτάμε: πώς είναι δυνατόν, ο Ηλιού να ισχυρίζεται ότι το Πατριαρχείο δημιούργησε τα χαρτιά αυτά για να βγάλει λεφτά πουλώντας τον Παράδεισο, κι εμείς να βλέπουμε ότι αντί να σταλεί σε περιοδεία προς τον λαό κάποιος που θα προωθήσει τα συγχωροχάρτια, να στέλνεται από το Πατριαρχείο ο Κοσμάς ο Αιτωλός για να διδάξει τα ακριβώς αντίθετα!
Και βέβαια, οι αντιφάσεις του Ηλιού δεν σταματάνε εδώ.
Ο γνωστός ιστορικός, στη μελέτη του, παραθέτει έγγραφο συγχωρητικό του Χρύσανθου Νοταρά και σημειώνει:
«Ο Χρύσανθος πατριάρχευσε στα Ιεροσόλυμα στα χρόνια 1707-1731. Είναι πολύ πιθανό ότι στη διάρκεια της πατριαρχίας του έγιναν περισσότερες από μία εκτυπώσεις συγχωροχαρτιών στο όνομά του»[12].
Άρα, σύμφωνα με τις πομπώδεις και ειρωνικές εκφράσεις του Φ. Ηλιού, ο Χρύσανθος ήταν ένας ακόμα Πατριάρχης που πρόσφερε, υποτίθεται, τη «βεβαιότητα μιας θέσης στον παράδεισο του Κυρίου» στους πιστούς «που ζούσαν με την αγωνία της μέλλουσας ζωής και τον τρόμο της κόλασης»[13].
Παραδόξως όμως, αυτός ο… αναίσχυντος πωλητής του Παραδείσου, είχε τυπώσει στα 1724 ένα βιβλίο μικρού μεγέθους με τίτλο «Διδασκαλία ωφέλιμος περί μετανοίας και εξομολογήσεως», με την προτροπή (στο εξώφυλλο), αντίτυπά του «να παρέχωνται δωρεάν» στους Αγίους Τόπους. Και ενώ ο ΠατριάρχηςΧρύσανθος εκδίδει συγχωροχάρτια και ο Φίλιππος Ηλιού μας λέει ότι τα χαρτιά αυτά προσφέρουν βέβαιη θέση στον χριστιανικό παράδεισο έναντι χρημάτων και χωρίς εξομολόγηση, το βιβλιαράκι που εκδίδει ο Πατριάρχης λέει ακριβώς τ’ ανάποδα:
Διδάσκει πως η απελευθέρωση από την «αιώνιον κόλασιν» και το άνοιγμα του Παραδείσου γίνεται μόνο διά της «μακαρίας μετάνοιας», δηλαδή, διά της «εξομολογήσεως των αμαρτιών», διά της «συντρίψεως της καρδίας» και διά της «ικανοποιήσεως»[14], η οποία περιλαμβάνει «προσευχήν νοεράν», προσευχή «διά στόματος», άσκηση του σώματος (νηστείες, αγρυπνίες κ.λπ.) και «ελεημοσύνην εις τους πτωχούς»[15].
Δηλαδή, παρά το γεγονός ότι το τυπωμένο εγχειρίδιο ενός «πωλητή του Παραδείσου» θα έπρεπε να περιέχει όλη την θεωρία και την προπαγάνδα για την αναγκαιότητα των συγχωρητικών (ώστε οι χιλιάδες επισκέψεις προσκυνητών στους Αγίους Τόπους να μετατραπούν σε ζεστό χρήμα), πουθενά στις 146 σελίδες του βιβλίου του δεν γίνεται λόγος για συγχωροχάρτια!
Και διαψεύδει ο Πατριάρχης Χρύσανθος ακόμα περισσότερο τον Φίλιππο Ηλιού όταν στη συνέχεια γράφει:
«Δεν πρέπει ο πνευματικός εις την εξομολόγησιν να ζητά από τον εξομολογούμενον άσπρα [δηλ. χρήματα] ή άλλην καμίαν δωρεάν διά να συγχωρήσει τας αμαρτίας του, ότι αυτό είναι το κυριότατον είδος της Σιμωνίας […] όποιος πνευματικός ζητά από τον εξομολογούμενον πληρωμήν διά να συγχωρέση τας αμαρτίας του είναι ομολογουμένως Σιμωνιακός, δηλαδή καθηρημένος και αναθεματισμένος»[16].
Έτσι λοιπόν, είτε ο Χρύσανθος ήταν… διχασμένη προσωπικότητα, ή ο Φίλιππος Ηλιού έκανε κάποιο λάθος για τα συγχωρητικά και διατύπωσε επιπόλαια τα συμπεράσματά του: πως γίνεται να εκδίδει ο Χρύσανθος συγχωροχάρτια για να βγάλει, υποτίθεται, λεφτά, πουλώντας τη συγχώρεση και τη σωτηρία, και την ίδια στιγμή διανέμει δωρεάν φυλλάδιο στους Αγίους Τόπους, όπου όχι μόνο δεν λέει λέξη για τα συγχωρητικά, επιπλέον όμως, απειλεί πως αν θέσει κάποιος θέμα χρημάτων για τη μετάνοια, την εξομολόγηση και τη συγχώρεση, είναι αναθεματισμένος! Δεν είναι άραγε προφανές ότι αυτά που ισχυρίζεταιΗλιού έρχονται σε αντίθεση με όσα μαρτυρούν οι πηγές;
Διότι, όποιος έχει διαβάσει την τεκμηριωμένη τοποθέτησή μας, το καταλαβαίνει σαφώς ότι τα περί Παραδείσου που «πωλείται» με τα συγχωρητικά αυτά, αποτελούν αστειότητες. Και ενώ, πράγματι, η έρευνά του για τη μορφή των συγχωρητικών (χειρόγραφα και έντυπα), είναι λαμπρή και εδώ συμφωνούμε κατά το ήμισυ με τον κ. Μιχαηλάρη, διαφωνούμε όμως στον μέγιστο δυνατό βαθμό ότι ο Φ. Ηλιού μας είπε όλη την αλήθεια για «τη χρήση και τη σημασία» των έγγραφων συγχωρητικών.
Το δικό μας συμπέρασμα είναι ότι, δυστυχώς, ο Φίλιππος Ηλιού στο ζήτημα αυτό δεν μπόρεσε να χαλιναγωγήσει τις αντικληρικές του τάσεις, με αποτέλεσμα να αφήσει πίσω του ένα κείμενο με πολλά μελανά σημεία. Γι’ αυτό άλλωστε ο καθ. Γεώργιος Μεταλληνός αναφέρει ότι η μελέτη του Φ. Ηλιού παρουσιάζει «τάση» (δηλαδή δεν της αναγνωρίζει ουδετερότητα), και αποσαφηνίζει ότι τα συγχωροχάρτια αυτά δεν είχαν «βέβαια … την παπική σημασία» όπως ισχυρίστηκε ο Ηλιού, αλλά χορηγήθηκαν «ως ευχή και ευλογία» από το Πατριαρχείο[17].
Ας προσέξουν οι αναγνώστες και το επόμενο παράδειγμα μας, που φέρνει τους ισχυρισμούς του Ηλιού μπροστά σε μία ακόμα αντίφαση. Ενώ λοιπόν ο γνωστός ιστορικός ισχυρίζεται ότι το συγχωροχάρτι αποτελεί πρακτική «πώλησης του Παραδείσου» ώστε να προσφέρεται σε ζωντανούς και νεκρούς μια βέβαιη θέση στη Βασιλεία του Θεού, ας δούμε τι αναφέρει ένα έγγραφο του 1696 από τον Πατριάρχη Καλλίνικο:
«Αυτού στέλλομεν και εν συγχωροχάρτι διά τον μακαρίτην εκείνον. Γράφομεν δε και τω Ιερισσού να το διαβάση εις τον τάφον του, και ο θεός να δώση να γένη ευπρόσδεκτος η εν τω συγχωρητικώ γράμματι προσευχή ημών»[18].
Είναι δυνατόν να γράφει ο Ηλιού ότι με τα συγχωρητικά πωλείται μια «βέβαιη θέση στον Παράδεισο», όταν ο ίδιος ο Πατριάρχης που τα χορηγεί μας λέει ότι απλά περιέχουν μια προσευχή, την οποία μάλιστα, δεν ξέρει καν αν θα την ακούσει ο Θεός;! Δηλαδή, μέχρι στιγμής, το μόνο που βλέπουμε είναι ότι οι μαρτυρίες όχι μόνο δεν επιβεβαιώνουν τον Ηλιού, αλλά αντίθετα τον διαψεύδουν όλο και περισσότερο.
Και είναι περιττό να πούμε, πως όποιος γνωρίζει τις λειτουργικές συνήθειες της Ορθοδοξίας και διάβασε τα παραπάνω που γράφει ο Πατριάρχης Καλλίνικος, χαμογελά συγκαταβατικά, διότι καταλαβαίνει ότι το συγχωρητικό για τους κεκοιμημένους δεν ήταν παρά ένα απλό… μνημόσυνο! Και ο χώρος που έμενε κενός στο συγχωροχάρτι όπως λέει ο Ηλιού[19], λειτουργούσε όπως ακριβώς τα χαρτιά «υπέρ αναπαύσεως», όπου και σήμερα γράφουμε το όνομα ή τα ονόματα που θέλουμε, και τα δίνουμε στον ιερέα για να διαβάσει τις σχετικές ευχές! Και έχει βεβαίως ενδιαφέρον αυτό που αναφέρουμε, ότι στο λεξικό «Συνώνυμα και συγγενικά» που εξέδωσε ο Πέτρος Βλαστός στα 1931 αποθησαυρίζοντας λέξεις από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, το «συχωροχάρτι» σήμαινε και «κατάλογος των ζωντανών και πεθαμένων για μνημόνεμα» (σελ. 273) και όχι φυσικά χαρτί που χάριζε τον Παράδεισο…
Με τις αντιφάσεις που επισημάναμε ως τώρα (και υπάρχουν πολύ περισσότερες), ποιος άραγε δικαιώνεται; Ο Φίλιππος Ηλιού που μιλάει για «πώληση του Παραδείσου» ή ο καθ. Μεταλληνός που κατηγορεί τον Ηλιού για έλλειψη ουδετερότητας και μας λέει ότι τα χαρτιά αυτά χορηγούνταν απλώς «ως ευχή και ευλογία»;
Και αξίζει να διαβάσουμε και το εξής από τη μελέτη του Ηλιού:
«Αναφέρω ενδεικτικά τον Χριστόδουλο Παμπλέκη, τον Ανώνυμο της Ελληνικής Νομαρχίας, τον Αδαμάντιο Κοραή και τον Ανδρέα Λασκαράτο: και οι τέσσερεις είχαν πολλές ευκαιρίες να περιλάβουν τα συγχωροχάρτια στα εντυπωσιακά παραδείγματα που στοιχειοθετούσαν την κριτική τους. Το ότι δεν το έκαναν, πρέπει να σημαίνει ότι, ζώντας σε μια κοινωνία όπου τα συγχωροχάρτια αποτελούσαν τρέχουσα πρακτική, δεν είχαν αντιληφθεί την ύπαρξή τους, ή τη σημασία τους»[20]!
Όποιος γνωρίζει τα κείμενα αυτών των φανατικά αντικληρικών συγγραφέων, θα εκλάβει τους ισχυρισμούς του Φ. Ηλιού μάλλον ως χιούμορ…
Διότι, από τη στιγμή που ο Ανώνυμος της Ελληνικής Νομαρχίας είναι ικανός να εφευρίσκει ακόμα και ψεύτικες ιστορίες για να βλαστημήσει τους κληρικούς, το να λέμε πως είχε μπροστά του χαρτιά που πουλάνε τον Παράδεισο σε ζωντανούς και νεκρούς και «δεν το είχε καταλάβει» ακούγεται ως φτηνή δικαιολογία[21]. Αλλά και για τον Ανδρέα Λασκαράτο, τον επίσης φανατικό αντικληρικαλιστή[22], που βλαστημούσε ακόμα και την ειρηνική και διακριτική πορεία του Επιταφίου(!), πως είναι δυνατόν να λέμε ότι «δεν κατάλαβε» ότι τα συγχωροχάρτια «χαρίζουν με λεφτά τον Παράδεισο»;!
Ας είμαστε λιγάκι σοβαροί και ας πούμε την αλήθεια που καταλαβαίνουμε όλοι: Δεν ήταν ο Λασκαράτος και οι λοιποί που «δεν κατάλαβαν» τη σημασία των συγχωρητικών, αλλά ήταν ο Φίλιππος Ηλιού που με τη μελέτη του παραπληροφόρησε τους αναγνώστες και διέστρεψε τη σημασία των χαρτιών αυτών! Προφανώς, ο Φίλιππος Ηλιού, θέλοντας να προστατέψει την επιστημονική του αξιοπρέπεια, δεν μπορούσε να αποκρύψει τις τρανταχτές περιπτώσεις τουΠαμπλέκη, του Κοραή κ.λπ. που τον διέψευδαν. Όμως, ο εντελώς πρόχειρος τρόπος με τον οποίο προσπαθεί να γλυτώσει ο Ηλιού από τον σκόπελο αυτόν («δεν ήξεραν», «δεν κατάλαβαν»), νομίζουμε ότι τον εκθέτει ανεπανόρθωτα. Έτσι, για την περίπτωση του Φ. Ηλιού, αξίζει ν’ αναφέρουμε το γνωστό ανέκδοτο που βρήκε εφαρμογή και στην περίπτωση του Θέμου Κορνάρου:
Κάποιος επαρχιώτης, οδηγεί αντίθετα σε μεγάλη οδική αρτηρία της Αθήνας, και αντί να καταλάβει ότι πρέπει να αλλάξει πορεία, εκείνος ισχυρίζεται ότι πηγαίνει καλά, αλλά φταίνε οι χιλιάδες «τρελοί» που οδηγούν στο… αντίθετο ρεύμα!
Συνέχεια εδώ:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου