Πηγή: http://eranistis.net/wordpress/2014/10/19/η-αρχαία-δημοκρατία-στο-σήμερα-μια-σπά/
«Αν οι Έλληνες δημιούργησαν κάτι, ήταν η ελευθερία»
Κορνήλιος Καστοριάδης, 1989
Ο Κρις Μαρκέρ γύρισε ένα ντοκιμαντέρ 13 επεισοδίων με τίτλο «Η κληρονομιά της Κουκουβάγιας» το 1989, με θέμα την επιρροή του πολιτισμού της αρχαίας Ελλάδας στην σημερινή κουλτούρα. Περιλαμβάνει συνεντεύξεις με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο, τον Κώστα Αξελό, τη Μελίνα Μερκούρη, τον Βασίλη Βασιλικό και φυσικά τον Κορνήλιο Καστοριάδη, μεταξύ πολλών άλλων. Πρόσφατα εμφανίστηκε ολόκληρη η συνομιλία του Καστοριάδη, αμοντάριστη, όπου σε 80 λεπτά ο Καστοριάδης επιστρέφει στα βασικά, για το τι σημαίνει δημοκρατία τότε και σήμερα, και πώς θα πρέπει να ερμηνεύουμε τις κατακτήσεις των αρχαίων για να τις εκμεταλλευτούμε στη σύγχρονη κοινωνία. Στο ντοκιμαντέρ περιλήφθηκε ένα μικρό μόνο κομμάτι τις συνέντευξης.
Στιγμιότυπο από τη συνέντευξη
Κορνήλιος Καστοριάδης (1922-1997)
Η εμφάνιση της δημοκρατίας σημαίνει την απόκτηση δύναμης από τον λαό, ο οποίος παίρνει πλέον τη μοίρα του στα δικά του χέρια. Πλέον, ένας νόμος δεν προκύπτει από άγιες γραφές ή από κάποια παραξενιά του ηγεμόνα, αλλά από τη βούληση του λαού, που στο εδώ και τώρα τον επιλέγει σαν ορθό, πράγμα που σημαίνει ότι μετά από δέκα, είκοσι χρόνια, μπορεί να τον επιλέξει σαν παρωχημένο και να τον αλλάξει.
Δημιουργήθηκε έτσι η πολιτική, που δεν αφορά πια ίντριγκες ατομικών συμφερόντων γύρω από την μια εγκαθιδρυμένη εξουσία βασιλιάδων και παπάδων, το ερώτημα: πώς θα οργανώσουμε μια καλή, δίκαιη κοινωνία; Με ποιους θεσμούς; Αυτό σημαίνει «πολιτική» για τους Έλληνες. Αφού άνθρωποι θα ζουν σύμφωνα με νόμους, οι άνθρωποι είναι που πρέπει να τους καθορίζουν. Δεν αρκούμαι, για παράδειγμα, στο ότι μια Αλήθεια έχει ήδη ειπωθεί στο Πεντάτευχο και ότι το πολύ που μπορώ να κάνω είναι να προσφέρω διάλογο σε διαδοχικούς τόμους του Ταλμούδ, που πάντα πρέπει να συμφωνεί με τον αρχικό Λόγο. Δεν υπάρχει αυτή η τελική Αλήθεια, δεν υπάρχει ούτε στο Κόμμα ούτε στον Γενικό Γραμματέα.
Ο Χριστιανισμός αντικατέστησε την έννοια της ύβρης με την έννοια της αμαρτίας. Αμαρτία είναι η καταπάτηση του θείου νόμου: ο θεός είπε κάτι, εσύ έκανες το αντίθετο, άρα αμάρτησες και θα τιμωρηθείς. Στην αρχαία Ελλάδα οι θεοί δεν έδωσαν εντολές ή απαγορεύσεις στον άνθρωπο. Υπήρχαν βέβαια όρια που δεν έπρεπε να ξεπεράσεις. Δεν ήταν όμως προκαθορισμένα. Μόνος σου έπρεπε να σκεφτείς ποια ήταν τα όρια της ελευθερίας, του σεβασμού και της ευπρέπειας, και αν τα ξεπερνούσες, έκανες ύβρη και οι θεοί σε τιμωρούσαν. Η «υπερβολή» ήταν επικίνδυνη, όχι η ανυπακοή.
Έτσι, συνδέθηκε η πολιτική με τη φιλοσοφία. Γιατί, η αρχή της φιλοσοφίας δεν είναι το ερώτημα «Τι σημαίνει να υπάρχεις;» Το ερώτημα είναι «Τι πρέπει να σκεφτώ;» Και για να υπάρχει ελευθερία, σημαίνει να υπάρχει φιλοσοφία. Είμαι ελεύθερος να σκέφτομαι και να αμφισβητώ ακόμα και τον εαυτό μου. Η ελευθερία αυτή αποτυπώνεται και στην καλλιτεχνική δημιουργία. Δεν είναι από έλλειψη πηγών που ένας αρχαιολόγος θα δυσκολευτεί να καθορίσει αν ένα αιγυπτιακό γλυπτό είναι της 23ης ή της 24ης Δυναστείας Φαραώ. Εκεί δεν υπάρχει ατομικό στυλ του καλλιτέχνη, υπάρχει καλλιτεχνική παράδοση, η οποία αλλάζει πολύ αργά. Στους Έλληνες είναι προφανής ο ατομικός χαρακτήρας του έργου, κανένας δεν θα μπερδέψει έναν στίχο του Ομήρου με έναν στίχο του Ησίοδου, ή τον Αρχίλοχο με τη Σαπφώ. Στο ίδιο το περιεχόμενο του καλλιτεχνικού έργου το εύρος της ελευθερίας είναι φανταστικά μεγάλο. Για παράδειγμα, ο Αρχίλοχος ήταν ένας μισθοφόρος και ποιητής και κάπου γράφει: «Ήμουν στη μάχη, θα χάναμε, και πέταξα την ασπίδα για να δραπετεύσω πιο γρήγορα. Σιγά το πράμα, θα μπορούσα να αγοράσω μια άλλη» (πρόχειρη απόδοση του Καστοριάδη). Για να πεις κάτι τέτοιο σε μια κοινωνία που περισσότερο από όλα εκτιμούσε την στρατιωτική δόξα, και να δοξάζεσαι με βραβεία σαν ποιητής…αυτό είναι ελευθερία.
Στιγμιότυπο από τη συνέντευξη
Η διαφορά μεταξύ άμεσης και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας είναι ότι στην αρχαία Ελλάδα δεν υπήρχε αντιπροσώπευση. Και τότε βέβαια δεν αποφάσιζαν όλοι οι πολίτες για όλα τα θέματα, αλλά εξέλεγαν μεταξύ όλου του λαού, αυτόν που ήταν ο πιο ειδικός σε κάποιο θέμα, στον οποίο δεν μετέφεραν κάποια εξουσία, αλλά τηναρμοδιότητα να κάνουν κάποιο συγκεκριμένο έργο (για να κατασκευαστούν πλοία εκλέγονταν αυτοί που ήταν οι καλύτεροι στο να κατασκευάζουν πλοία). Δεν υπάρχει κράτος για τους αρχαίους. Το δεύτερο συνθετικό της λέξης «δημοκρατία» σημαίνει «δύναμη» όχι μια ξεχωριστή συλλογική οντότητα που επιβάλλεται στο άτομο ή συνδιαλέγεται με αυτό. Το κράτος είναι οι πολίτες, όχι μια γεωγραφική περιοχή. Δεν είναι τυχαίο που το έργο του Αριστοτέλη ονομάζεται «Αθηναίων Πολιτεία» (Σύνταγμα των Αθηναίων) και όχι «Πολιτεία της Αθήνας» (Σύνταγμα της Αθήνας).
Σήμερα, αντιθέτως, υπάρχει αποξένωση από την εξουσία. Οι «Μοντέρνοι» δίνουν την εξουσία σε αντιπροσώπους τους, και ξεμπερδεύουν για 4 χρόνια (μέχρι τις επόμενες εκλογές), κατά τη διάρκεια των οποίων είναι παθητικοί πολίτες, δεν υποχρεώνονται να συμμετέχουν ενεργητικά στα κοινά. Όπου και πάλι, στις εκλογές, τι επιλέγουν; Μεταξύ δύο συνήθως κομμάτων των οποίων η πολιτική έχει καθοριστεί από την προηγούμενη τετραετία.
Για τον αρχαίο δεν υπήρχε τέτοιου είδους αποξένωση. Οι νόμοι είναι δικοί μου, θα έλεγαν οι αρχαίοι, επειδή εγώ τους ψήφισα, και ακόμα κι αν είμαι στη μειοψηφία, θα αποδεχτώ την απόφαση της πλειοψηφίας, αλλιώς μπορώ ελεύθερα να φύγω από την πόλη. Και αν αυτοί οι νόμοι καταπατηθούν από κάποιον, δεν είναι στην ευθύνη ενός εξειδικευμένου επαγγελματικού σώματος να ενεργήσει εναντίον του, αλλά και δική μου προσωπική ευθύνη, εξ ου και το δικαίωμα καθενός να μπορεί να κατηγορεί τον οποιονδήποτε ότι έκανε το ένα ή το άλλο αδίκημα. Σήμερα που οι νόμοι δεν είναι δικοί μας, που έχουμε αποξενωθεί από την εξουσία, που οι νόμοι μας επιβάλλονται και μας καταπιέζουν, είναι που υπάρχει η έννοια του «καταδότη» που αποτελεί βαριά κατηγορία. Σήμερα αποφεύγουμε να κατηγορήσουμε ο ένας τον άλλον, γιατί οι νόμοι δεν είναι οι δικοί μας νόμοι, αλλά οι νόμοι των άλλων.
Δεν μπορούμε φυσικά να επαναφέρουμε το σύστημα της άμεσης δημοκρατίας στην σύγχρονη εποχή, με τα εκατομμύρια ψηφοφόρους και την πολυπλοκότητα των σημερινών δραστηριοτήτων, αλλά μπορούμε να εμπνεόμαστε από την ιδέα της άμεσης δημοκρατίας, και να επανακαθορίσουμε τη σχέση μας με το νόμο, με τη ομαδικότητα και την εξουσία. Μπορούμε να βρούμε τρόπους σε τοπικό επίπεδο, σε επίπεδο μιας επιχείρησης ή κάποιου άλλου θεσμού, να οργανώσουμε μορφές δημοκρατίας που δεν θα είναι αποξενωτικές, όπου οι άνθρωποι θα μπορούν να συμμετέχουν στις διαδικασίες. Υπάρχουν παραδείγματα τέτοιων σύγχρονων προσπαθειών, όπως το εργατικό κίνημα, εργατικά συμβούλια και οι Σοβιετικοί πριν την πλήρη κυριαρχία από το Μπολσεβίκικο κόμμα. Η βάση του προβλήματος είναι ότι οι αρχαίοι θεωρούσαν την πόλη ως δική τους υπόθεση, προσωπική. Οι σύγχρονοι όχι. Ο Μοντέρνος άνθρωπος ζητάει πρωτίστως από το Κράτος να εγγυηθεί τις απολαύσεις του, και αυτή είναι μια βασική διαφορά μεταξύ αρχαίων και σύγχρονων. Στο σήμερα, ο άνθρωπος θα ασκήσει ουσιαστική εξουσία μόνο με παροξυσμικό τρόπο, ίσως μέσα από κάποια κρίση ή επανάσταση.
Θεωρεί ο Μοντέρνος ότι η πολιτική είναι θέμα καθαρά πρακτικό/τεχνικό, και έτσι δηλώνει αδυναμία να ενασχοληθεί με αυτήν. Θεωρούμε ότι δεν μπορούμε να κυβερνήσουμε τους εαυτούς μας και αφήνουμε αυτήν την δυσάρεστη ενασχόληση σε άλλους. Αυτό είναι λάθος γιατί η πολιτική είναι θέμα γνωμών και κρίσεων, όχι αυθεντίας. Το να παραδοθεί ένας λαός στην «σοφία» μιας αυθεντίας οδηγεί στον ολοκληρωτισμό, στον φασισμό.
Οι Γερμανοί μετέφρασαν τη λέξη «πόλις» σαν «Der Staat», «κράτος». Οι Ναζί θέλοντας να παρουσιάσουν τους εαυτούς τους και ως συνεχιστές του αρχαιοελληνικού πνεύματος, παρουσίαζαν τον Επιτάφιο του Περικλή σαν φασιστικό κείμενο. Και όντως, αν στο κείμενο αυτό, που υμνεί τη θυσία των θυμάτων του πολέμου, η λέξη «πόλις» αντικατασταθεί με τη λέξη «κράτος», το κείμενο γίνεται φασιστικό γιατί υμνεί την θυσία του ατόμου για το καλό του κράτους, ενώ η πρόθεση του Περικλή ήταν να υμνήσει τη θυσία για το καλό των Αθηναίων, δηλαδή για τους συμπολίτες τους, των συντρόφων.
«Η κληρονομιά της κουκουβάγιας», του Chris Marker, το 1989
Η παιδεία που έχει υποχρέωση το κράτος να προσφέρει στον νέο πολίτη για να γίνει καλός πολίτης, πρέπει να του μάθει να κυβερνά και να κυβερνιέται, όχι όμως όπως κυβερνιέται ή εξουσιάζεται το ζώο από τον άνθρωπο, ή ο σκλάβος από τον ελεύθερο που πιστεύει ότι ο σκλάβος δεν έχει την ικανότητα να αποφασίσει σωστά. Πρέπει να μάθει να κυβερνιέται με την έννοια της υπακοής σε νόμους που αποφάσισε ο ίδιος ή η πλειοψηφία (και που άρα θα αποδεχτεί αναγκαστικά σαν έγκυρους), δηλαδή σαν ελεύθερος άνθρωπος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου